Elımızde autizmmen auyratyn balalar sany jyldan jylǧa artyp keledı. Derttı erte diagnostikalap, aldyn aluǧa bola ma? Autizmmen auyratyn bala qoǧamǧa qalai beiımdelmek? Ata-ana nenı eskeruı kerek? Eldegı mektepter inkliuzivtı bılım beruge tolyqqandy daiyn ba?
Autizm spektrı būzylysy – bügıngı taŋda jahandyq deŋgeide özektı bolǧan neirodamu erekşelıgı. Bükılälemdık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, ärbır 100 balanyŋ bırı osy diagnozben ömır süredı. Būl – jai ǧana medisinalyq körsetkış emes, äleumettık jüienıŋ, bılım beru salasynyŋ, qūqyqtyq jäne psihologiialyq qoldau mehanizmderınıŋ qanşalyqty beiımdelgenın aiqyndaityn faktor.
Qazaqstanda da būl taqyryp ainalyp ötuge bolmaityn mäsele ekenı baiqalyp keledı. Är jyl saiyn jaŋadan anyqtalyp jatqan diagnozdar, jaŋa ortalyqtardyŋ aşyluy, qoǧamdyq ūiymdardyŋ köbeiuı – būl salada belgılı bır qozǧalystyŋ bar ekenın bıldıredı. Alaida osy qozǧalystyŋ özı jüielı baǧyt pa, älde bırlı-jarym bastamalardyŋ jiyntyǧy ma – būl naqty taldaudy qajet etedı.
Mäselen, alys-jaqyn elderdegı täjıribenı alyp qarastyrsaq, autizmı bar balalarǧa qoldau körsetu tek ata-ana men därıgerdıŋ jauapkerşılıgınde qalmaidy. Memlekettık deŋgeide qabyldanǧan keşendı baǧdarlamalar, zaŋnamalyq negızder jäne mamandandyrylǧan kadrlar jüiesı būl balalardyŋ äleumetke tolyq kırıguın qamtamasyz etedı. Mysaly, AQŞ-ta 2006 jyldan bastap «Autism CARES Act» atty arnaiy zaŋ qabyldanyp, autizm spektrınıŋ diagnostikasy, erte aralasu jäne qoǧamǧa integrasiiasy boiynşa ǧylymi zertteuler men praktikalyq jūmystarǧa tūraqty türde qarjy bölınıp keledı. Ūlybritaniiada bolsa, autizmı bar azamattar üşın 2009 jyly qabyldanǧan «Autism Act»negızınde ärbır jergılıktı basqaru organy arnaiy strategiia äzırleuge mındettelgen. Būl zaŋ – autizmge arnalǧan tūŋǧyş arnaiy zaŋ retınde älemge ülgı. Al Fransiiada 2021 jyly qabyldanǧan «Autisme et troubles du neuro-développement»atty ūlttyq strategiia tört negızgı baǧytty qamtidy: erte diagnostika, inkliuzivtı bılım beru, otbasylardy qoldau jäne käsıbi integrasiia.
Al endı eldegı qoldanystaǧy zaŋnamamen salystyrsaq, onda autizm ūǧymy naqty aitylmaǧanyn baiqauǧa bolady. Memlekettık baǧdarlamalarda būl kategoriia öz aldyna jeke emes, jalpy «mümkındıgı şekteulı balalar» ūǧymynyŋ ışıne kırıp ketedı. Säikesınşe, naqty autizmge baǧyttalǧan saiasatty nemese tiımdı nätije bergen mehanizmdı tabu – qiynnyŋ qiyny. Bügınde ata-analar men mamandar mäselenı şeşudıŋ jolyn köbıne öz betımen ızdeuge mäjbür. Köp jobalar men bastamalar da osy şeteldık täjıribe negızıne süienetının köruge bolady.
Osy maqalada bız Qazaqstandaǧy autizmı bar balalarǧa arnalǧan qoldaudyŋ qazırgı jaǧdaiyn, naqty qandai kemşılıkter baryn, autizmı bar balalardy qoǧam qalai qabyldaidy, ata-analar tarapynan qandai jauapkerşılıkter bar, inkliuzivtı bılım beruge memleket äleuetı jetkılıktı me, osy siiaqty sūraqtarǧa jauap ızdep kördık.
“AUTİZM – SYRTYNAN BELGISI KÖRINBEITIN MÜGEDEKTIK”
Elımızde balasyn ortalyqtarǧa aparyp, em ızdep jürgen ata-analardyŋ qarasy köp. Solardyŋ bırı – Aqtöbe qalasynyŋ tūrǧyny Altyngül Tölegenova. 9 jasar balasyna ASB diagnozy qoiylǧan. Onyŋ aituynşa, balasy qoǧamnyŋ qyspaǧyna jiı tüsedı eken.
– Balam 1-synypta oqidy. Qasynda kömekşı assistentı bar. Būryn mūndaidy körmegesın, autizm diagnozy qoiylǧan kezde bızge auyr soqqy boldy. Men siiaqty ata-analar ne ısterın bılmei, Reseige em ızdep kettı. Bız ekı jyl qatarynan Taşkentke bardyq…
Qoǧamdyq kölıkke mıne almaimyz. Bala dauys şyǧarsa köbınese ülken jastaǧy apalar jaqtyrmaidy, – deidı Altyngül Tölegenova.
Osyndai qiyndyqtarǧa tap bolǧan analar balasyn syrtqa şyǧaruǧa da jüreksınedı.Büldırşınnıŋ erekşelıgın tüsınbegendıkten, mūndai jaǧdailarǧa jiı kezdesetının aitady.
– Balam qoǧamdyq oryndarda erekşe mınez-qūlyq körsetse, ainaladaǧylar ony erkelık nemese tärbiesızdık dep qabyldaidy. Mūny autizmnıŋ körınısterı ekenın ūqpaidy. Mūndai qoǧamnyŋ reaksiiasy ata-analarǧa da emosianaldy tūrǧydan qysym jasaidy, – deidı erekşe balanyŋ anasy Orazgül Tılekeşova.
Autizmı bar balalardy qoǧam jeŋıl qabyldauy kerektıgın aitady psihiatrlar. Äsırese qoǧamdyq oryndarda mūndai balany körgende, özgelerınen eş bölıp-jarmaǧan dūrys. Sonda ata-ana da, bala da özıne degen böten közqarastarǧa qalypty qarap, yŋǧaisyzdyq sezınbeitının aitty.
– Mūndai balany körgende, barynşa közıne tıke qaramauǧa tyrysu kerek. Ärı erekşe nazar audaryp ta qajet emes. Oǧan jaqyndap, aiauşylyq tanytpaǧan dūrys. Autizmı bar balanyŋ äreketterın baiqamauǧa tyrysqan jön. Äitpese, balanyŋ psihikasynda kerı reaksiia paida bolyp, kütpegen äreketterge baruy da yqtimal, – deidı balalar psihiatry Rauşan Erlıkqyzy.
Autizmı bar bala – bır ärekettı bırneşe märte qaitalai bere alady. Agressiia, öz-özın baqylauda ūstai almau, atyn atap şaqyrǧanda qaramau siiaqty sipattaryna da män bergen abzal. Ädette, derttı qoǧam emes, balanyŋ ata-anasy da qabyldai almauy mümkın. Būl tolyqqandy maǧlūmat azdyǧynan, ärı şalǧai auyldarǧa mūndai aqparattar jete bermegendıgınen dep pıkır bıldırdı äleumettanu ǧylymdarynyŋ magistrı, oqytuşy Sūltan Orynbasarov.
– Ata-analar arasynda aqparattandyru deŋgeiı bırkelkı emes... Soŋǧy jyldary «Bolaşaq» qory siiaqty ūiymdardyŋ arqasynda ata-analardyŋ bılım deŋgeiı artyp keledı, bıraq auyldyq jerlerde aqparat älı de jetıspeidı. Aqparattandyru deŋgeiı ortaşadan tömen, äsırese memlekettık mektepter men şalǧai aimaqtarda, – dep atap öttı äleumettanuşy.
Tolyqqandy aqparattanǧan qoǧam – autizmı bar büldırşınderdıŋ erekşelıgın qabyldai bastaidy. Al olardy qoǧamǧa beiımdeitın damytu ortalyqtary elımızde jyl sanap artyp keledı. Alaida kei öŋırlerde bala sanynyŋ köptıgınen ata-analar kezek kütıp, sarsaŋǧa tüsetının jetkızdı. Irı qalalardyŋ özınde bılıktı mamandar tapşy, sapaly ortalyqtar az.
– Ülken qalalarda mysaly, Astana men Almatyda “Asyl miras”, “Orda” siiaqty sapaly qyzmet körsetetın ortalyqtar bar. Alaida, öŋırlerde joqtyŋ qasy. Mekemelerdıŋ sany az, ūzaq kezek tosyp qalamyz, – deidı erekşe balanyŋ anasy Orazgül Tılekeşova.
BİZNESTIŊ KÖZINE AINALǦAN DERT
Reabilitasiialyq oŋaltu ortalyqtarynan bölek, logopediialyq kömekke jügınetınder de az emes. Logoped, logopsiholog Jandos Sailaubaidyŋ aituynşa, qazırgı taŋda ärtürlı jaŋa metodikalar bar. Alaida balanyŋ tılınıŋ, sezım müşelerınıŋ uaqtyly damuyna besıkke böleu, süiek müju siiaqty qazaqtyŋ ädet-ǧūryptarynyŋ maŋyzy zor.
– Balany qazır ata-analar pamperske üiretıp alady. Būl dūrys emes. Bala özınıŋ būtyna jıbergenın, las iıstı bärın denesımen sezınu kerek. Balany jörgekke orasa, balada sezım müşelerı erte damidy. Sondai-aq besıkke böleu de maŋyzdy. Qazır analar besıktı eşbır tösekpen almastyra almaidy, – degen pıkırde, logoped.
Sonymen qosa, logopsiholog mūndai ortalyqtarǧa balasyn bergen ata-analardyŋ uaiymy oryndy, dese de bala men ūstazdyŋ arasyndaǧy kommunikasiiaǧa, tıptı sabaq barysyna şamadan tys aralasyp ketetınderı de bar ekenın atap öttı.
– Ata-analar kelıp, balamnyŋ sabaǧyn köru kerek deidı. Oilaŋyzşy, mūndai balamen jūmys kezınde ol sabaqtyŋ atmosferasy būzylmauy kerek. Öitkenı, ūstaz ben bala bır-bırımen adaptasiiadan ötedı. Analar balasyn sabaqqa äkelıp alady da, özderı esıkten, saŋylaudan balasyn qarap aŋdyp tūrady. Al mūndai balalar tym sezımtal ǧoi. Bırden sezıp, jylap, agressiiasyn arttyra beredı. Būl mülde dūrys emes, – dep pıkır bıldırdı, Jandos Sailaubai.
Hromtau qalasynyŋ tūrǧyny Nūrşat Nūrǧalieva sany bar da, sapasy joq ortalyqtarǧa balasyn aparǧysy kelmeidı. Ol jelıdegı jarnamaǧa senıp, ūldaryn beiımdelu ortalyǧyna äkelgen. Keiın būǧan ökınıp qalǧanyn aitty,egızdıŋ anasy.
– Şyny qabyrǧany folgamen jauyp qoiǧan. Arasyndaǧy saŋylaudan qarap edım, eşqandai balamen ainalysyp jatqan joq. Basqa bıreumen söilesıp otyr. Esıktıŋ syrtynan men estısın dep, arasynda tek “otyr, tūr, şapalaqta” dep aiqailap qoiady. Negızı 3 aida nätije şyǧaramyz degen. Bıraq būndaidy körgen soŋ, men üş künnen keiın balamdy aparmai qoidym, – dep aitty Nūrşat Nūrǧalieva.
Būl jaiynda logopsiholog Jandos Sailaubai da atap öttı. Qazır bılıktı mamandar tapşy, bırneşe ailyq kursty oqyp, özın maman dep sanaityndar da bar dep pıkır bıldırdı,logoped-defektolog.
– Qazırgı taŋda, logoped-defektolog mamandarǧa bılım jetıspeidı. Sertifikat alyp, jūmys ıstesem boldy dep,bärın biznes közıne ainaldyryp alǧan. Olarda ata-ana kelıp tūr, onyŋ ümıtın aqtau kerekpın degen tüsınık joq. Mamannyŋ balaǧa, ata-anaǧa jany aşuy kerek, – deidı logoped.
Osy oraida, elde şeteldık täjıribenı qoldanyp, balaǧa reabilitasiialyq-logopediialyq kömek körsetetın ortalyqtar bar. Mysaly, reabilitasiialyq oŋaltu ortalyǧy Marmara Academy Almaty qalasynda 2024 jyldyŋ aqpan aiynda aşylǧan. Osy aralyqta ortalyqtyŋ kömegıne şamamen 400-ge juyq otbasy jügıngen. Ata-analarǧa jan-jaqty qoldau körsetıp, bılıktı mamandardy şetelde oqytyp jatqanyn jetkızdı ortalyq qyzmetkerı Eldana Mustafaeva.
– Bızdıŋ ortalyqta 18 baǧyt boiynşa diagnoz analitikasy jasalady, iaǧni, balany akademiialyq, sosialdyq, reabilitasiondyq jäne t.b. jaǧynan synap qaraimyz. Solai är balanyŋ erekşelıgıne bailanysty jospar boiynşa oqytudy bastaimyz… Ortalyq taŋdauda bırınşı, täjıribesıne, ekınşı, mūǧalımder bılıktılıgıne, üşınşı, oqu baǧdarlamasyna basa nazar audarǧan jön, – deidı reabilitasiialyq ortalyqtyŋ qyzmetkerı.
MEDİSİNALYQ KÖMEK TÜRLERI QOLJETIMDI ME?
Jalpy, Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ bergen aqparatyna süiensek, 2025 jylǧy 31 nauryzdaǧy jaǧdai boiynşa, ASB diagnozymen dinamikalyq baqylauda tūrǧan 0-17 jas aralyǧyndaǧy balalar sany – 12 966. Būl 2022 jylǧy statistikamen salystyrǧanda ekı esege ūlǧaiǧanyn körsetedı. Aita keteiık, ol jyly būl dertke şaldyqqan balalar sany – 6558-dı qūraǧan. Būl statistika 2023 jyly – 9611, al byltyr 12456 -ǧa özgergen.
Mamandar şalǧai öŋırlerde tızımge enbei tysqary qalǧandary da az emes deidı.
Köp jaǧdaida ata-analar diagnozdy moiyndamaidy. Nevrapotologtardyŋ aituynşa, büldırşınnıŋ boiyndaǧy derttı erte baiqap, därıger dabylyna senu de erlık. Ūlttyq balalar oŋaltu ortalyǧynyŋ därıgerı Äliia Abduraşidqyzy derttı tolyq emdeu mümkın bolmasa da, ony uaqtyly anyqtap, aldyn aluǧa bolatynyn aitty.
– Balada autizm spektrı būzylysyn 6 aiynan bastap anyqtauǧa bolady. Emhanalarda 6 aiynan bastap psihomotorlyq damuyn baǧalaudaǧy özgerısterdı, 12 aiynan M-CHAT-R test jürgızıledı. Neǧūrlym erte jastan anyqtaǧanda, soǧūrlym öte jaqsy jetıstıkterge jetuge bolady. Būl balanyŋ mi neiroplastikalyǧyna negızdelgen… Keş bastalǧan korreksiialyq jūmystar balada agressiia jaǧdailary tuyndap, em nätijelerı tömendeidı. Erte diagnostika balanyŋ äleumettenuın jäne ömır sapasyn aitarlyqtai jaqsartady.
M-CHAT-R (Modified Checklist for Autism in Toddlers, Revised) – būl 16–30 ailyq (1.3 jastan - 2.5 jasqa deiıngı) balalarda autizm belgılerın erte anyqtau üşın qoldanylatyn skriningtık test. Iаǧni säbidıŋ ata-anasy balasynyŋ mınez qūlqyna qarap otyryp, arnaiy qaǧazdaǧy sūraqtarǧa jauap beredı. Nebärı 20 sūraqtan tūratyn test – balanyŋ reaksiiasy men kommunikativtı äreketterın baǧalaidy. Keiın saualdyŋ jauaptary arnaiy kıltpen aşylady. Eger arasynda üşten köp qate jauap bolsa, ata-ana bırden psihiatr, nevropatolog kömegıne jügınuı kerek. Demek, testıŋ özı bastapqy deŋgeidegı belgılerge basa nazar audaruǧa negızdelgen.
Osy oraida, analar qoiylǧan diagnozdan ūialyp, derttı öz betınşe emdeuge tyrysatynyn därıger jasyrmady. Tıptı jalǧan jarnamaǧa senıp, därınıŋ kömegımen qūlan taza aiyǧamyz dep oilaityndar da az emes eken.
– Autizmdı därılermen emdemeidı, ata-analardyŋ qatelıgı– basqa elge baryp em qabyldap, ärtürlı nootropty därıler qoldanuynda. Autizm diagnozy qoiylǧan balalardy psihologiialyq-medisinalyq pedagogikalyq komissiiaǧa jıberılıp, korreksiialyq ortalyqtarǧa baǧyttaidy. Qazır Qazaqstanda innovasiialyq tüzetu ädısterı bar: Denver ädısı boiynşa erte aralasu, Djasper ädısı, AFK, sensorlyq integrasiia, – dep pıkır bıldırdı därıger öz sözınde.
Autizmmen auyratyn balasynyŋ diagnozyn jasyratyndar köp. Tıptı olardyŋ arasynda memleket bergen kömektı aluǧa ūialatyn äkeler de bar. Egız balanyŋ anasy Nūrşat Nūrǧalieva da osyndai jaǧdaiǧa tap bolǧan.
– Küieuım estıse kerek emes dep söileidı. Sbor aşqym kelgen. Oǧan da kelıspedı. Mügedektıkke şyǧaruǧa bırazǧa deiın qarsy boldy. Aqşany özım tauyp beremın dedı. Bıraq balamnyŋ emıne qanşama qarajat, qanşama jyl ketedı… Erekşe balany tärbieleu öte qiyn, ony men siiaqty analar ǧana tüsınedı.
Osylai şarasyz qalǧan analar memlekettık kömek aluǧa tyrysady. Elımızde autizmı bar balalarǧa atauly kömek türlerı köp. Mäselen mügedektık alu, tegın medisinalyq kömekke jügınu siiaqty. Tıptı balabaqşa men mektepte mūndai sanattaǧy büldırşınderge barlyq jaǧdai jasaluǧa tiıs. Alaida, mügedektıktı de däl osy autizmmen emes, “aqyl-oi kemıstıgı” degen diagnozben aldyq dep aitty analar.
Autizmı bar balalarǧa mügedektıkpen qosa, özge de järdemaqylardy aluǧa bolady. Mäselen, bala 18 jasqa tolsa da järdemaqy aludy jalǧastyra bermek. Bıraq mügedektık bırınşı topqa jatpasa, onda balanyŋ ata-anasyna kütım üşın berıletın qarjy şegerıledı. Zaŋnamadaǧy artyqşylyqtar men tüzetuler jaily balalar qūqyqqorǧauşysy Malika Tastanova pıkır bıldırdı.
– Mügedektıgı bar adamdar, onyŋ ışınde autizmı barlar, äleumettık qorǧauǧa, abilitasiia, reabilitasiia jäne qoǧamǧa integrasiialanuǧa qūqyly. Olar sondai-aq kepıldendırılgen tegın medisinalyq kömek pen mındettı äleumettık medisinalyq saqtandyru jüiesı şeŋberınde medisinalyq qyzmetter ala alady. Bırınşı jäne ekınşı toptaǧy mügedektıgı bar adamdar aptasyna 36 saǧattan aspaityn qysqartylǧan jūmys uaqytyna jäne ūzaqtyǧy kemınde alty küntızbelık kün bolatyn qosymşa aqyly jyl saiynǧy eŋbek demalysyna qūqy bar, - deidı qūqyqqorǧauşy Malika Tastanova.
Eldegı järdemaqynyŋ jai-küiı jaily tılşımız QR Densaulyq saqtau ministrlıgıne aqparattyq saual joldap, sūraqtarǧa jauap aldy.
– Qazaqstan Respublikasynda autizm spektrınıŋ būzylystary (ASB) bar balalarǧa keşendı kömek körsetudı jetıldıru boiynşa 2025–2027 jyldarǧa arnalǧan Vedomstvoaralyq Jol kartasyna säikes, ıs- şaralardyŋ bırı retınde kelesı bılıktılıktı arttyru kursy qarastyrylǧan: «Autizm spektrınıŋ būzylystarynyŋ erte belgılerın anyqtau mäselelerı. Diagnostikalyq skrining» kölemı – 60 akademiialyq saǧat / 2 kredit, – delıngen ministrlık mälımetınde.
Sondai-aq DSM aqparatynşa, uchaskelık därıgerler men medisinalyq qyzmetkerler balanyŋ qajettılıgın eskere otyryp, jeke aralasu josparyn äzırleidı. Ärı onyŋ tiımdılıgı ai saiyn baqylauda ekenın de atap öttı.
İNKLIýZİVTI BILIM BERUGE MEKTEPTER MEN BALABAQŞALAR DAIYN BA?
Köp mektepter erekşe balalardy qabyldap aluǧa älı de daiyn emes ekenın aitady mamandar. İnkliuzivtı bılım beru jaǧdaiyn jasap, mektepter men synyptardy arttyrsa, mäselenıŋ şeşımın tabuǧa bolatynyn aitty äleumettanuşy Sūltan Orynbasarov.
– İnkliuzivtı bılım berudı mındettı etetın zaŋdardy naqtylau jäne mektepterdıŋ oryndaluyn qadaǧalaǧan dūrys. Mümkındıgı şekteulı balalardy qabyldaudan bas tartudyŋ aldyn alǧan jön. Mūǧalımder, pedagog-assistentter, logopedter jäne psihologtar üşın autizm boiynşa mındettı oqytu baǧdarlamalaryn engızu qajet. Halyqaralyq täjıribenı (mysaly, AQŞ, Kanada) qoldanyp, mektepterde sensorlyq bölmeler, liftter, vizualdy qoldau qūraldary siiaqty qoljetımdı ortany qamtamasyz etu kerek, – deidı Sūltan Orynbasarov.
Qazırgı taŋda mekteptegı pedagogterdıŋ bılımın de arttyru maŋyzdy. Mamandardyŋ sözınşe, bolaşaq pedagogter inkliuziiaǧa universitet qabyrǧasynda-aq daiyn boluy kerek. Mamandardy daiyndau kezınde autizmmenbailanysty arnaiy kurstar da ötkızıluge tiıs dep pıkır berdı Bolat Ötemūratov fondynyŋ oqytuşy-trenerı Janna Erıkqyzy.
– Mektepter erekşe qajettılıkterı bar balalar sanynyŋ artuyna tötep bere aluy üşın assistentterdı jūmysqa alu men mamandardy oqytuǧa arnalǧan qarjylandyrudy köbeitu qajet… Mektepter barlyq oquşylarǧa tiımdı bolatyn ikemdı oqytu ädısterın keŋınen qoldanuy tiıs, mysaly, sabaq barysynda video, mätın jäne audio materialdardy paidalanuy kerek, - deidı oqytuşy.
İnkliuzivtı bılım berude mūǧalımderge balalarmen tiımdı jūmys ısteu üşın qosymşa qoldau qajet. Mamandar aldymen mınez-qūlyqty tanyp, alternativtı kommunikasiia türlerı (ym-işara) negızderın üiretu maŋyzdy dep sanaidy. Äsırese, zamanaui ädısterdı qoldanu arqyly bılım beru joldaryn türlendıruge bolatynyn oqytuşy Iýrii Chuvaşev atap öttı.
– Mysaly TEACCH baǧdarlamasy. Ol balanyŋ ainalasyndaǧy ortany boljamdy ärı tüsınıktı etedı. Sonymen qatar äsırese äleumettık jäne tūrmystyq daǧdylardy damytuda ABA-terapiia jaqsy nätije körsetıp jür. Al söilemeitın balalar üşın balama kommunikasiia ädısterı öte paidaly. Mysaly, kartochkalar nemese Proloquo2Go siiaqty baǧdarlamalar ornatylǧan planşetterdı paidalanu kerek, - deidı trener Iýrii Chuvaşev.
Oqytuşylar ūsynǧan būl ädıster jaiynda tılşımız aşyq derekközderden maǧlūmattar jinaqtady. Üş ädıs te balany sabaqqa yntalandyruǧa, oǧan qalypty daǧdylardy oŋai üiretuge kömegın tigızedı.
Mäselen, TEACCH ädısı vizualdy suretter men kartochkalarǧa süienıp balanyŋ kündelıktı ädetterın qalyptastyrady. Iаǧni, tamaq ışu, qol juu siiaqty äreketterdı aldymen kartochkaǧa belgıleidı de keiın ony oqytuşy özı de qaitalap körsetu arqyly balany üiretedı.
AVA-terapiianyŋ būdan aiyrmaşylyǧy bar. Ol balany maqtap, madaqtau arqyly mınez-qūlqyn bekıtuge negızdelgen. Mysaly, jaman ädetterge de däl solai reaksiia beru arqyly, balany qoǧamdyq ortaǧa beiımdeuge mümkındık beredı. Soŋǧy Proloquo2Go täsılı söileu deŋgeiı tömen balalarǧa arnalǧan. Ol köbınese piktogramma, suret siiaqty metodikalardy qoldanyp, qalai äreket etuge bolatynyn körsetıp otyrady. Däl osy ädısterdıŋ tiımdılıgı jaily mamandar jiı aitady. Oqytuşy Janna Erıkqyzy osy täsılmen oqyǧan balalardyŋ oŋ nätijesın öz közımen körgen.
– Al söilemeitın balalar üşın qajettılıkterın arnaiy kartochkalar arqyly bıldıruge mümkındık beretın surettermen almasu jüiesı öte tiımdı. Būryn mülde qarym-qatynas jasamaǧan balalardyŋ qalai belsendı aralasa bastaǧanyn öz közımmen kördım, – deidı oqytuşy.
Atalmyş täsılderdı inkliuzivtı bılım berude qoldanudyŋ maŋyzy zor. Äsırese, mekteptegı pedagogterdıŋ bılıktılıgı osy tūsta auadai qajet. Sebebı erekşe balany, ülken ömırde tärbieleitın ūstazdardyŋ özı būǧan psihologiialyq tūrǧydan da daiyn boluy qajet ekenın aitady mamandar. Janna Erıkqyzy Ädette mektepter erekşe balanyŋ qajettılıkterın eskeruden görı, qaǧazbastylyqqa salynyp ketetının airyqşa atap öttı.
Osy oraida, inkliuzivtı bılım beru men etika standarttaryn jüielep, qoǧamdy aqparattandyruǧa atsalysyp jatqan elımızdegı Autizm Assosiasiiasynyŋ jūmystaryn da atap ötu maŋyzdy. Būl ūiym Qazaqstanda autizmmen ömır süretın adamdar men olardyŋ otbasylaryna qoldau körsetu, inkliuzivtı qoǧam qūru jäne mamandardyŋ bılıktılıgın arttyru baǧytynda maŋyzdy jūmystar atqaruda. QR Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ bergen aqparatyna süiensek, pedagogter erekşe balalarmen jūmys ısteuıne bailanysty arnaiy kurstardan ötıp, täjıribe jinaqtai alady. Olar üşın bılıktılıktı arttyru kurstaryn «Arnaiy jäne inkliuzivtı bılım berudı damytudyŋ ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy» men «Örleu» bılıktılıktı arttyru ūlttyq ortalyǧy tegın jürgızedı.
QR Oqu-aǧartu ministrlıgı:
«Ūlttyq bılım beru derekter qorynyŋ aqparatyna säikes erekşe bılım beru qajettılıkterı bar balalar 99 arnaiy mektep, 6436 jalpy mektepterde, onyŋ ışınde 2165 arnaiy synypta oqidy… İnkliuzivtı bılım beru üşın 70 % mektepke deiıngı ūiymdarda, 90 % orta bılım beru ūiymdarda jäne 81 % käsıptık jäne tehnikalyq bılım beru ūiymdarynda jaǧdai jasalǧan»
Autizm dertı elımızde soŋǧy jyldary kürt artqandyqtan, onyŋ aldyn-aludyŋ türlı joldary da damyp keledı. Mamandardyŋ aituynşa, medisina men inkliuzivtı bılım berudegı jetıstıkter men oŋ nätije qarjylyq qoldauǧa kelıp tıreledı. Äsırese, äleumettık kömektıŋ mölşerı men arnaiy mektepterdıŋ jaǧdaiyn tolyqqandy jasauǧa, sapaly reabilitasiialyq ortalyqtardy arttyruǧa da däl osy mäsele kedergı boluy mümkın. Osy tūsta qoǧamnyŋ erekşe balalarǧa degen qoldauy men qamqorlyǧy asa maŋyzdy.
Avtorlar: Maqpal Battalova, Sanduǧaş Fazyl, Qyrmyzy Sembaeva
