قازىر ءشامشىنى ەسكە الۋ كەشتەرى ءجيى وتكىزىلىپ تۇرادى. سوندا دا قاي ساراي، قانداي زال بولسىن، بوس ورىن دەگەن مۇلدە بولمايدى. قايتا «ارتىق بيلەت جوق پا؟» دەپ كونتسەرت وتەتىن عيماراتتىڭ الدىندا جۇرت جوسىپ جۇرەدى. زالداعى كورەرمەننىڭ اراسىندا بالا دا وتىرادى، دانا دا وتىرادى. شىعارمالارى حالىق اراسىنا كەڭ تاراپ، ءوزى دە اڭىزعا، ساعىنىشقا، ءتىپتى انگە اينالىپ كەتكەن ءدال وسىنداي باسقا تۇلعانى تابۋ قيىن-اق. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
قازاق ءانىنىڭ تىنىسىن كەڭىتكەن كەمەڭگەر
ونەرتانۋشىلارىمىز بۇل سۇراققا ءالى دە ناقتى عىلىمي بايلامىن، تۇبەگەيلى تۇسىندىرمەسىن تۇيىندەپ بەرە قويعان جوق. ايتسە دە، ءار-ءار جەردە ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن پىكىرلەر مەن تۇجىرىمداردى ءبىر ارناعا توعىستىرا كەلگەندە، ءشامشى تۋىندىلارىنىڭ حالىق اندەرىمەن ۇندەستىگى، ونىڭ اقان، ءبىرجان، جاياۋ مۇسا سىندى حالىق كومپوزيتورلارى ءداستۇرىنىڭ جاڭا زامانعا ساي جالعاستىرۋشىسى جانە ءارى قاراي دامىتۋشىسى ەكەنى تۋرالى قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.
بۇل تۇرعىدا مارقۇم اقىن قادىر مىرزا ءاليدىڭ كوكەيگە قونار مىنا ءبىر جۇيەلى سوزىنە ارنايى توقتالعان ابزال:
«ءشامشى قالداياقوۆ – قازاق اندەرىنىڭ ىرعاقتىق، دىبىستىق، ءتىپتى تىنىستىق كوكجيەگىن ودان ءارى كەڭەيتە تۇسكەن كورنەكتى كومپوزيتور. ونىڭ «اقسۇڭقارىم»، «اقماڭدايلىم»، «ساعىنىشىم مەنىڭ» سەكىلدى سارجايلاۋ اندەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورىپ كورىڭىز.
ءشيلى وزەن، قامىس-اي،
ءبىزدى ويلاي ءجۇر، تانىس-اي!
نەمەسە:
احاۋ، ايداي،
قىزىل بيداي،
بولعانشا جارىڭ جامان
السىن قۇداي!
– دەگەن ىسپەتتى قىزىقتى دا قۇدىرەتتى، بىراق بەلگىلى دارەجەدە قاعيدا-كانونعا اينالىپ كەتكەن شولاق قايىرمالار ءشامشى اندەرىندە جاڭا دامۋىن تاپتى. دالىرەك ايتساق، ودان ءارى بيىكتەپ، ودان ءارى كەڭي ءتۇستى. ەكى تارماقتى، ءۇش تارماقتى، ءارى كەتكەندە ءتورت-بەس تارماقتى ءداستۇرلى ءان قايىرمالارى ءشامشى قالداياقوۆ اندەرىندە ون ەكى، كەيدە ءتىپتى ون التى، ون جەتى تارماققا شەيىن كوتەرىلەدى. ولەڭنىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ءبىر تارماقتىڭ كوپتىگىندە نەمەسە ءبىر تارماقتىڭ تاپشىلىعىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ال ءاننىڭ ءجونى ءبىر بولەك. ونداعى ارتىق ءار تارماق – ارتىق ءبىر دىبىس، ارتىق ءبىر تىنىس. ءبىرجان اتامىزدىڭ بەلگىلى سوزىمەن ايتقاندا، «ءار تارماق – ءبىر ۆزۆود سەكىلدى». ءشامشى قالداياقوۆ شىعارماشىلىعى – ءامۋداريا سياقتى، مارشاكشا ايتار بولساق، ا-سىنان يا-سىنا شەيىن – ۇلتتىق، حالىقتىق. ءبىر جارق ەتىپ وشە سالماي، مۋزىكا اسپانىندا ۇزاق تۇرىپ قالۋى دا، مىنە، وسى قۇدىرەتتىلىگىندە» («ءشامشى» كىتابىنان، «ناق-ناق» باسپاسى، 2002 جىل، 204-205-بەتتەر).
ونى كوككە كوتەرگەن – كوركەم مىنەز
ءاننىڭ ومىرگە كەلۋى جونىندە قيلى-قيلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. كەيبىرەۋلەرگە ءان شىعارۋ ءتىپتى وتە وڭاي ءىس بولىپ كورىنەتىن سەكىلدى. ءالىن بىلمەي الەك بولاتىن بۇگىنگى قايسىبىر قاراعىمدار ءتىپتى مۇنى كونۆەيەرلىك دەڭگەيگە ءتۇسىرىپ، ەلگە مازاق بولا باستادى. كۇنىنە ءبىر ءان جازىپ تاستايتىن ولاردىڭ سانى كوپ، ساپاسى جوق «تۋىندىلارىن» قانشا تىڭداساڭ دا جادىڭدا قالمايدى. ويتكەنى، بويىندا قازاقى ءنار جوق، تامىرىندا ۇلتتىق قاينار جوق.
ءاننىڭ تۋ پروتسەسى مەن اۆتورلىق قولتاڭبانىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى كەزىندە ءشامشىنىڭ ءوزى دە وي تولعاعان ەكەن.
«ءان شىعارۋ قىزىق قوي، – دەپتى كومپوزيتور ءبىر ەستەلىگىندە. – ءاۋ باستا «قايدان، نەنى تاپسام ەكەن؟» دەپ جۇرەسىڭ. جولسىزبەن ءجۇرۋ شارت. بىرەۋدى قايتالاماۋ ءۇشىن – وزىڭە-ءوزىڭ ساقشى بولۋىڭ كەرەك. ءوزىڭدى ءوزىڭ اڭدىپ جۇرمەسەڭ، باسى قاتتى تۇلپار سەكىلدىسىڭ. ءوز تىزگىنىڭدى ءوزىڭ قاتتى تارتقىڭ دا كەلمەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ابايسىزدا، العاشقى تۇلپارلاردىڭ سالىپ كەتكەن جولىمەن تارتاسىڭ. ءبىراز شاپقان سوڭ، ول سەنىڭ جاڭادان اشىپ كەلە جاتقان سوقپاعىڭ بولماي، بۇرىننان سالىنعان ەسكى سۇرلەۋ بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىراز ەڭبەك ەتكەن سوڭ قيمايسىڭ دا، «ءان ونەرىندەگى جولدار كوپ قوي، ونىڭ قايسى ەكەنىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟» دەپ ءوزىڭدى ءوزىڭ الدايسىڭ، جۇباتاسىڭ. بىراق وعان ارىڭ كونبەيدى. دەمەك، ماسەلەنى باسىنان باستاۋىڭ كەرەك نەمەسە سۇرىنگەن جەرىڭنەن باسقا باعىتقا قاراي الىپ قاشۋعا ءماجبۇرسىڭ. بۇل رەپەتيتسيا كوپكە دەيىن قايتالانا بەرۋى دە مۇمكىن...»
بۇل – ايگىلى كومپوزيتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن جاعدايى، جان سىرى. شەدەۆر دۇنيە لەزدە تۋا سالمايدى، قانشاما قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ول دا – بالا ىسپەتتى. ونەر ادامدارىنىڭ «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان عوي، قايتەيىن...» دەيتىنى دە سودان. ايى-كۇنى تولىپ، تولعاعى جەتكەنشە، باستا ءپىسىپ-جەتىلگەنشە سان رەت جان ازابىنا سالىپ، اۋرەگە تۇسىرەدى. شاكەڭنىڭ الگى «وعان ارىڭ كونبەيدى» دەيتىنى – سول سونى سوقپاقتى ىزدەۋى، قايتالاۋدىڭ قارا جولىنا ءتۇسىپ شابا بەرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتۋى. بالكىم، سونىسىمەن دە ول ءشامشى بولعان شىعار.
«شامشىگە اللا كەرەمەت تالانتپەن قوسا جاقسى مىنەز بەردى. ونى بيىككە كوتەرگەن دە – سول جايساڭ مىنەزى، قاراپايىم بولمىسى. قاشان كورسەڭ بالاشا كۇلىمدەپ، جۇرەگىن جۇلىپ بەرە سالاتىنداي بوپ جۇرەتىن. شىنى كەرەك، ءسويتىپ ءجۇرىپ اناداي كەرەمەت اندەردى قاشان، قايتىپ جازىپ ۇلگەردى – كەيدە تاڭ قالاسىڭ... سويتسەم، ول سول ءجۇرىستىڭ وزىندە جانىن جەپ جۇرەدى ەكەن عوي...» دەيدى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ايگىلى اكتەر ءاسانالى ءاشىموۆ.
ياعني، تالانتتى ادامنىڭ مىنەزسىز بولمايتىنى راس، بىراق ول مىنەزدىڭ اقىرى مەنمەندىككە اپارىپ سوقپاۋعا ءتيىس. استامشىلدىق پايدا بولعان جەردەن تالانت تارتىلا باستايتىنى – ومىردە سان رەت دالەلدەنگەن نارسە. «مەن – تالانتپىن، مەن – ەرەكشەمىن، ەل مەنىڭ وسى مىنەزىمدى كوتەرۋگە مىندەتتى!» دەپ كەۋدە قاعىپ، تاسىراڭداپ كەتكەن تالاي تالانتتىڭ تاعدىرى تاريح بەتتەرىندە سايراپ جاتىر. ال شاكەڭنىڭ بويىنداعى كوركەم مىنەز – كەرىسىنشە، جىبەكتەي ەسىلىپ، مايداي ەرىپ تۇرعان مەيىرىمدىلىك، مادەنيەتتىلىك، قاراپايىمدىق ەكەنىنە ۇلى كومپوزيتورمەن كەزىندە جاقسى ارالاسقان اسەكەڭنىڭ الگى اڭگىمەسى كۋا.
ەلدىڭ بار ايماعىنا ءان ارنادى
ءشامشى ءانى شىرقالا قالسا، مەنىڭ ەسىمە... اۋىل تۇسەدى. سوناۋ ءبىر قياندا قالعان بالالىق شاقتىڭ اياۋلى ساتتەرى كوز الدىما ەلەستەپ، ساعىنىش اۋەزى قۇلاعىما تالىپ جەتكەندەي بولادى. «دالانىڭ گۇلدەرى شەشەك جارعان...» دەپ، مەكتەپ ساحناسىندا قول ۇستاسا ءان سالىپ تۇرعان قاتار-قۇربىلاستارىم ويىما ورالادى. «سول ءبىر كەز ەسىمدە، جاعاسى بۇلاقتىڭ. ايلى جاز كەشىندە، سىرلاسقان ۇزاق ءتۇن...» دەپ ىڭىلداي وتىرىپ كىلەم توقيتىن اپكەلەرىمنىڭ جاس كەزى كوز الدىما كەلەدى. شىلدەحانا، باستاڭعىلاردا جەڭگەلەرىمىزدىڭ:
«كەل، بيلەيىك، كەتپە مەنىڭ قاسىمنان،
قىزعالداعىم، تاڭ نۇرىمەن اشىلعان.
سەزىم شىركىن اق جاڭبىرعا ۇقسايدى،
الماتىدا جاڭا جاۋىپ، جاڭا جاۋىپ باسىلعان»، – دەپ سىزىلتا شىرقايتىن ساتتەرى قانداي كەرەمەت ەدى...
ءشامشى اعامىزدىڭ شەتەلدەرگە قانشالىقتى شىققانى، ساپارلاعانى تۋرالى اسا كوپ دەرەك جوق. ەسەسىنە، ول كىسى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇگەل ارالادى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. ەلدىڭ قاي وڭىرىنە، قاي اۋدانىنا، ءتىپتى قاي اۋىلىنا بارسا دا، ونى حالىق قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى. كورەرمەن قاۋىمنىڭ وزىنە، ونەرىنە دەگەن ىقىلاسى، ارينە، جاۋاپسىز قالعان جوق. شاكەڭ دە ەلىن، جەرىن، جۇرتىن جۇرەگىمەن ءسۇيدى. سونىڭ جارقىن كورىنىسى، ناقتى دالەلى بولىپ قانشاما تاماشا اندەر قالدى.
كومپوزيتوردىڭ ءان مۇراسىنا زەر سالا ۇڭىلگەن ادام، شىنىندا دا، ونىڭ ءان ارناماعان ايماعى قالماعانىن اڭعارار ەدى. «اق ەركە – اق جايىق»، «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم»، «ارىس جاعاسىندا»، «ارقالىقتىڭ اق تاڭى»، «بايقوڭىر»، «جارقىرايدى جەزقازعان»، «كوككولدەگى كەشتەر»، «كەل، بۋرابايعا!»، «قارقارالىم»، «مويىنقۇمدا»، «مۇنارالى ماڭعىستاۋ»، «وتىرارداعى توي»، «سىر سۇلۋى»، «تالدىقورعان – ءانىم مەنىڭ»، «تامدى ارۋى»، «تەرىسكەي»، «شىعىستىڭ شولپانى»، «شالقار ءتۇنى»، «فوسفورلى جامبىل»... تاعى باسقالار.
قازاقتىڭ بۇكىل دالاسىن انگە قوسىپ، انگە بولەپ، انمەن تەربەتىپ كەتكەن ءشامشى قالداياقوۆ قازاقپەن ماڭگى جاساي بەرمەك.
ساكەن سىبانباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
