بالالار ءاۋتيزمىنىڭ ءورشۋى. الەۋمەتتىك تۇيتكىلگە بەيىمدەلگەن قوعامنىڭ جاڭا مىندەتتەرى

ەلىمىزدە اۋتيزممەن اۋىراتىن بالالار سانى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. دەرتتى ەرتە دياگنوستيكالاپ، الدىن الۋعا بولا ما؟ اۋتيزممەن اۋىراتىن بالا قوعامعا قالاي بەيىمدەلمەك؟ اتا-انا نەنى ەسكەرۋى كەرەك؟ ەلدەگى مەكتەپتەر ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋگە تولىققاندى دايىن با؟

​اۋتيزم سپەكترى بۇزىلىسى – بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق دەڭگەيدە وزەكتى بولعان نەيرودامۋ ەرەكشەلىگى. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، ءاربىر 100 بالانىڭ ءبىرى وسى دياگنوزبەن ءومىر سۇرەدى. بۇل – جاي عانا مەديتسينالىق كورسەتكىش ەمەس، الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ، قۇقىقتىق جانە پسيحولوگيالىق قولداۋ مەحانيزمدەرىنىڭ قانشالىقتى بەيىمدەلگەنىن ايقىندايتىن فاكتور.

​قازاقستاندا دا بۇل تاقىرىپ اينالىپ وتۋگە بولمايتىن ماسەلە ەكەنى بايقالىپ كەلەدى. ءار جىل سايىن جاڭادان انىقتالىپ جاتقان دياگنوزدار، جاڭا ورتالىقتاردىڭ اشىلۋى، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كوبەيۋى – بۇل سالادا بەلگىلى ءبىر قوزعالىستىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. الايدا وسى قوزعالىستىڭ ءوزى جۇيەلى باعىت پا، الدە ءبىرلى-جارىم باستامالاردىڭ جيىنتىعى ما – بۇل ناقتى تالداۋدى قاجەت ەتەدى.

​ماسەلەن، الىس-جاقىن ەلدەردەگى تاجىريبەنى الىپ قاراستىرساق، ءاۋتيزمى بار بالالارعا قولداۋ كورسەتۋ تەك اتا-انا مەن دارىگەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە قالمايدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانعان كەشەندى باعدارلامالار، زاڭنامالىق نەگىزدەر جانە مامانداندىرىلعان كادرلار جۇيەسى بۇل بالالاردىڭ الەۋمەتكە تولىق كىرىگۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مىسالى، اقش-تا 2006 جىلدان باستاپ «Autism CARES Act» اتتى ارنايى زاڭ قابىلدانىپ، اۋتيزم سپەكترىنىڭ دياگنوستيكاسى، ەرتە ارالاسۋ جانە قوعامعا ينتەگراتسياسى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن پراكتيكالىق جۇمىستارعا تۇراقتى تۇردە قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. ۇلىبريتانيادا بولسا، ءاۋتيزمى بار ازاماتتار ءۇشىن 2009 جىلى قابىلدانعان «Autism Act»نەگىزىندە ءاربىر جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگانى ارنايى ستراتەگيا ازىرلەۋگە مىندەتتەلگەن. بۇل زاڭ – اۋتيزمگە ارنالعان تۇڭعىش ارنايى زاڭ رەتىندە الەمگە ۇلگى. ال فرانتسيادا 2021 جىلى قابىلدانعان «Autisme et troubles du neuro-développement»اتتى ۇلتتىق ستراتەگيا ءتورت نەگىزگى باعىتتى قامتيدى: ەرتە دياگنوستيكا، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ، وتباسىلاردى قولداۋ جانە كاسىبي ينتەگراتسيا.

​ال ەندى ەلدەگى قولدانىستاعى زاڭنامامەن سالىستىرساق، وندا اۋتيزم ۇعىمى ناقتى ايتىلماعانىن بايقاۋعا بولادى. مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا بۇل كاتەگوريا ءوز الدىنا جەكە ەمەس، جالپى «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار» ۇعىمىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەدى. سايكەسىنشە، ناقتى اۋتيزمگە باعىتتالعان ساياساتتى نەمەسە ءتيىمدى ناتيجە بەرگەن مەحانيزمدى تابۋ – قيىننىڭ قيىنى. بۇگىندە اتا-انالار مەن ماماندار ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن كوبىنە ءوز بەتىمەن ىزدەۋگە ءماجبۇر. كوپ جوبالار مەن باستامالار دا وسى شەتەلدىك تاجىريبە نەگىزىنە سۇيەنەتىنىن كورۋگە بولادى.

​وسى ماقالادا ءبىز قازاقستانداعى ءاۋتيزمى بار بالالارعا ارنالعان قولداۋدىڭ  قازىرگى جاعدايىن، ناقتى قانداي كەمشىلىكتەر بارىن، ءاۋتيزمى بار بالالاردى قوعام قالاي قابىلدايدى، اتا-انالار تاراپىنان قانداي جاۋاپكەرشىلىكتەر بار، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋگە مەملەكەت الەۋەتى جەتكىلىكتى مە، وسى سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.

“اۋتيزم – سىرتىنان بەلگىسى كورىنبەيتىن مۇگەدەكتىك”

ەلىمىزدە بالاسىن ورتالىقتارعا اپارىپ، ەم ىزدەپ جۇرگەن اتا-انالاردىڭ قاراسى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى التىنگۇل تولەگەنوۆا. 9 جاسار بالاسىنا اسب دياگنوزى قويىلعان. ونىڭ ايتۋىنشا، بالاسى قوعامنىڭ قىسپاعىنا ءجيى تۇسەدى ەكەن.

– بالام 1-سىنىپتا وقيدى. قاسىندا كومەكشى اسسيستەنتى بار. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەسىن، اۋتيزم دياگنوزى قويىلعان كەزدە بىزگە اۋىر سوققى بولدى. مەن سياقتى اتا-انالار نە ىستەرىن بىلمەي، رەسەيگە ەم ىزدەپ كەتتى. ءبىز ەكى جىل قاتارىنان تاشكەنتكە باردىق…

قوعامدىق كولىككە مىنە المايمىز. بالا داۋىس شىعارسا كوبىنەسە ۇلكەن جاستاعى اپالار جاقتىرمايدى، – دەيدى التىنگۇل تولەگەنوۆا.

وسىنداي قيىندىقتارعا تاپ بولعان انالار بالاسىن سىرتقا شىعارۋعا دا جۇرەكسىنەدى.ءبۇلدىرشىننىڭ ەرەكشەلىگىن تۇسىنبەگەندىكتەن، مۇنداي جاعدايلارعا ءجيى كەزدەسەتىنىن ايتادى.

– بالام قوعامدىق ورىنداردا ەرەكشە مىنەز-قۇلىق كورسەتسە، اينالاداعىلار ونى ەركەلىك نەمەسە تاربيەسىزدىك دەپ قابىلدايدى. مۇنى ءاۋتيزمنىڭ كورىنىستەرى ەكەنىن ۇقپايدى. مۇنداي قوعامنىڭ رەاكتسياسى اتا-انالارعا دا ەموتسيانالدى تۇرعىدان قىسىم جاسايدى، – دەيدى ەرەكشە بالانىڭ اناسى ورازگۇل تىلەكەشوۆا.

ءاۋتيزمى بار بالالاردى قوعام جەڭىل قابىلداۋى كەرەكتىگىن ايتادى پسيحياترلار. اسىرەسە قوعامدىق ورىنداردا مۇنداي بالانى كورگەندە، وزگەلەرىنەن ەش ءبولىپ-جارماعان دۇرىس. سوندا اتا-انا دا، بالا دا وزىنە دەگەن بوتەن كوزقاراستارعا قالىپتى قاراپ، ىڭعايسىزدىق سەزىنبەيتىنىن ايتتى.

– مۇنداي بالانى كورگەندە، بارىنشا كوزىنە تىكە قاراماۋعا تىرىسۋ كەرەك. ءارى ەرەكشە نازار اۋدارىپ تا قاجەت ەمەس. وعان جاقىنداپ، اياۋشىلىق تانىتپاعان دۇرىس. ءاۋتيزمى بار بالانىڭ ارەكەتتەرىن بايقاماۋعا تىرىسقان ءجون. ايتپەسە، بالانىڭ پسيحيكاسىندا كەرى رەاكتسيا پايدا بولىپ، كۇتپەگەن ارەكەتتەرگە بارۋى دا ىقتيمال، – دەيدى بالالار پسيحياترى راۋشان ەرلىكقىزى.

ءاۋتيزمى بار بالا – ءبىر ارەكەتتى بىرنەشە مارتە قايتالاي بەرە الادى. اگرەسسيا، ءوز-ءوزىن باقىلاۋدا ۇستاي الماۋ، اتىن اتاپ شاقىرعاندا قاراماۋ سياقتى سيپاتتارىنا دا ءمان بەرگەن ابزال. ادەتتە، دەرتتى قوعام ەمەس، بالانىڭ اتا-اناسى دا قابىلداي الماۋى مۇمكىن. بۇل تولىققاندى ماعلۇمات ازدىعىنان، ءارى شالعاي اۋىلدارعا مۇنداي اقپاراتتار جەتە بەرمەگەندىگىنەن دەپ پىكىر ءبىلدىردى الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، وقىتۋشى سۇلتان ورىنباساروۆ.

– اتا-انالار اراسىندا اقپاراتتاندىرۋ دەڭگەيى بىركەلكى ەمەس... سوڭعى جىلدارى «بولاشاق» قورى سياقتى ۇيىمداردىڭ ارقاسىندا اتا-انالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ارتىپ كەلەدى، بىراق اۋىلدىق جەرلەردە اقپارات ءالى دە جەتىسپەيدى. اقپاراتتاندىرۋ دەڭگەيى ورتاشادان تومەن، اسىرەسە مەملەكەتتىك مەكتەپتەر مەن شالعاي ايماقتاردا، – دەپ اتاپ ءوتتى الەۋمەتتانۋشى.

تولىققاندى اقپاراتتانعان قوعام – ءاۋتيزمى بار بۇلدىرشىندەردىڭ ەرەكشەلىگىن قابىلداي باستايدى.  ال ولاردى قوعامعا بەيىمدەيتىن دامىتۋ ورتالىقتارى ەلىمىزدە جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. الايدا كەي وڭىرلەردە بالا سانىنىڭ كوپتىگىنەن اتا-انالار كەزەك كۇتىپ، سارساڭعا تۇسەتىنىن جەتكىزدى. ءىرى قالالاردىڭ وزىندە بىلىكتى ماماندار تاپشى، ساپالى ورتالىقتار از.

– ۇلكەن قالالاردا مىسالى، استانا مەن الماتىدا “اسىل ميراس”، “وردا” سياقتى ساپالى قىزمەت كورسەتەتىن ورتالىقتار بار.  الايدا، وڭىرلەردە جوقتىڭ قاسى. مەكەمەلەردىڭ سانى از، ۇزاق كەزەك توسىپ قالامىز، – دەيدى ەرەكشە بالانىڭ اناسى ورازگۇل تىلەكەشوۆا.

بيزنەستىڭ كوزىنە اينالعان دەرت

رەابيليتاتسيالىق وڭالتۋ ورتالىقتارىنان بولەك، لوگوپەديالىق كومەككە جۇگىنەتىندەر دە از ەمەس. لوگوپەد، لوگوپسيحولوگ جاندوس سايلاۋبايدىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تاڭدا ءارتۇرلى جاڭا مەتوديكالار بار. الايدا بالانىڭ ءتىلىنىڭ، سەزىم مۇشەلەرىنىڭ ۋاقتىلى دامۋىنا بەسىككە بولەۋ، سۇيەك ءمۇجۋ سياقتى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ماڭىزى زور.

– بالانى قازىر اتا-انالار پامپەرسكە ۇيرەتىپ الادى. بۇل دۇرىس ەمەس. بالا ءوزىنىڭ بۇتىنا جىبەرگەنىن، لاس ءيىستى ءبارىن دەنەسىمەن سەزىنۋ كەرەك. بالانى جورگەككە وراسا، بالادا سەزىم مۇشەلەرى ەرتە داميدى. سونداي-اق بەسىككە بولەۋ دە ماڭىزدى. قازىر انالار بەسىكتى ەشبىر توسەكپەن الماستىرا المايدى، – دەگەن پىكىردە, لوگوپەد.

سونىمەن قوسا، لوگوپسيحولوگ مۇنداي ورتالىقتارعا بالاسىن بەرگەن اتا-انالاردىڭ ۋايىمى ورىندى، دەسە دە بالا مەن ۇستازدىڭ اراسىنداعى كوممۋنيكاتسياعا، ءتىپتى ساباق بارىسىنا شامادان تىس ارالاسىپ كەتەتىندەرى دە بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– اتا-انالار كەلىپ، بالامنىڭ ساباعىن كورۋ كەرەك دەيدى. ويلاڭىزشى، مۇنداي بالامەن جۇمىس كەزىندە ول ساباقتىڭ اتموسفەراسى بۇزىلماۋى كەرەك. ويتكەنى، ۇستاز بەن بالا ءبىر-بىرىمەن اداپتاتسيادان وتەدى. انالار بالاسىن ساباققا اكەلىپ الادى دا، وزدەرى ەسىكتەن، ساڭىلاۋدان بالاسىن قاراپ اڭدىپ تۇرادى. ال مۇنداي بالالار تىم سەزىمتال عوي. بىردەن سەزىپ، جىلاپ، اگرەسسياسىن ارتتىرا بەرەدى. بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس، – دەپ پىكىر ءبىلدىردى, جاندوس سايلاۋباي.

حرومتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى نۇرشات نۇرعاليەۆا سانى بار دا، ساپاسى جوق ورتالىقتارعا بالاسىن اپارعىسى كەلمەيدى. ول جەلىدەگى جارناماعا سەنىپ، ۇلدارىن بەيىمدەلۋ ورتالىعىنا اكەلگەن. كەيىن بۇعان وكىنىپ قالعانىن ايتتى,ەگىزدىڭ اناسى.

– شىنى قابىرعانى فولگامەن جاۋىپ قويعان. اراسىنداعى ساڭىلاۋدان قاراپ ەدىم، ەشقانداي بالامەن اينالىسىپ جاتقان جوق. باسقا بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىر. ەسىكتىڭ سىرتىنان مەن ەستىسىن دەپ، اراسىندا تەك “وتىر، تۇر، شاپالاقتا” دەپ ايقايلاپ قويادى.  نەگىزى 3 ايدا ناتيجە شىعارامىز دەگەن. بىراق بۇندايدى كورگەن سوڭ، مەن ءۇش كۇننەن كەيىن بالامدى اپارماي قويدىم، – دەپ ايتتى نۇرشات نۇرعاليەۆا.

بۇل جايىندا لوگوپسيحولوگ جاندوس سايلاۋباي دا اتاپ ءوتتى. قازىر بىلىكتى ماماندار تاپشى، بىرنەشە ايلىق كۋرستى وقىپ، ءوزىن مامان دەپ سانايتىندار دا بار دەپ پىكىر ءبىلدىردى,لوگوپەد-دەفەكتولوگ.

– قازىرگى تاڭدا، لوگوپەد-دەفەكتولوگ ماماندارعا ءبىلىم جەتىسپەيدى. سەرتيفيكات الىپ، جۇمىس ىستەسەم بولدى دەپ,ءبارىن بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ العان. ولاردا اتا-انا كەلىپ تۇر، ونىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ كەرەكپىن دەگەن تۇسىنىك جوق. ماماننىڭ بالاعا، اتا-اناعا جانى اشۋى كەرەك، – دەيدى لوگوپەد.

وسى ورايدا، ەلدە شەتەلدىك تاجىريبەنى قولدانىپ، بالاعا رەابيليتاتسيالىق-لوگوپەديالىق كومەك كورسەتەتىن ورتالىقتار بار. مىسالى، رەابيليتاتسيالىق وڭالتۋ ورتالىعى Marmara Academy الماتى قالاسىندا 2024 جىلدىڭ اقپان ايىندا اشىلعان. وسى ارالىقتا ورتالىقتىڭ كومەگىنە شامامەن 400-گە جۋىق وتباسى جۇگىنگەن. اتا-انالارعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ، بىلىكتى مامانداردى شەتەلدە وقىتىپ جاتقانىن جەتكىزدى ورتالىق قىزمەتكەرى ەلدانا مۋستافاەۆا.

– ءبىزدىڭ ورتالىقتا 18 باعىت بويىنشا دياگنوز اناليتيكاسى جاسالادى، ياعني، بالانى اكادەميالىق، سوتسيالدىق، رەابيليتاتسيوندىق جانە ت.ب. جاعىنان سىناپ قارايمىز. سولاي ءار بالانىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى جوسپار بويىنشا وقىتۋدى باستايمىز… ورتالىق تاڭداۋدا ءبىرىنشى، تاجىريبەسىنە، ەكىنشى، مۇعالىمدەر بىلىكتىلىگىنە، ءۇشىنشى، وقۋ باعدارلاماسىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون، – دەيدى رەابيليتاتسيالىق ورتالىقتىڭ قىزمەتكەرى.

مەديتسينالىق كومەك تۇرلەرى قولجەتىمدى مە؟

جالپى، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن اقپاراتىنا سۇيەنسەك، 2025 جىلعى 31 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا، اسب دياگنوزىمەن ديناميكالىق باقىلاۋدا تۇرعان 0-17 جاس ارالىعىنداعى بالالار سانى – 12 966. بۇل 2022 جىلعى ستاتيستيكامەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە ۇلعايعانىن كورسەتەدى. ايتا كەتەيىك، ول جىلى بۇل دەرتكە شالدىققان بالالار سانى – 6558-ءدى قۇراعان. بۇل ستاتيستيكا 2023 جىلى – 9611, ال بىلتىر 12456 -عا وزگەرگەن.

ماماندار شالعاي وڭىرلەردە تىزىمگە ەنبەي تىسقارى قالعاندارى دا از ەمەس دەيدى.

كوپ جاعدايدا اتا-انالار دياگنوزدى مويىندامايدى. نەۆراپوتولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ءبۇلدىرشىننىڭ بويىنداعى دەرتتى ەرتە بايقاپ، دارىگەر دابىلىنا سەنۋ دە ەرلىك. ۇلتتىق بالالار وڭالتۋ ورتالىعىنىڭ دارىگەرى ءاليا ابدۋراشيدقىزى دەرتتى تولىق ەمدەۋ مۇمكىن بولماسا دا، ونى ۋاقتىلى انىقتاپ، الدىن الۋعا بولاتىنىن ايتتى.

– بالادا اۋتيزم سپەكترى بۇزىلىسىن 6 ايىنان باستاپ انىقتاۋعا بولادى. ەمحانالاردا 6 ايىنان باستاپ پسيحوموتورلىق دامۋىن باعالاۋداعى وزگەرىستەردى، 12 ايىنان M-CHAT-R تەست جۇرگىزىلەدى. نەعۇرلىم ەرتە جاستان انىقتاعاندا، سوعۇرلىم وتە جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولادى. بۇل بالانىڭ مي نەيروپلاستيكالىعىنا نەگىزدەلگەن… كەش باستالعان كوررەكتسيالىق جۇمىستار بالادا اگرەسسيا جاعدايلارى تۋىنداپ، ەم ناتيجەلەرى تومەندەيدى. ەرتە دياگنوستيكا بالانىڭ الەۋمەتتەنۋىن جانە ءومىر ساپاسىن ايتارلىقتاي جاقسارتادى.

M-CHAT-R  (Modified Checklist for Autism in Toddlers, Revised) – بۇل 16–30 ايلىق (1.3 جاستان - 2.5 جاسقا دەيىنگى) بالالاردا اۋتيزم بەلگىلەرىن ەرتە انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن سكرينينگتىك تەست. ياعني ءسابيدىڭ اتا-اناسى بالاسىنىڭ مىنەز قۇلقىنا قاراپ وتىرىپ، ارنايى قاعازداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. نەبارى 20 سۇراقتان تۇراتىن تەست – بالانىڭ رەاكتسياسى مەن كوممۋنيكاتيۆتى ارەكەتتەرىن باعالايدى. كەيىن ساۋالدىڭ جاۋاپتارى ارنايى كىلتپەن اشىلادى. ەگەر اراسىندا ۇشتەن كوپ قاتە جاۋاپ بولسا، اتا-انا بىردەن پسيحياتر، نەۆروپاتولوگ كومەگىنە جۇگىنۋى كەرەك. دەمەك، تەستىڭ ءوزى باستاپقى دەڭگەيدەگى بەلگىلەرگە باسا نازار اۋدارۋعا نەگىزدەلگەن.

وسى ورايدا، انالار قويىلعان دياگنوزدان ۇيالىپ، دەرتتى ءوز بەتىنشە ەمدەۋگە تىرىساتىنىن دارىگەر  جاسىرمادى. ءتىپتى جالعان جارناماعا سەنىپ، ءدارىنىڭ كومەگىمەن قۇلان تازا ايىعامىز دەپ ويلايتىندار دا از ەمەس ەكەن.

– ءاۋتيزمدى دارىلەرمەن ەمدەمەيدى، اتا-انالاردىڭ قاتەلىگى– باسقا ەلگە بارىپ ەم قابىلداپ, ءارتۇرلى نووتروپتى دارىلەر قولدانۋىندا.  اۋتيزم دياگنوزى قويىلعان بالالاردى پسيحولوگيالىق-مەديتسينالىق پەداگوگيكالىق كوميسسياعا جىبەرىلىپ، كوررەكتسيالىق ورتالىقتارعا باعىتتايدى. قازىر قازاقستاندا يننوۆاتسيالىق تۇزەتۋ ادىستەرى بار: دەنۆەر ءادىسى بويىنشا ەرتە ارالاسۋ، دجاسپەر ءادىسى، افك، سەنسورلىق ينتەگراتسيا، – دەپ پىكىر ءبىلدىردى دارىگەر ءوز سوزىندە.

اۋتيزممەن اۋىراتىن بالاسىنىڭ دياگنوزىن جاسىراتىندار كوپ. ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا مەملەكەت بەرگەن كومەكتى الۋعا ۇيالاتىن اكەلەر دە بار. ەگىز بالانىڭ اناسى نۇرشات نۇرعاليەۆا دا وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعان.

– كۇيەۋىم ەستىسە كەرەك ەمەس دەپ سويلەيدى. سبور اشقىم كەلگەن. وعان دا كەلىسپەدى. مۇگەدەكتىككە شىعارۋعا بىرازعا دەيىن قارسى بولدى. اقشانى ءوزىم تاۋىپ بەرەمىن دەدى.  بىراق بالامنىڭ ەمىنە قانشاما قاراجات، قانشاما جىل كەتەدى… ەرەكشە بالانى تاربيەلەۋ وتە قيىن، ونى مەن سياقتى انالار عانا تۇسىنەدى.

وسىلاي شاراسىز قالعان انالار مەملەكەتتىك كومەك الۋعا تىرىسادى. ەلىمىزدە ءاۋتيزمى بار بالالارعا اتاۋلى كومەك تۇرلەرى كوپ. ماسەلەن مۇگەدەكتىك الۋ، تەگىن مەديتسينالىق كومەككە جۇگىنۋ سياقتى. ءتىپتى بالاباقشا مەن مەكتەپتە مۇنداي ساناتتاعى بۇلدىرشىندەرگە بارلىق جاعداي جاسالۋعا ءتيىس. الايدا، مۇگەدەكتىكتى دە ءدال وسى اۋتيزممەن ەمەس، “اقىل-وي كەمىستىگى” دەگەن دياگنوزبەن الدىق دەپ ايتتى انالار.

ءاۋتيزمى بار بالالارعا مۇگەدەكتىكپەن قوسا، وزگە دە جاردەماقىلاردى الۋعا بولادى. ماسەلەن، بالا 18 جاسقا تولسا دا جاردەماقى الۋدى جالعاستىرا بەرمەك. بىراق مۇگەدەكتىك ءبىرىنشى توپقا جاتپاسا، وندا بالانىڭ اتا-اناسىنا كۇتىم ءۇشىن بەرىلەتىن قارجى شەگەرىلەدى. زاڭناماداعى ارتىقشىلىقتار مەن تۇزەتۋلەر جايلى بالالار قۇقىققورعاۋشىسى ماليكا تاستانوۆا پىكىر ءبىلدىردى.

– مۇگەدەكتىگى بار ادامدار، ونىڭ ىشىندە ءاۋتيزمى بارلار، الەۋمەتتىك قورعاۋعا، ابيليتاتسيا، رەابيليتاتسيا جانە قوعامعا ينتەگراتسيالانۋعا قۇقىلى. ولار سونداي-اق كەپىلدەندىرىلگەن تەگىن مەديتسينالىق كومەك پەن مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى شەڭبەرىندە مەديتسينالىق قىزمەتتەر الا الادى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار ادامدار اپتاسىنا 36 ساعاتتان اسپايتىن قىسقارتىلعان جۇمىس ۋاقىتىنا جانە ۇزاقتىعى كەمىندە التى كۇنتىزبەلىك كۇن بولاتىن قوسىمشا اقىلى جىل سايىنعى ەڭبەك دەمالىسىنا قۇقى بار, - دەيدى قۇقىققورعاۋشى ماليكا تاستانوۆا.

ەلدەگى جاردەماقىنىڭ جاي-كۇيى جايلى ءتىلشىمىز قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە اقپاراتتىق ساۋال جولداپ، سۇراقتارعا جاۋاپ الدى.

–  قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلىستارى (اسب) بار بالالارعا كەشەندى كومەك كورسەتۋدى جەتىلدىرۋ بويىنشا 2025–2027 جىلدارعا ارنالعان ۆەدومستۆوارالىق جول كارتاسىنا سايكەس، ءىس- شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە كەلەسى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرسى قاراستىرىلعان: «اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلىستارىنىڭ ەرتە بەلگىلەرىن انىقتاۋ ماسەلەلەرى. دياگنوستيكالىق سكرينينگ» كولەمى – 60 اكادەميالىق ساعات / 2 كرەديت, – دەلىنگەن مينيسترلىك مالىمەتىندە.

سونداي-اق دسم اقپاراتىنشا، ۋچاسكەلىك دارىگەرلەر مەن مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر بالانىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جەكە ارالاسۋ جوسپارىن ازىرلەيدى. ءارى ونىڭ تيىمدىلىگى اي سايىن باقىلاۋدا ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى.

ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋگە مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار دايىن با؟

كوپ مەكتەپتەر ەرەكشە بالالاردى قابىلداپ الۋعا ءالى دە دايىن ەمەس ەكەنىن ايتادى ماماندار. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جاعدايىن جاساپ، مەكتەپتەر مەن سىنىپتاردى ارتتىرسا، ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا بولاتىنىن ايتتى الەۋمەتتانۋشى سۇلتان ورىنباساروۆ.

– ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى مىندەتتى ەتەتىن زاڭداردى ناقتىلاۋ جانە مەكتەپتەردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاعان دۇرىس. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى قابىلداۋدان باس تارتۋدىڭ الدىن العان ءجون. مۇعالىمدەر، پەداگوگ-اسسيستەنتتەر، لوگوپەدتەر جانە پسيحولوگتار ءۇشىن اۋتيزم بويىنشا مىندەتتى وقىتۋ باعدارلامالارىن ەنگىزۋ قاجەت. حالىقارالىق تاجىريبەنى (مىسالى، اقش، كانادا) قولدانىپ، مەكتەپتەردە سەنسورلىق بولمەلەر، ليفتتەر، ۆيزۋالدى قولداۋ قۇرالدارى سياقتى قولجەتىمدى ورتانى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، – دەيدى سۇلتان ورىنباساروۆ.

قازىرگى تاڭدا مەكتەپتەگى پەداگوگتەردىڭ ءبىلىمىن دە ارتتىرۋ ماڭىزدى. مامانداردىڭ سوزىنشە، بولاشاق پەداگوگتەر ينكليۋزياعا ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا-اق دايىن بولۋى كەرەك. مامانداردى دايىنداۋ كەزىندە اۋتيزممەنبايلانىستى ارنايى كۋرستار دا وتكىزىلۋگە ءتيىس دەپ پىكىر بەردى بولات وتەمۇراتوۆ فوندىنىڭ وقىتۋشى-ترەنەرى جاننا ەرىكقىزى.

– مەكتەپتەر ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالار سانىنىڭ ارتۋىنا توتەپ بەرە الۋى ءۇشىن اسسيستەنتتەردى جۇمىسقا الۋ مەن مامانداردى وقىتۋعا ارنالعان قارجىلاندىرۋدى كوبەيتۋ قاجەت… مەكتەپتەر بارلىق وقۋشىلارعا ءتيىمدى بولاتىن يكەمدى وقىتۋ ادىستەرىن كەڭىنەن قولدانۋى ءتيىس، مىسالى، ساباق بارىسىندا ۆيدەو، ءماتىن جانە اۋديو ماتەريالداردى پايدالانۋى كەرەك، - دەيدى وقىتۋشى.

ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدە مۇعالىمدەرگە بالالارمەن ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قوسىمشا قولداۋ قاجەت. ماماندار الدىمەن مىنەز-قۇلىقتى تانىپ، التەرناتيۆتى كوممۋنيكاتسيا تۇرلەرى (ىم-يشارا) نەگىزدەرىن ۇيرەتۋ ماڭىزدى دەپ سانايدى. اسىرەسە، زاماناۋي ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى ءبىلىم بەرۋ جولدارىن تۇرلەندىرۋگە بولاتىنىن وقىتۋشى يۋري چۋۆاشەۆ اتاپ ءوتتى.

– مىسالى TEACCH باعدارلاماسى. ول بالانىڭ اينالاسىنداعى ورتانى بولجامدى ءارى تۇسىنىكتى ەتەدى. سونىمەن قاتار اسىرەسە الەۋمەتتىك جانە تۇرمىستىق داعدىلاردى دامىتۋدا ABA-تەراپيا جاقسى ناتيجە كورسەتىپ ءجۇر. ال سويلەمەيتىن بالالار ءۇشىن بالاما كوممۋنيكاتسيا ادىستەرى وتە پايدالى. مىسالى، كارتوچكالار نەمەسە Proloquo2Go سياقتى باعدارلامالار ورناتىلعان پلانشەتتەردى پايدالانۋ كەرەك، - دەيدى ترەنەر يۋري چۋۆاشەۆ.

وقىتۋشىلار ۇسىنعان بۇل ادىستەر جايىندا ءتىلشىمىز اشىق دەرەككوزدەردەن ماعلۇماتتار جيناقتادى. ءۇش ءادىس تە بالانى ساباققا ىنتالاندىرۋعا، وعان قالىپتى داعدىلاردى وڭاي ۇيرەتۋگە كومەگىن تيگىزەدى.

ماسەلەن، TEACCH ءادىسى ۆيزۋالدى سۋرەتتەر مەن كارتوچكالارعا سۇيەنىپ بالانىڭ كۇندەلىكتى ادەتتەرىن قالىپتاستىرادى. ياعني، تاماق ءىشۋ، قول جۋ سياقتى ارەكەتتەردى الدىمەن كارتوچكاعا بەلگىلەيدى دە كەيىن ونى وقىتۋشى ءوزى دە قايتالاپ كورسەتۋ ارقىلى بالانى ۇيرەتەدى.

اۆا-تەراپيانىڭ بۇدان ايىرماشىلىعى بار. ول بالانى ماقتاپ، ماداقتاۋ ارقىلى مىنەز-قۇلقىن بەكىتۋگە نەگىزدەلگەن. مىسالى، جامان ادەتتەرگە دە ءدال سولاي رەاكتسيا بەرۋ ارقىلى، بالانى قوعامدىق ورتاعا بەيىمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سوڭعى Proloquo2Go ءتاسىلى سويلەۋ دەڭگەيى تومەن بالالارعا ارنالعان. ول كوبىنەسە پيكتوگرامما، سۋرەت سياقتى مەتوديكالاردى قولدانىپ، قالاي ارەكەت ەتۋگە بولاتىنىن كورسەتىپ وتىرادى. ءدال وسى ادىستەردىڭ تيىمدىلىگى جايلى ماماندار ءجيى ايتادى. وقىتۋشى جاننا ەرىكقىزى وسى تاسىلمەن وقىعان بالالاردىڭ وڭ ناتيجەسىن ءوز كوزىمەن كورگەن.

– ال سويلەمەيتىن بالالار ءۇشىن قاجەتتىلىكتەرىن ارنايى كارتوچكالار ارقىلى بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سۋرەتتەرمەن الماسۋ جۇيەسى وتە ءتيىمدى. بۇرىن مۇلدە قارىم-قاتىناس جاساماعان بالالاردىڭ قالاي بەلسەندى ارالاسا باستاعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم، – دەيدى وقىتۋشى.

اتالمىش تاسىلدەردى ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدە قولدانۋدىڭ ماڭىزى زور. اسىرەسە، مەكتەپتەگى پەداگوگتەردىڭ بىلىكتىلىگى وسى تۇستا اۋاداي قاجەت. سەبەبى ەرەكشە بالانى، ۇلكەن ومىردە تاربيەلەيتىن ۇستازداردىڭ ءوزى بۇعان پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا دايىن بولۋى قاجەت ەكەنىن ايتادى ماماندار. جاننا ەرىكقىزى ادەتتە مەكتەپتەر ەرەكشە بالانىڭ قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرۋدەن گورى، قاعازباستىلىققا سالىنىپ كەتەتىنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.

وسى ورايدا، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ مەن ەتيكا ستاندارتتارىن جۇيەلەپ، قوعامدى اقپاراتتاندىرۋعا اتسالىسىپ جاتقان ەلىمىزدەگى اۋتيزم اسسوتسياتسياسىنىڭ جۇمىستارىن دا اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. بۇل ۇيىم قازاقستاندا اۋتيزممەن ءومىر سۇرەتىن ادامدار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنا قولداۋ كورسەتۋ، ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋ جانە مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا ماڭىزدى جۇمىستار اتقارۋدا. قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن اقپاراتىنا سۇيەنسەك، پەداگوگتەر ەرەكشە بالالارمەن جۇمىس ىستەۋىنە بايلانىستى ارنايى كۋرستاردان ءوتىپ، تاجىريبە جيناقتاي الادى. ولار ءۇشىن بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن «ارنايى جانە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى» مەن «ورلەۋ» بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ۇلتتىق ورتالىعى تەگىن جۇرگىزەءدى.

قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى:

«ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ دەرەكتەر قورىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالالار 99 ارنايى مەكتەپ، 6436 جالپى مەكتەپتەردە، ونىڭ ىشىندە 2165 ارنايى سىنىپتا وقيدى… ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن 70 % مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا، 90 % ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمداردا جانە 81 % كاسىپتىك جانە تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا جاعداي جاسالعان»

اۋتيزم دەرتى ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى كۇرت ارتقاندىقتان، ونىڭ الدىن-الۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى دا دامىپ كەلەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مەديتسينا مەن ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدەگى جەتىستىكتەر مەن وڭ ناتيجە قارجىلىق قولداۋعا كەلىپ تىرەلەدى. اسىرەسە، الەۋمەتتىك كومەكتىڭ مولشەرى مەن ارنايى مەكتەپتەردىڭ جاعدايىن تولىققاندى جاساۋعا، ساپالى رەابيليتاتسيالىق ورتالىقتاردى ارتتىرۋعا دا ءدال وسى ماسەلە كەدەرگى بولۋى مۇمكىن. وسى تۇستا قوعامنىڭ ەرەكشە بالالارعا دەگەن قولداۋى مەن قامقورلىعى اسا ماڭىزدى.

اۆتورلار: ماقپال  باتتالوۆا، ساندۋعاش فازىل, قىرمىزى سەمباەۆا