قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاسالعان رۋحاني-مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى – مۋزىكالىق اسپاپتارى. بۇگىندە مۋزىكالىق اسپاپتار ارحەولوگيا جانە فولكلور دەرەكتەرى قاتارىندا زەرتتەلىپ كەلەدى. الەمدىك فولكلورتانۋ عىلىمىندا مۋزىكالىق اسپاپتار تابيعاتىنا بايلانىستى ساباقتالعان پىكىرلەر دە از ەمەس...
قازاق حالقىنىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنا قاتىستى دەرەكتەر دە، زەرتتەۋلەر دە بارشىلىق. حIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىنەن جەتكەن مالىمەتتەردە نەگىزىنەن مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ سيپاتتاماسى باسىمداۋ بەرىلسە، كەزىندە ب.سارىباەۆ مۋزىكالىق اسپاپتار قۇرىلىمىن [1]، پ.اراۆين، ن.تيفتيكيدي، ءا.مۇحامبەتوۆالار اسپاپتىق-مۋزىكالىق ءداستۇر مەن ءستيلدى، ال ل.تاراسوۆا ءۇش داۋىستى كۇيلەر تابيعاتىن ءسوز ەتكەن [2]. ءۇش داۋىستى شىعارمالاردىڭ جەكە ۇلگىلەرىن بۇگىندە ج.شاكارىموۆ ورىنداپ ءجۇر. بىراق قازاقتىڭ ءداستۇرلى اسپاپتىق مۋزىكاسىنداعى ءۇش داۋىستى كۇيلەر تابيعاتى وسى كەزگە دەيىن ارنايى قاراستىرىلعان ەمەس. اڭگىمە ءبىر بيىكتىكتەگى قوسارلانعان ىشەكتەر ەمەس، ءار ءتۇرلى بيىكتىكتەگى ىشەك-دىبىستار تۋرالى بولىپ وتىر. قازاق مۋزىكاسىندا ءۇش داۋىستىلىق بولدى دەگەن پىكىردىڭ استارىندا كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ جاتارى انىق. وسىعان وراي قازاق حالقىندا كوپ ىشەكتى اسپاپتار بولعان با؟ – دەگەن ساۋال تۋادى.
ءوزىنىڭ «درەۆني نارودنىي ينسترۋمەنت – دجەتىگان» [3] دەگەن ماقالاسىندا ب.سارىباەۆ اسپاپتىڭ اتاۋىن «جەتى» جانە «اعان» دەگەن سەمانتيكادان تۋدىرىپ، ونى جەتى ىشەكتى اسپاپ رەتىندە تانىعان. اۆتور «سيبيرسكي ۆەستنيك» باسىلىمىنداعى دەرەكتەرگە جۇگىنىپ، جەتىگەننىڭ جەتى تەمىر ىشەگى بولعان دەيدى [3, 24]. قازاق حالقىندا جەتىگەنگە ۇقساس اسپاپتاردىڭ بولعاندىعىن دالەلدەۋ بارىسىندا «ءۇش قىز» ەرتەگىسىنە جۇگىنەدى. ودان ءارى جەتىگەن مەن گۋسليدىڭ تەگى ءبىر دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان كەلگەندە جوعارىداعى پىكىرلەردى عىلىمي دالەلدەمە رەتىندە قابىلداۋ قيىن. سەبەبى ەرتەگى – پروزالىق فولكلور جانرى. قيال ەلەمەنتتەرى باسىم بولعاندىقتان ەرتەگىدەن تاريحي شىندىقتى ىزدەۋگە بولمايدى. ەكىنشىدەن، جەتىگەن مەن گۋسليدى ءبىر تۇبىردەن تاراتۋ – يسلام مەن حريستيان مادەنيەتىن ءبىر تەكتەن تارقاتۋمەن پارا-پار. ۇشىنشىدەن، اسپاپتىڭ جەتى تەمىر ىشەگى تۋرالى دەرەك جەتىگەننىڭ قازاق مادەنيەتى ەمەس، XIX عاسىرداعى رەسەيدەگى جەتىلدىرىلگەن ۇلگىسىنە قاتىستى. دەمەك، ب.سارىباەۆ پىكىرلەرى قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنەن جەتى ىشەكتى جەتىگەن اسپابىنىڭ ورىن العاندىعىن ايعاقتاي المايدى. ونىڭ ۇستىنە عالىم كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋعاندىعىن دا ءسوز ەتپەگەن.
كەزىندە مۋزىكالىق ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى نەگىزىندە ءۇش داۋىستى كۇيلەر تابيعاتىن ءسوز ەتكەن زەرتتەۋشى – ل.تاراسوۆا. بايقاپ وتىرساق، ونداعى نەگىزگى اۋەن جوعارعى ىشەكتە ءجۇرىپ، تومەنگى ەكى بۋردوندىق داۋىس اسپاپتىق سۇيەمەل قىزمەتىن اتقارادى ەكەن. بۇل بەلگىنى قوبىز سارىندارىنان دا كەزدەستىرەمىز. وكىنىشكە وراي ەكسپەديتسيا كەزىندە جازىلىپ الىنعان كۇيلەر بىزگە قالاي جەتكەن؟ ولاردى ورىنداۋشى م.ءازىمحانوۆتىڭ ۇستازدارى كىم، شاكىرتتەرى قايدا؟ جالپى وسى ءۇش داۋىستى كۇيلەر ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ءداستۇرلى ورتا بار ما، جوق پا؟ – دەگەن ماسەلەلەر ل.تاراسوۆا نازارىنان تىس قالعان. زەرتتەۋشىلەرىمىز مۋزىكالىق اسپاپتاردى دىبىس شىعارۋ ەرەكشەلىگى جاعىنان توپتاستىرسا دا، ولاردىڭ تەگى مەن تابيعاتىنا تەرەڭدەپ بارا قويمادى. عاسىرلار بويى دامىعان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ گەنەزيسى، ستاديالىعى، تيپولوگياسى سياقتى تانىمدىق ماسەلەلەر مۋزىكاتانۋ عىلىمىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلماي كەلەدى. سول سەبەپتى «فولكلور اسپاپتارى»، «حالىق اسپاپتارى»، «ۇلت اسپاپتارى» دەگەن تەرميندەر دارالانباي، كەيدە ءتىپتى ءوزارا تەڭ ۇعىمدار قاتارىندا قولدانىلىپ ءجۇر [4, 51-62].
كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز ارحەولوگيالىق دەرەكتەردى العا تارتىپ، ب.ز.د. مۋزىكالىق اسپاپتار تۋرالى سىرتەكتى پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. ەڭ الدىمەن، ونداي مالىمەتتەردىڭ قازاق مادەنيەتىنە قاتىسىن انىقتاپ:
- تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپ سۋرەتتەرىنىڭ قاي ءداۋىر، قانداي ەتنوس،
ەتنيكالىق ورتا نەمەسە حالىق مادەنيەتىنە ءتان بولعاندىعىن;
- سۋرەتتەگى اسپاپتىڭ كىرمە ەمەس، جەرگىلىكتى مادەنيەت كورىنىسى ەكەندىگىن;
- كونە اتاۋلاردىڭ سەمانتيكاسى مەن ەتيمولوگياسىنا تەرەڭ بويلاپ، ولاردىڭ ماعىناسىن عىلىمي نەگىزدە انىقتاۋ قاجەت بولادى.
مادەني-ەتنوگرافيالىق قۇبىلىستاردا ۇقساس، ۇندەس اتاۋلار كەزدەسە بەرەدى. بىراق ولاردىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسى ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. «ماسكەۋ» – ماس كۇيەۋ دەگەن سياقتى لينگۆيستيكالىق ەركىندىككە جول بەرىپ، «ياتاعان» (قانداي؟) – جەتىگەن (نە؟), «قومۋز» (شەرتپەلى) – قوبىز (ىسقىشتى) دەپ وتە شىعاتىن بولساق، تۇركياداعى «كۋتاكيا» شاھارىن قالاي قازاقشالار ەدىك؟ سان عاسىرلاردى بىرەر دەرەك، دايەك سوزدەرمەن كوكتەپ وتۋمەن مۋزىكالىق اسپاپتار تاريحى جاسالماسا كەرەك. عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، بۇل – بايانداۋ تاسىلىنە (وپيساتەلنىي مەتود) قۇرىلعان ەمپيريزم كورىنىسى. سوندىقتان عىلىمي اقيقات رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى. كونە قۇبىلىستاردىڭ سىرتقى كەلبەتىن سانامالاپ ءوتۋ بار دا، تەرەڭىنە بويلاپ، قوپارا زەرتتەۋ بار: ءبىرى – گوريزونتالدىك، ەكىنشىسى – ۆەرتيكالدىك ءتاسىل. ولار تانىم تەورياسىنىڭ ەكى ءتۇرلى ساتىسىن قۇرايدى: ءبىرى – ەمپيريستىك، ەكىنشىسى – تەوريالىق تانىم. ولاي بولسا، مادەني-ەتنوگرافيالىق قۇبىلىستاردى ءسوز ەتكەندە جالپىلاما بايانداۋ ەمەس، عىلىمنىڭ سول سالاسىنا ءتان تانىمدىق كاتەگوريالارمەن سويلەگەن ابزال. اسپاپتىق مۋزىكامىز ستيلدىك تۇرعىدان زەرتتەلسە دە، ولاردىڭ ءتۇپ-تەگىن انىقتاۋ جاعى كەنجە قالىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى دومبىرا اسپابىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر بولدى.
ايتالىق، «دومبىرا – قوڭىر ءۇندى مۋزىكالىق اسپاپ» دەدىك. بىراق بۇل كوزگە كورىنىپ، قۇلاققا ەستىلىپ تۇرعان، ياعني زەرتتەۋ وبەكتىسىنىڭ بەتىندە جاتقان قۇبىلىس. سوندا ونىڭ جاڭالىعى، عىلىمي تانىمعا قوسار ۇلەسى نەدە؟ ەگەر ماسەلەنى دومبىرانىڭ «قوڭىر ءۇندى» اكۋستيكاسىنا اكەلىپ تىرەيتىن بولساق، مۇنداي ءۇن التاي حالىقتارىنىڭ دا مادەنيەتىندە بار.
جالپى ءوز باسىم دومبىرانىڭ قازاقى بولمىسى «قوڭىر ۇنىندە» دەگەن قاعيدانىڭ عىلىمي استارىن كورىپ تۇرعانىم جوق. بۇگىندە مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ دامۋى مەن جەتىلۋ جولدارىنا دا جەتە كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ ءبىر عاسىرعا جۋىق XIX عاسىرداعى قوبىز، دومبىرا كۇيلەرىن ناسيحاتتاپ كەلەمىز. سوندا حح عاسىرداعى مۋزىكا ۇلگىلەرىمىز قايدا؟ دينا، سۇگىر مۇرالارىنان باسقا بۇل عاسىر قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنا نە قوستى؟ ستاديالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىر سالاسى – وسى. بىزدە حالىق اسپاپتارىن كلاسسيفيكاتسيالاۋعا قاتىستى پىكىرلەر از بولعان جوق. ولاردى اەروفون، حوردوفون، يديوفون دەپ جىكتەپ كەلەمىز. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ەتنوگرافيا تالاپتارى مۋزىكاتانۋ عىلىمىندا قولدانىلماي وتىر. سول سەبەپتى مۋزىكالىق اسپاپتارىمىز دا قوعام دامۋىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىنە ساي سارالانىپ، توپتاستىرىلماي كەلەدى. ولارعا ءتان ءۇن-اۋەندەر دە داۋىرلىك-ستيلدىك تۇرعىدان مەجەلەگەنە قويعان جوق. فولكلورلىق اسپاپتاردىڭ كونەلىگى داۋ تۋدىرمايدى. سەبەبى دىبىس شىعارۋ مۇمكىندىكتەرى، قۇرىلىمى وتە قاراپايىم كەلەدى. ولاردىڭ ۇرمالى جانە ۇرمەلى ۇلگىلەرىنىڭ ارحايكالىق سيپاتى ايقىن. بۇل اسپاپتاردا ورىندالعان ىرعاق پەن ءۇن-سارىندار دامىپ، جەتىلىپ، حالىقتىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن كوتەرۋگە ىقپال ەتەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلە قويماعان. ال ىشەكتى اسپاپتارعا كەلگەندە جاعداي وزگەرە بەرەدى. ىسقىشتى جانە شەرتپەلى بولىپ جىكتەلەتىن ىشەكتى اسپاپتار فولكلورلىق ساتىدان ءوتىپ، حالىقتىق، ۇلتتىق بەلەستەرگە كوتەرىلگەن.
جالپى قوعام سەكىلدى مۋزىكالىق اسپاپتار دا ۇنەمى قوزعالىس، دامۋ، جەتىلۋ ۇستىندە بولادى. ەل قاجەتىنە جاراعان، ونىڭ مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق تالعامىن قاناعاتتاندىرعان اسپاپتار عانا حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، قوعام دامۋىنىڭ كەلەسى ساتىلارىنا كوتەرىلىپ وتىرعان. ايتالىق، ارعى داۋىرلەردەگى باقسىلار قوبىزدا ورىندالعان كونە سارىنداردى ونەر ەمەس، تاڭىرمەن بايلانىس ورناتۋ قۇرالى رەتىندە ۇعىنعان. بۇل – ميفتىك ۇعىم، فولكلورلىق ساتى. بەرى كەلە باقسى سارىندارى نەگىزىندە شاعىن اسپاپتىق مۋزىكا ۇلگىلەرى تۋعان. قورقىت زامانىنان باستاۋ الىپ، ىقىلاس جەتكىزگەن كوپتەگەن قوبىز كۇيلەرى سونىڭ ايعاعى. ولاردىڭ باسىم كورشىلىگىنىڭ وزەگىن ورتاق سارىندار قۇرايدى. مۇنداي كونە سارىنداردى تۇرىكمەن، ءازىربايجان مۋزىكاسىنان دا كەزدەستىرەتىن بولساق، بۇل ۇقساستىقتاردىڭ سىرىن زەرتتەۋ كەرەك. ونى كۇيلەردىڭ تيپولوگيالىق ۇقساستىقتارى، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى عانا ەمەس، ارحايكالىق سارىنداردىڭ گەنەزيسىنەن دە ىزدەگەن ءجون. ىشەكتى اسپاپتاردىڭ قايسىسى كونە، قايسىسى كەنجە، ىسقىشتى اسپاپ ارحايكالىق قۇبىلىس پا، شەرتپەلى اسپاپ كونە مە؟ – دەگەن ستاديالىق ماسەلەلەردى قاراستىرۋ بارىسىندا ولاردىڭ مۋزىكالىق رەپەرتۋارى جانە ورىنداۋ تەحنيكاسىنا دا كوڭىل ءبولۋ قاجەت. مىسالى، قوبىز سارىندارىمەن سالىستىرعاندا دومبىرا كۇيلەرىنىڭ كوركەمدىك الەمى وزگەشە بولىپ كەلەدى: وبرازداۋ قۇرالدارى جەتىلگەن، ورىنداۋ تەحنيكاسى وسكەن، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى كۇردەلەنگەن، كوركەمدىگى ارتا تۇسكەن.
مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ گەنەزيسىنە كەلگەندە ءبىز عىلىمي تانىمدى ابستراكتسيالىق ۇعىم-بولجامدارمەن الماستىرىپ كەلەمىز. ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىز-ءاپسانالاردى تاريحي شىندىق رەتىندە قابىلداپ، «ىشەكتى اسپاپ كەۋىپ قالعان قوي ىشەكتەرىنەن تۋعان»، «قورقىت – قوبىز اتاسى» دەگەن پىكىر ايتۋشىلار دا بايقالىپ ءجۇر. مۇنداي پايىمداۋلار عىلىمي تانىم كورىسى بولا المايدى. م.قاشقاري سوزدىگىنەن باستاپ كوپتەگەن كونە جازبالاردا ساقتالعان دەرەكتەردى، ءاربىر مۋزىكالىق اسپاپ اتاۋلارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن عىلىمي تۇرعىدان سارالاپ، مادەني قۇبىلىستاردىڭ گەنەزيسى، ستاديالىعى جانە تيپولوگياسىنا قاتىستى الەمدىك فولكلورتانۋ عىلىمىندا ورنىققان مەتودولوگيالىق تايانىشتاردى جەتە يگەرمەي جاتىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ تەگى تۋرالى توسىن پىكىر ساباقتاۋ قيىن.
كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ تۋرالى پىكىر ايتۋشىلار قازاق مۋزىكاسىنىڭ مونوديالىق تابيعاتىن ەسكەرمەيدى. جەتى ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ – جەتىگەن نەمەسە ءۇش داۋىستى دومبىرا كۇيلەرىنە قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەر دە جالعاسىن تاپپاي كەلەدى. دومبىراشى ج.شاكارىموۆتىڭ اراكىدىك ءۇش ىشەكتى دومبىرا تۋرالى پىكىر ساباقتاپ، ءۇش داۋىستى كۇي تارتۋى ونداي اسپاپتىڭ مادەني قولدانىسقا ەنۋىنە تۇرتكى بولا الماي جۇرگەنى دە شىندىق. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالقىمىزدىڭ اسپاپتىق قورىندا ءۇش ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بولعاندىعىن، ونىڭ نەندەي قاجەتتىلىكتەن تۋعاندىعىن ورىنداۋشىلىق-تاجىريبەلىك نەگىزدە دالەلدەۋ قاجەت. مۇنداي كۇردەلى ماسەلەدە ءبىر ورىنداۋشىنىڭ ءۇش داۋىستى كۇي تارتۋى ازدىق ەتەدى. ونىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مۋزىكالىق رەپەرتۋارى، ءداستۇرى، بۇگىنگى تاڭداعى ءىزى مەن كورىنىستەرى بولۋى شارت.
قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى كوپ داۋىستىلىقتى بىلمەگەن، وزەگىن سىڭار داۋىستى مۋزىكالىق سارىندار قۇراعان ونەر ارناسى. كونە قوبىز سارىندارى مەن دومبىراعا ارنالعان كۇيلەردىڭ نەگىزگى اۋەندەرى جەكە داۋىستا ءجۇرىپ، ەكىنشى ىشەك قوسالقى قىزمەت اتقارادى. وسى بەلگى ل.تاراسوۆا كەلتىرگەن ءۇش داۋىستى دومبىرا كۇيىنەن دە ورىن العان. دومبىراعا ارنالعان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرىنەن ەكى داۋىستىلىق جۇيەنى كورسەك تە، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل دا كوپداۋىستى مۋزىكالىق فاكتۋرا بولا المايدى. مۇندا دا مەلوديزم ءپرينتسيپى ۇستەمدىك ەتەدى. ونداعى كۆارتا-كۆينتالىق اراقاتىناسقا نەگىزدەلگەن مۋزىكالىق فاكتۋرا ءالى كوپداۋىستىلىق دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويماعان. ەگەر قازاق قاۋىمىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن قوس ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار قاناعاتتاندىرىپ كەلگەن بولسا، كوپ ىشەكتى اسپاپتا قانداي قاجەتتىلىك بار؟ بىزگە جەتكەن كۇيلەر قوس ىشەكتە ەركىن ورىندالاتىن بولسا، اسپاپقا قوسىمشا ىشەك تاعۋدىڭ قاجەتى نە؟ ونى قانداي ەتنوگرافيالىق قۇبىلىس، بولماسا عىلىمي زاڭدىلىقپەن تۇسىندىرەر ەدىك؟ وسىلاردى ەسكەرە كەلگەندە مونوديالىق مادەنيەت جاعدايىندا كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ، بولماسا كوپداۋىستى جۇيەنىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟
ەگەر كوپ ىشەكتى اسپاپتار بولعان دەسەك، كوپ داۋىستى كۇيلەر نەگە جوق؟ بولا قالسا، ءداستۇر دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، تىم بولماسا قازاق دالاسىنىڭ ءبىر ايماعىنا تاراعان با؟ ولار بىزگە نەگە جەتپەگەن؟
اسىلى كونە سارىندار تابيعاتىن مۋزىكالىق اسپاپتان تىس قاراستىرۋعا بولمايدى. مۇنداي كوزگە ۇرىپ تۇرعان قۇبىلىستاردىڭ سىرىن وزگە حالىقتار مادەنيەتىمەن تۇسىندىرۋگە بولمايدى. ماسەلە ءبىر ەتنومادەني ورتا، ءبىر حالىققا ءتان ءداستۇر شەڭبەرىندە قاراستىرىلۋعا ءتيىس. سەبەبى مادەني-ەتنوگرافيالىق قۇبىلىستار ءبىر عانا بەلگىسىمەن دارالانباي، ءوز كەزەگىندە ىشتەي جىكتەلىپ جاتادى. مىسالى باتىستاعى توكپە كۇي ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيدى الايىق. ولار توكپە كۇي ايماعىنان شىقسا دا، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك-وبرازدىق الەمى بولەك، وزىندىك قولتاڭبالارى ايقىن سەزىلەدى. شىعىس حالىقتارىنا ءتان مونوديانىڭ دا تولىپ جاتقان ىشكى ەرەكشەلىكتەرى بار. سول بەلگىلەرىن انىقتاماي جاتىپ ولارعا ورتاق قالپاق كيگىزۋ ەرتە. دەمەك، قازاق مۋزىكاسى جاعدايىندا اسپاپ ءبىر ىشەكتى بولسا، سول اسپاپتا ورىندالاتىن شىعارما دا جالعىز داۋىستى بولماق. قوس ىشەكتى اسپاپتا – ەكى، جەتى ىشەكتى جەتىگەندە – كوپ داۋىستى كۇيلەر ورىندالاۋعا ءتيىس. وسى لوگيكالىق قيسىنعا جۇگىنەر بولساق، قازاق حالقىنىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىندا گەتەروفونيالىق جۇيە بولعان دەگەن پىكىردى قۋاتتاۋعا ءتيىس بولامىز. ونسىز كوپ ىشەكتى اسپاپتاردىڭ تاجىريبەلىك قاجەتتىلىگىن ءتۇسىندىرۋ قيىن. بىراق بۇل قازاق، ودان قالدى شىعىس مۋزىكاسىنىڭ مونوديالىق تابيعاتىنا قايشى كەلەتىن پايىمداۋ.
ب.سارىباەۆ، ل.تاراسوۆا، ج.شاكارىموۆ، ت.ب. ايتىپ كەلگەن ءۇش جانە جەتى ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار تابيعاتى وسى تالاپتاردىڭ بىردە-بىرىنە جاۋاپ بەرە المايدى. دەمەك، ءۇش ىشەكتى دومبىرا، جەتى ىشەكتى جەتىگەن اسپاپتارى بولدى دەگەن پىكىرلەردىڭ تاريحي-مادەني جانە ەتنوگرافيالىق نەگىزى ولقى. بۇل تۇستا «پاتريوتتىق» سەزىمگە بەرىلۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. ءاربىر مادەني قۇبىلىس ءوزىنىڭ تاريحي بولمىسىمەن تانىلۋى شارت. ال عىلىمي تانىم ءۇشىن قازاق حالقىندا مۋزىكالىق رەپەرتۋارى جوق كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار بولدى دەگەن ۇستانىمنىڭ بەرەرى شامالى. مۋزىكالىق اسپاپ پەن مۋزىكالىق رەپەرتۋار – ەگىز. وسى بايلانىستى ۇعىنبايىنشا مادەني-ەتنوگرافيالىق قۇبىلىستاردىڭ سىرىن ءتۇسىنۋ قيىن. كوپ داۋىستى كۇيلەر جوق جەردە كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار بولدى دەۋدىڭ قيسىنى شامالى. مۋزىكالىق رەپەرتۋارى جوق اسپاپ نە جاساندى، نە ءولى اسپاپ.
بۇل – عىلىمي اكسيوما، ونى ءارى قاراي ورنىقتىرۋ عىلىمي تانىمنىڭ الداعى مىندەتتەرىنەن سانالادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. سارىباەۆ ب. قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. – الماتى: «جالىن»، 1980.
2. تاراسوۆا ل. كازاحسكيە ترەحگولوسنىە كيۋي / نارودنايا مۋزىكا ۆ كازاحستانە. – الما-
اتا: «كازاحستان»، 1967. – س.196-200.
3. سارىباەۆ ب. درەۆني كازاحسكي ينترۋمەنت – دجەتىگان / نارودنايا مۋزىكا ۆ
كازاحستانە. – الما-اتا: «كازاحستان»، 1967. – س.122-126.
4. قوڭىراتباي ت.ءا. قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحى. قر بعم بەكىتكەن وقۋلىق. – الماتى:
«ءداۋىر»، 2011. - ب. 164.
تىنىسبەك قوڭىراتباي،
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى،
ونەرتانۋ پروفەسسورى.
«اقيقات» جۋرالى
