ادام نەعۇرلىم كوبىرەك بىلە تۇسكەن سايىن وزىنە ءبىلىمى سوعۇرلىم تاياز بولىپ كورىنەدى (سوكراتقا تەلىنەتىن «مەن ەشتەڭە بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن» ءسوزىن ەسىڭىزگە الىڭىز). بۇل زاڭ كەرىسىنشە قولدانۋعا دا جارايدى: ادام نەعۇرلىم از بىلگەن سايىن، ول ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىنە جانە ونىڭ شەكسىزدىگىنە سوعۇرلىم سەنىمدىرەك بولادى. بۇگىن ءوزىن ءوزى اسىرا باعالاۋدىڭ كوگنيتيۆتىك تۇرعىدا بۇرمالانۋى جانە بىلىمدارلىق يلليۋزياسى — داننينگ-كريۋگەر ەففەكتى تۋرالى ماقالانى اۋدارىپ قويدىق. Knowing Neurons باس رەداكتورى كەيت فەيلحابەرمەن بىرگە كەي كىسىلەردىڭ نەگە ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن، كوگنيتيۆتىك قابىلەتىن جانە تانىمالدىلىق دەڭگەيىن تيىسىنشە باعامداي المايتىنى، بۇنىڭ سالدارى قانداي بولۋى مۇمكىن ەكەنى جانە شىنىمەن ءبىلىمدار، بىلىكتى ادامداردى باسقالاردان نە ەرەكشەلەيتىنى تۋرالى ماسەلەنىڭ باسىن اشامىز. 1995 جىلدىڭ ءبىر كۇنىندە ورتا جاستاعى دەنى ساۋ ءىرى دەنەلى ەر كىسى تاپا-تالتۇستە پيتسبۋرگتىڭ ەكى بانكىن توناپ كەتكەن. ونىڭ تاققان بەتتۇمشاسى نەمەسە ءجۇزىن جاسىراتىن باسقا دا زاتى بولعان جوق، ول ءار بانكتەن شىعار كەزىندە بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنا قاراپ جىميعان. ءسال كەيىنىرەك، سول تۇندە، پوليتسيا قاتتى تاڭدانعان قىلمىسكەر ماكارتۋر ۋيلەردى قۇرىقتادى. وعان كامەرالاردىڭ جازباسىن كورسەتكەندە، ول قالاي بولعانىنا ميى جەتپەي جازباعا قاراپ وتىرىپ قالدى.
«مەنىڭ ۇستىمدە شىرىن بولعان ەدى عوي»، — دەپ ول مىڭگىرلەدى.
ۋيلەر تەرىگە ليمون شىرىنىن جاعىپ الۋ ونى بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنا كورىنبەيتىن ەتىپ تاستايدى دەپ ويلاعان سىڭايلى. ليمون شىرىنى كورىنبەيتىن سيا رەتىندە پايدالانىلادى ەمەس پە، وسى سەبەپتى ۋيلەردىڭ ويىنشا، جىلۋ قاينار-كوزىنىڭ جانىندا تۇرعاندا ول كورىنبەيتىن بولۋى ءتيىس ەدى.
پوليتسيا ۋيلەردىڭ ەسى اۋىسپاعان جانە ەسىرتكىگە پاڭگىپ تۇرماعان — ول بار بولعانى قاتەلەستى دەگەن تۇجىرىم جاسادى.
بۇل وقيعا تۋرالى بىلگەن كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەيتىن دەۆيد داننينگ، ءوزىنىڭ اسپيرانتى دجاستين كريۋگەرمەن بىرلەسىپ، نە بولعانىن انىقتاپ كورۋگە تىرىستى.
ولار ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك وزدەرىنىڭ ارقيلى الەۋمەتتىك جانە ينتەللەكتۋالدىق سالالارداعى قارىم-قابىلەتتەرىن وڭدى باعالايدى، كەيبىرەۋلەرى ول قارىم-قابىلەتتەرىن اسىرا باعالاۋعا بەيىم تۇرادى دەپ پايىمدادى.
بۇل سەنىمدىلىك يلليۋزياسى بۇگىنگى تاڭدا «داننينگ-كريۋگەر ەففەكتى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى جانە ءوزىن اسىرا باعالاۋدا كوگنيتيۆتىك تۇرعىدا قاتەلىكتى سيپاتتايدى.
بۇل قۇبىلىستى زەرتحانا جاعدايىندا زەرتتەپ كورۋ ءۇشىن داننينگ پەن كريۋگەر بىرنەشە سىناق ويلاپ تاپتى. ءبىر زەرتتەۋدە ولار ستۋدەنتتەرگە گرامماتيكا، لوگيكا جانە يۋمور تۋرالى سۇراقتار قويىپ، سوسىن ءار رەسپوندەنتتەن ءوزىنىڭ ناتيجەلەرىنە جالپى باعا بەرۋدى، سونداي-اق وزدەرىنىڭ باسقا ستۋدەنتتەرمەن سالىستىرعانداعى سالىستىرمالى رەيتينگىن باعالاۋدى ءوتىندى. تانىمدىق تاپسىرمالاردا ەڭ ناشار ناتيجە كورسەتكەن ستۋدەنتتەر ءاردايىم ناتيجەلەرى جاقسى بولادى دەپ، وزدەرىن اسىرا باعالاپ وتىرعانى قىزىق. سونداي-اق كەرىسىنشە بولىپ وتىردى — وزدەرىن تومەن باعالاعان وقۋشىلار تاپسىرمالاردى زەرتتەۋگە قاتىسقانداردىڭ ۇشتەن بىرىنەن جاقسى ورىنداعان.
بۇل «سەنىمدىلىك يلليۋزياسى» ۋنيۆەرسيتەتتەن تىس سالالاردى دا قامتيدى جانە شىنايى ءومىردى دە جايلايدى.
كەلەسى زەرتتەۋلەرىندە داننينگ پەن كريۋگەر زەرتحانادان شىعىپ، مىلتىق اتىپ ماشىقتاناتىن جەرگە باردى. ول جەردە ولار مىلتىق اتۋعا اۋەستەنەتىندەردەن قارۋدىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى سۇراپ ءبىلدى. ولاردىڭ الدىڭعى ناتيجەلەرى سياقتى سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپتى ەڭ از بەرگەندەر وزدەرىنىڭ اتىس قارۋى جايىنداعى بىلىمدەرىن اسىرا باعالادى.
ناقتى بىلىمدەر اياسىنان تىس جەردە داننينگ-كريۋگەر ەففەكتىن ادامدار وزدەرىنىڭ جەكە باسىنىڭ كوپتەگەن قارىم-قابىلەتتەرىن باعالاۋىنان دا كورۋگە بولادى.
ەگەر ءسىز دارىندىلار شوۋىن كورسەڭىز، كاستينگتەن وتە الماي، قازىلار كەرى قايتارعان شوۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ بەت-جۇزىنەن شوكتى بايقاي الاسىز.
ادامدار جالعان ۇستەمدىگى ارقىلى وزدەرىن سونشالىقتى شاتاستىرىپ جۇرگەنى قىزىقتى كورىنۋى مۇمكىن.
بىزگە ءوزىمىزدىڭ قارىم-قابىلەتىمىزدى اسىرا باعالاپ جىبەرۋ ءتان ەكەنى ءسوزسىز. ءبىر زەرتتەۋ كولىك تەبەتىندەردىڭ 80% وزدەرىنىڭ كولىكتى جۇرگىزۋ داعدىلارىنىڭ ورتاشادان جوعارى باعالاعانىن كورسەتكەن، بۇل ستاتيستيكالىق تۇرعىدا مۇمكىن ەمەس. ادامدار وزدەرىنىڭ تانىمالدىلىعىن جانە كوگنيتيۆتىك قابىلەتىن باعالاعاندا دا وسىنداي ءۇردىس بايقالادى.
ماسەلە ادامدار بىلىكسىز بولعان كەزدە قاتە وي تۇيەتىندىگىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ولار وزدەرىنىڭ قاتەلەرىن كورىپ-ءبىلۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قالعاندىعىندا.
سەمەستر بويى سوزىلعان ءبىر زەرتتەۋ ۇلگەرىمى جاقسى وقۋشىلاردىڭ، بۇرىنعى العان باعالارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ناتيجەسىن جاقسى بولجاي العانىن كورسەتتى. الايدا، ۇلگەرىمى ناشار وقۋشىلار، وقىتۋشىلاردىڭ انىق ءارى تالاي رەت بەرگەن تەرىس باعالارىنا قاراماستان، وزدەرىنىڭ پروبلەمالارى بار ەكەنىنە كەلىسپەي قويعان. ابدىراپ-ساسۋ، قايران قالۋدىڭ نەمەسە وزدەرىنىڭ دۇرىس ىستەپ جۇرمەگەنى جايىندا ويلانۋدىڭ ورنىنا دىمبىلمەس ستۋدەنتتەر وزدەرىنىكى دۇرىس ەكەنىن ايتىپ تۇرىپ العان.
«ادامنىڭ شىعۋ تەگى» (1871) كىتابىندا چارلز دارۆين جازعانداي:
«ناداندىق بىلىمنەن گورى سەنىمدىلىكتى جيىرەك تۋدىرادى».
وزدەرىنىڭ كلاسسيكالىق زەرتتەۋىندە داننينگ پەن كريۋگەر شىنىمەن اقىلدى ادامدار وزدەرىنىڭ قارىم-قابىلەتتەرىن ءدال باعالاۋعا قاۋقارسىز بولاتىنىن باقىلاپ كورە الدى. كوگنيتيۆتىك كورسەتكىشتەرى جوعارعى كۆارتيلدە ( جوعارعى كۆارتيل — ستاتيستيكالىق زەرتتەۋلەردە ماندەرى بارىنشا جوعارى دەرەكتەر جيىنتىعىنىڭ ءبىر بولىگى) بولعان ستۋدەنتتەر وزدەرىنىڭ سالىستىرمالى تۇردەگى بىلىمدارلىعىن جەتە باعالاماعان. ونداي ستۋدەنتتەر، ەگەر تاپسىرمالار وڭاي بولسا، وندا ولار بارلىق ستۋدەنتتەر ءۇشىن دە وڭاي بولادى، دەپ ويلاعان.
بۇل «وتىرىك يەسى سيندرومى» دەلىنىپ جۇرگەن نارسە جانە ونى كورسەتكىشتەرى جوعارى وقۋشىلار وزدەرىنىڭ دارىنى بارىن انىقتاي الماي، باسقالاردى دا بىلىكتى دەپ ويلايتىنى كەزىندە بايقالاتىن داننينگ-كريۋگەر ەففەكتىنىڭ تاعى ءبىر قىرىمەن سالىستىرۋعا بولادى.
ايىرماشىلىعى سول، بىلىكسىز ادامدارعا قاراعاندا شىنىمەن ءبىلىمدار ادامدار باسقالاردىڭ سىناۋىنان قاشپايدى جانە سايكەستى كەرى بايلانىس بويىنشا وزدىك باعاسىن تۇزەتىپ وتىرۋعا قاۋقارلى.
بانك توناۋشىنىڭ ەسسىز ارەكەتىنىڭ سەبەبى وسىندا جاتىر. كەي كەزدەرى ءبىز جاقسى ناتيجەگە جەتكىزەتىن نارسەلەردى جاسايمىز، بىراق كەي كەزدەرى ءبىزدىڭ ويلاپ تاباتىنىمىز — ليمون شىرىنىن ۇستىمىزگە توگۋ يدەياسى سەكىلدى — جاڭساق، قيسىنعا كەلمەيتىن، ءجونسىز نەمەسە بارىپ تۇرعان اقىماقتىڭ قىلىعى.
ابزالى، ءوزىڭدى باسقادان ارتىقپىن دەگەن يلليۋزياعا الدانىپ جۇرە بەرمەي، ءوزىڭنىڭ بىلىمدارلىعىڭدى جۇيەلى تۇردە قايتا قاراپ، سىننان وتكىزىپ وتىرۋ.
ءارى-بەرىدەن سوڭ، كونفۋتسي ايتپاقشى،
«ناعىز ءبىلىم — ءوز ناداندىعىڭنىڭ دەڭگەيىن ءبىلۋ».
دەرەككوز: aeon.co «What know-it-alls don’t know, or the illusion of competence»
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
