زەرتتەۋشى عالىم ۆ.ۆ. رادلوۆتى «التى جاسار بالادان الپىستاعى اقساقالعا دەيىن ولەڭ ايتپايتىن، دومبىرا تارتپايتىن قازاقتى كورمەدىم… قازاق – ونەرلى، ءانشى، اقىن حالىق» — دەگىزىپ تاڭقالدىرعان قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى جايىندا قر مادەنيەت قايراتكەرى، قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى حالىق ءانى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ارداق يساتاەۆامەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– قازىرگى تاڭدا ءداستۇرلى اندەردىڭ دارىپتەلۋى قاي دەڭگەيدە؟
– ء داستۇرلى ءاننىڭ تۇعىرى قاشان دا بيىك بولۋى كەرەك! ول – مازمۇنىمەن دە، بەرەر نارىمەن دە، سانىمەن دە الدەقايدا جوعارى، قۇندى دۇنيە. قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن تانىتاتىن دا وسى ءداستۇرلى ونەرى – ءداستۇرلى ءانى، كۇيى، جىرى. شەت ەلدەردە ەسترادا انىمەن سەنىڭ قازاق ەكەنىڭدى ەشكىم تاني المايدى، ونىمەن تاڭقالدىرا المايسىڭ. ال ءداستۇرلى ءان الدىمەن ۇلتىڭدى، ۇلتتىق بولمىسىڭدى كورسەتەدى، ايگىلەيدى. شەتەلدىكتەر وسىعان قىزىعادى. ءاننىڭ قۇدىرەتى وسىندا. سول ءۇشىن دە ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن بۇل ونەردى بالاڭدى ايالاعانداي ايالاپ، قامقور بولىپ، قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك. ال قازىردە ونىڭ دەڭگەيى جوعارى دەپ ايتا المايمىن، ورتاشا. ارينە، وكىنىشتى! ۇكىمەتتىك كونتسەرتتەر مەن شەت ەلدەرگە شىققاندا عانا ءداستۇرلى ءان ورىنداۋشىلارى ەسكە تۇسەدى، ونىڭ وزىندە دە ارى كەتسە ەكى-ءۇش ءانشىنى شاقىرتادى. حالىق تا «مىنا جەردە ءداستۇرلى ءان ورىندالىپ جاتىر ەكەن-اۋ! ءبىزدىڭ – قازاقتىڭ ونەرى عوي» دەپ ىزدەمەيدى. بۇل ناسيحاتتالۋىنىڭ ناشار بولعانىنان، جارنامانىڭ جوقتىعى مەن ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋدىڭ بولماۋىنان. قاراپ وتىرسام، ۇيعىر تەاترى بار ەكەن، كارىس، ورىس، نەمىس تەاترلارى بار ەكەن. سوندا ولار ءوز داستۇرىمەن سۋسىنداپ وتىر. ال قازاقتا اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى بار، بىراق وندا قازاق وپەراسى ورىندالمايدى ەكەن، ءتىپتى الىپ تاستادى دەپ ايتۋعا دا بولادى. كەزىندە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، قالي بايجانوۆ، ماناربەك ەرجانوۆتار «ايمان-شولپا»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «ەرتارعىندا» قازىرگىدەي ەۋروپا تۇرعىدا، داۋىسىن سوعان سالىپ ورىنداعان جوق، ولار قازاق وپەراسىن كادىمگى قازاقي داۋىستارىمەن ايتتى، تىڭداۋشىسى بولدى. قازىر سول قازاق وپەراسىنا دا، ءداستۇرلى ءاننىڭ كونتسەرتىنە دە حالىق جينالمايدى. ءداستۇرىمىزدى ءوزىمىز تاني الماي وتىرعاندا وزگەگە ونى قالاي تانىتا الامىز؟! سوندىقتان دا ءداستۇرلى ونەردىڭ ءبىر وشاعى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قۇدايعا شۇكىر، كونسەرۆاتوريادا ونداي حالىق ءانى ءبولىمى بار، بىراق بىزگە ۇلكەن زال كەرەك، ەل ونداي ورتالىقتىڭ بار ەكەنىنەن حاباردار بولۋى قاجەت. سوندا عانا حالىق: «ءداستۇرلى ونەردى دارىپتەپ جۇرگەندەردىڭ – ءانشى، كۇيشى، جىرشى، بيشىلەردىڭ وشاعى عوي. بارىپ كۇيدىڭ كۇمبىرىن، ءاننىڭ ءدۇلدۇلىن تىڭداپ كەلەيىك» دەپ ىزدەپ كەلىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزبەن سۋسىنداپ جۇرەر ەدى. سوندا عانا ءداستۇرلى ونەر ءوز تۇعىرىنا جايعاسىپ، تۋىن جەلبىرەتە الادى. قازىر قازاقستان تەلەارناسىندا بەرىلىپ جۇرگەن «سەگىز قىرلى» ءداستۇرلى ءانىمىزدى ءبىراز تانىتىپ كەلەدى، وعان تاۋبە. بىراق جالعىز باعدارلامامەن ونى ءوز بيىگىنە كوتەرە المايمىز. ەلىمىزدە قانشا ارنا بولسا – مەيلى تەلەارنا، مەيلى راديو وندا مىندەتتى تۇردە قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيى جىرلاناتىن، سونى دارىپتەيتىن كەم دەگەندە ءبىر باعدارلاما بولۋى شارت دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، قازاقستان ارناسىنا كارىستىڭ دە، نەمىس، ۇيعىردىڭ دا باعدارلاماسىن كىرگىزىپ قويعان. سول سياقتى، ءتىپتى ودان جوعارى ەتىپ قازاقتىڭ ونەرىن ناسيحاتتاسىن. وسىنداي ناقتى باعدارلاما قولعا الىنباي، ەشقاشان ءداستۇرلى ونەر ءوز دارەجەسىندە بولا المايدى. «ورىنداۋشىلار جوق» دەپ ارىز ايتادى. ورىنداۋشىلار بار! جەتەدى! تەك ولارعا قولداۋ قاجەت!
– كونسەرۆاتوريانىڭ ءداستۇرلى ءان ءبولىمىن تامامداعان جاستار جۇمىسقا قايدا بارادى؟
– «قازاق كونتسەرت» بولسىن، «گۇلدەر» ءانسامبلى، فيلارمونيا، باسقاسى بولسىن – ءبارىنىڭ دە قۇرامى تولىق، وزدەرىنىڭ ەكى-ءۇش ءانشىسى بار، باسقا ادام المايدى. بىتىرگەن جاستار قايدا بارارلارىن دا بىلمەيدى. سوندىقتان، ءبارى دەمەيمىن، كەيبىرەۋى ەستراداعا ءبىر-ەكى ءانىن جازىپ الادى دا توي «قۋالايدى». ولاردىڭ دا قارنى توق، كويلەگى كوك بولۋ كەرەك قوي. ال جۇمىسقا ورنالاساتىن اۋىلداردا كلۋبتاردى اتىمەن تاپپايسىز.
مىسالى، بۇكىل ەۋروپا جۇرتىن تاڭقالدىرعان اتاقتى امىرە اتامىز، دانىشپان اباي اتامىز شىققان سەمەيدە بولىپ قايتتىم جاقىندا. سونداعى ساز كوللەدجىندە حالىق ءانى ءبولىمى بيىل عانا اشىلىپ وتىر. بۇل – نە دەگەن سۇمدىق؟! وسى جىلى كونسەرۆاتوريانى تامامداعان مامانداردى سول جاققا جىبەردىك.
تارازدا حالىق ءانى كافەدراسى اتىمەن جوق. بۇل – ۇكىمەت تاراپىنان ەش قولداۋدىڭ جوق ەكەنىنىڭ ءبىر ايعاعى. ەگەر ءانىمىز-جىرىمىز قۇريتىن بولسا، ءتىلىمىز-ءدىنىمىز كەتەتىن بولسا، ءبىز ءدۇبارا حالىققا اينالامىز. سوندىقتان دا ەستراداعا قالاي كوڭىل ءبولىنىپ جاتسا، ءداستۇرلى انگە دە سولاي كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ءبىز ءوز ەلىمىزدە جەتىمنىڭ كۇيىن كەشپەۋىمىز كەرەك. ءبىر وكىنىشتىسى، قازىر حالىق ەكى توپقا بولىنگەن. ءبىرى – زيالى قاۋىم، ءبىرى – قارا حالىق. قارا حالىققا تەك تاماشا مەن تويدىڭ سەكىرىپ بيلەيتىن ءانى بولسا بولعانى. ولار ونەرگە قىزىقپايدى. ال ونەرگە جاقىن ادامدار، قۇدايعا شۇكىر، ىزدەپ ءجۇرىپ تىڭدايدى.
– ء داستۇرلى انگە جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى قانشالىقتى؟
– وكىنىشكە قاراي، جوعارى دەپ ايتا المايمىن.
– گاسترولدىك ساپارلارعا ءجيى شىعاسىز، شەت ەلدەردە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىنە قالاي قارايدى ەكەن، قابىلداۋى قالاي؟
– قىزىعۋشىلىعى وتە جوعارى دەڭگەيدە. كوبىنە لەكتسيا-كونتسەرتتەر بەرەمىز، ماستەر-كلاستار وتكىزەمىز. سوندا نەشە ءتۇرلى سۇراقتارىن قويىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتادى. كونتسەرتتەرگە 4-5 اي بۇرىن بيلەتتەرىن ساتىپ الىپ، الدىن-الا شىعارىلعان ديسكتەردەن انىڭمەن تانىسىپ الادى، ودان بولەك ساحناعا شىعار الدىندا قازاقستان تۋرالى، ورىنداعالى تۇرعان شىعارماڭ تۋرالى 5-10 مينۋت ماعلۇمات بەرىلەدى. سوندا ايتقان ءانىڭدى ەرەكشە ىنتامەن تىڭدايدى، قابىلداۋى دا جوعارى. بۇل ەندى ءوزىمىزدىڭ بەرگەن كونتسەرتتەردە، ال ۇكىمەتتىكتە ونداي كەرەمەتكە قول جەتكىزە المايسىڭ. ۇكىمەتتىك كونتسەرتتەردە تەك شەت ەلدە ەمەس، وسى قازاقستاندا دا ءبىزدىڭ بلوگقا بار بولعانى ون-اق مينۋتتاي عانا بولىنەدى. ال ول ۋاقىتتا ءبىر ءاندى باستان-اياق دۇرىستاپ ورىنداي المايسىڭ. ەندى بەرىلىپ ايتا بەرگەندە ۋاقىت تا ءبىتىپ قالادى، ءبىر شۋماق پەن قايىرماسىن قايىرىپ، شىعىپ كەتەسىڭ. جىلت ەتىپ شىعىپ، جىلت ەتىپ جوق بولاسىڭ. نە ايتىپ، نە قويعانىڭدى حالىق تا، ءوزىڭ دە تۇسىنبەي قالاسىڭ. بۇل ونەردى تۇنشىقتىرۋدىڭ، قۇرتۋدىڭ ايلاسى ما سوندا؟! قاراپ وتىرسام، بار بولعانى ەكى جارىم ءان ورىندالادى ەكەن. سول جەرگە بەس ادامدى شاقىرىپ، جارتى اننەن ايتقىزعانشا، ەكەۋىن عانا شاقىرتىپ، ەكى ءاندى باستان-اياق ايىزىن قاندىرا ورىنداتپاي ما ەكەن؟! وسىعان قانىڭ قارايادى.
– «سەگىز قىرلى» باعدارلاماسىندا قازىلار القاسىنىڭ ءبىر مۇشەسىسىز…
– ءيا، قازىلار القاسىندا باستاپقىدا ارقا مەكتەبى بويىنشا قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز وتىردى. ول كىسى استاناعا اۋىسىپ كەتكەننەن سوڭ، «سەن دە ارقا ءان مەكتەبىنىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ جۇرگەن ادامسىڭ عوي. ەندى قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىنا قايرات اعاڭنىڭ ورنىنا سەن كەل»، – دەپ ساعاتبەك قاليەۆ اعامىز قولقا سالعاننان كەيىن، مىنە، قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا وتىرمىن.
– باعدارلاما قاتىسۋشىلارىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
– ول ءبىراز سىننان ءوتىپ، سۇرىپتالىپ، تاڭدالىپ شىعىپ جاتقان بالالار عوي. سوندىقتان، ارينە، شەبەرلىكتەرى دە جوق ەمەس. دەگەنمەن ءوز مەكتەبىنەن باسقا مەكتەپتەردىڭ اندەرىن ورىنداعاندا كىشكەنە كىبىرتىكتەپ قالىپ جاتاتىندارى دا بار. كەيدە، كەرىسىنشە، باسقا مەكتەپتىڭ اندەرىن وزىنىكىنەن دە جوعارى ورىنداپ جاتاتىن بالالار بولادى. جالپى العاندا، بالالاردىڭ قارىمى جامان ەمەس. قانشاما ەل تىڭداپ جاتقان سوڭ، «ءداستۇرلى ءانىڭنىڭ سىيقى وسى ما؟» دەگىزبەۋ ءۇشىن بالالار بار جانىن سالىپ ورىنداپ جاتىر دەپ ايتا الامىن.
– ء داستۇرلى ءان ورىنداۋشىلارى تويعا قانشالىقتى ءجيى شاقىرىلادى؟
– «ءداستۇرلى ءان ورىنداۋشىلارى تويعا دا شاقىرىلمايدى» دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءوز باسىم تويعا قاشان بارعانىم ەسىمدە جوق. 60-70 جاسقا تولىپ جاتقان تانىستار مەرەيتويلارىنا شاقىرىپ جاتاتىن. وندا دا باراسىڭ، ءبىر ءانىڭدى ايتاسىڭ، سۇراسا، ەكىنشىسىن ايتاسىڭ، سوسىن قايتاسىڭ! ەسترادا انشىلەرى بارىپ 5-6 ءانىن ورىنداپ، ەلدىڭ ءبارىن ارقا-جارقا قىلىپ بيلەتىپ كەتەدى. تيىسىنشە اقشاسىن دا سولاي الادى، ال ءداستۇرلى ءاندى ورىنداپ جۇرگەن قازاقي بالالار كىشكەنە تارتىنشاقتاۋ كەلەتىن سياقتى، «ماعان بالەنشە بەر» دەپ تە ايتا المايدى. بەرگەنىنە قاناعاتتانىپ، كەتە بارادى. ال شىن مانىندە، مەنىڭ ويىمشا، ناعىز ەڭبەك وسى ءداستۇرلى انشىلەرلەردىكى. ەسترادا انشىلەرىنىكى ەڭبەك ەمەس دەمەيمىن، دەگەنمەن، شىنى كەرەك، ولار ءبىر جازىپ العان اندەرىن بەرە بەرەدى. ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ورىنداعان دۇنيەسى ءار تويدا ءار ءتۇرلى شىرقالادى. ەگەر سەنىڭ بار جاعدايىڭ جاقسى بولسا، ءبارى قولپاشتاپ، سونداي جاقسى كۇي تۋدىرىپ تۇرسا، ءان شىن كوڭىلدەن شىعادى. ءانشىنىڭ كۇيى بولماسا، ءانى قايدان جاقسى شىقسىن؟! قاراپ وتىرسام، قازىر انشىلەردىڭ كوبى ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىپ ءجۇر. وسىعان وراي ايتىپ جۇرگەن اندەرى دە ءماز ەمەس.
سۇحباتتاسقان
قۇرالاي مۇراتقىزى
