قازاقستانداعى ءدىني يدەولوگيالاردىڭ قاقتىعىسۋ تاريحىن 1999 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىداعى قاراسۋ مەشىتىندەگى وقيعامەن بايلانىستى قاراستىرۋعا بولادى. سول جىلى الماتى قالاسىنىڭ جەتىسۋ اداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ جاساعى قاراسۋ مەشىتىنە ورنىعىپ العان يسماتۋللا جاماعاتىنا قارسى ارنايى وپەراتسيا وتكىزدى. رەسمي مالىمدەمەدە تورعايدان يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ جاتقان ۇلى الماستان حابار الۋعا كەلگەن باقىتجان فازىلوۆا بىرنەشە كۇن بويى بالاسىنا جولىعا الماي اۋرە-سارساڭعا تۇسكەنى، ءسويتىپ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا شاعىمدانعانى ايتىلدى. وسى ارىزعا سۇيەنگەن پوليتسيا مەشىتكە باسىپ كىرىپ، مەدرەسە-ءشىلحانادا يسماتۋللا تاقسىر (سوپىلىق تاريقات پىرلەرىن كەيدە «تاقسىر» دەپ اتايدى) كۇشپەن ۇستاپ وتىرعان ءبىراز ادامدى بوساتتى، سونداعى جاماعاتتى تاراتتى.
قۇجات تەكسەرۋ كەزىندە يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسىنىڭ قازاقستان ازاماتى ەمەس ەكەنى انىقتالدى. وسى ىسكە قاتىستى وقيعادان كەيىن وتكەن سوت پروتسەستەرىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا، قازاقستاندا زاڭسىز ارەكەت ەتكەنى ءۇشىن «زىكىرشىلەر» (يسماتۋللا تاريقاتىن كەيدە وسىلاي اتايدى) بۇركەنىپ جۇرگەن «تولە بي» قوعامدىق قورىنىڭ جۇمىسىنا تىيىم سالىندى، اۋعانستان ازاماتتارىن - يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن ونىڭ سەرىگىن دەپورتاتسيالاماقشى بولدى.
قاراسۋ مەشىتىندە بولعان وقيعانىڭ ءتۇپ توركىنىنە تەرەڭ ۇڭىلسەك، ۇلىن ءدىني سەكتانىڭ شەڭگەلىنەن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن باقىتجان فازىلوۆانىڭ ارىزى بويىنشا عانا پوليتسيانىڭ ارنايى وپەراتسيا ۇيىمداستىرماعانىن كورەمىز. بىرنەشە جىلدان كەيىن بەلگىلى بولعانداي، يسماتۋللا تاريقاتى قۇرىلا سالا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن (قمدب) كيكىلجىڭگە ۇرىنعان. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. يسماتۋللانىڭ ورىنباسارى (تاريقات ىشىندە ونى «ەكىنشى تاقسىر» دەپ اتادى) نارىمباي قاجى باس ءمۇفتي بولۋعا بىرنەشە مارتە ۇمتىلدى، بىراق ونىڭ اركەز مەسەلىن قايتارىپ تاستاعان. وسى ىزا ونىڭ يسماتۋللا تاريقاتىنا قوسىلۋىنا سەبەپ بولعان. ەكىنشىدەن، يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ادەپتەرى قمدب-عا باعىنىشتى يمامداردىڭ سوپىلىق جونىندەگى كوزقاراسىنا قايشى بولاتىن. سەبەبى، قمدب-نىڭ العاشقى باس ءمۇفتيى راتبەك قاجى نىسانبايۇلى ءدىني جانە پەداگوگيكالىق ءبىلىمىن بۇحارادا العان. بۇل قالا ناقىشباند سوپىلىق مەكتەبىنىڭ ورتالىعى سانالادى.
جالپى، 90-جىلداردىڭ باسىندا قمدب-عا قاراستى مەشىتتەردىڭ تۇگەلگە جۋىعىندا ناقىشباند سوپىلىق مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى وتىردى. ولارعا اۋعان-پاكىستان قازاعىنىڭ قازاقستانعا كەلە سالىپ احمەت ياسساۋي اتىمەن جاڭا تاريقات قۇرعانى «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ» نەمەسە «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» دەگەندەي كورىندى. اسىرەسە، يسماتۋللا جاماعاتىنىڭ زىكىردىڭ جاريا ءتۇرىن قولدانۋى ناقىشباند سوپىلىق كوزقاراستاعى مەشىت مولدالارىن شوشىتىپ جىبەردى. ويتكەنى ناقىشباند سوپىلىق مەكتەبى ارتىق قيمىل جاساپ، ىڭىرانعان دىبىس شىعاراتىن جاريا زىكىردى «ناداندىق» دەپ ەسەپتەيدى، ال وزدەرى قۇپيا زىكىر (يميتاتسيانى ىشتەي جاساۋ) سالۋدى ءجون سانايدى جانە ناقىشباد تاريقاتى وكىلدەرى ەشقاشان زىكىردى بەس ۋاقىت نامازدان جوعارى قويعان ەمەس.
يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ادەبى بويىنشا، القا-قوتان توپ قۇرىپ «مي-جۇرەك-باۋىر» ارقىلى زىكىرلەۋدىڭ يميتاتسيالىق اينالما شەڭبەرىندە جۇرەككە اسا ۇلكەن ماڭىز بەرىلەدى جانە زىكىردىڭ باستى ماقساتى جۇرەكتى تازالاۋ رەتىندە قاراستىرىلادى، جۇرەك تازارسا عانا مۇسىلماننىڭ يمانى بەرىك بولىپ، اقيقاتتى جازباي تانۋ جولىنا تۇسەدى (سوندىقتان وزدەرىن «ياسساۋي سيلسالاسىنىڭ مۇراگەرى» سانايتىن يسماتۋللا تاريقاتىن بىلايعى جۇرت «زىكىرشىلەر» دەپ اتايتىن). ال ناقىشباند مەكتەبى زىكىردى بىلايشا سالۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى، مۇنداي زىكىر اقىلدى تۇمشالايدى، ادامدى ەكستازعا تۇسىرەدى دەپ ەسەپتەيدى.
احمەت ءياسساۋيدىڭ اتىن جامىلىپ قۇرىلعان يسماتۋللا تاريقاتى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاندا ءدىني يدەولوگياعا مونوپوليا ۇستاپ وتىرعان قمدب-عا قاراستى مەشىت مولدالارىنا قاۋىپ ءتوندىردى. كەيبىر مالىمەتتەردە قمدب باسشىلىعى كۇن ساناپ كۇش الىپ بارا جاتقان يسماتۋللا تاريقاتىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ جوعارعى بيلىگىنە بىرنەشە مارتە ءوتىنىش جاساعانى ايتىلادى. ناتيجەسىندە بۇل ىسپەن پوليتسيا شۇعىلدانا باستاعان.
يسماتۋللا تاريقاتىن تاراتىپ، تىيىم سالۋعا سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، پوليتسيا گەنەرالى ۆ.سيماچەۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىق جاساعانى كەيىن بەلگىلى بولدى. ارينە، زاڭدا كورسەتىلگەن نانىم-سەنىم بوستاندىعى بويىنشا مەملەكەت يسماتۋللا تاريقاتىنا قىسىم جاساۋعا قاقى جوق. ونىڭ ۇستىنە يسماتۋللا تاريقاتى ارەكەت ەتىپ وتىرعان «تولە بي» قوعامدىق قورى قمدب سياقتى قوعامدىق قاۋىمداسۋ نەگىزىندە قۇرىلعان ۇيىم، ەكەۋىنىڭ ستاتۋسى بىردەي. سوندىقتان پوليتسيا قمدب-نىڭ ارىزى بويىنشا دەر كەزىندە شۇعىل ارەكەت ەتۋگە ءداتى بارمادى، قاراسۋ مەشىتىنە ورنىعىپ العان يسماتۋللا تاريقاتىنا توسقاۋىل قوياتىن قىلمىستىق ارەكەت فاكتىسىن ىزدەستىردى جانە ونداي فاكتىنى ەكى جىلدان كەيىن تاپتى دا.
يسماتۋللا تاريقاتى مۇشەلەرىنىڭ پىكىرىنشە، 1999 جىلى «قاراسۋ مەشىتىندە بالامدى كەپىلدە ۇستاپ وتىر» دەپ پوليتسياعا ارىزدانعان باقىتجان فازىلوۆانىڭ ارەكەتى شىنايى ەمەس، بۇل ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ارانداتۋ بولاتىن. قاتارداعى قاراپايىم قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ شۇعىلدانۋى دا بەكەر ەمەس. بىراق بۇل ءدىن ماسەلەسىنە، نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا مەملەكەتتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنا دالەل بولا الماسا دا، قاراسۋ مەشىتىندە جۇرگىزىلگەن پوليتسەيلىك وپەراتسيادان كەيىنگى وقيعالار كۇماندى ءتىپتى قويۋلاتىپ جىبەردى.
ساياسي-پوزيتسياسى كۇماندى، جۋرناليست وراز الىمبەكوۆتىڭ قازاقستاندىق سوپىلار جونىندەگى زەرتتەۋ ماقالالارىنا قاراپ وتىرساق، 1999 جىلدىڭ كۇزىندە باقىتجان فازىلوۆانىڭ ارىزى بويىنشا قاراسۋ مەشىتىنە باسا-كوكتەپ كىرگەن پوليتسيا وتريادى مەدرەسە-ءشىلحانادا ءتالىم الىپ جۇرگەندەردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ بولعانشا قاس قارايىپ، ۋاقىت كەشعۇرىم بولىپ كەتكەن. تەكسەرۋ بارىسىندا پوليتسيا قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەس ەكى ادامدى – يسماتۋللا مەن وعان كومەكشى بولىپ جۇرگەن جاس قازاق جىگىتتى انىقتايدى. مەدرەسە-ءشىلحانادا ءتالىم الىپ جاتقان باسقالارىن – قازاقستان ازاماتتارىن (ولاردىڭ كوبىسى قازۇۋ ستۋدەنتەرى مەن اسپيرانتتارى جانە بىرنەشە كامەلەت جاسىنا تولماعان ۇل بالالار) ۇيلەرىنە تاراتادى. كەش باتىپ كەتتى دەدى مە، الدە باسقا سەبەبى بار ما، ول جاعى بەلگىسىز، پوليتسيا ەلدىڭ ميگراتسيا زاڭىن بۇزعان شەتەل ازاماتتارىن – يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسىن ىشكى ىستەر بولىمشەسىنە الىپ كەتپەي، ولاردى مەشىتتە قالدىرادى دا، سىرتتاي كۇزەت قويۋمەن شەكتەلەدى. جوعارىدان تۇسكەن تاپسىرما بويىنشا، ولاردى ەرتەسىنە الماتى قالاسى جەتىسۋ اۋداندىق سوتىنا جەتكىزىپ، دەپورتاتسيا جاساۋ جونىندە شەشىم شىعارۋ كەرەك-ءتى.
مەشىتتى ءتۇنى بويى سىرتىنان كۇزەتكەن پوليتسەيلەر ۇستالعانداردى سوتقا الىپ بارۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭ مەشىتكە كىرسە، يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسى ۇشتى-كۇيلى جوق. پوليتسەيلىك وپەراتسيانى ءوزىنىڭ قاداعالاۋىندا ۇستاپ وتىرعان گەنەرال ۆ.سيماچەۆ بۇل حاباردى ەستىگەندە بۇلقان-تالقان بولىپ قاتتى اشۋلانىپتى. ول دەرەۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (ۇقك) باسشىلارىمەن كەلىسىپ، شەكاراداعى وتكىزۋ پۋنكتەرىندەگى قاداعالاۋدى كۇشەيتەدى دە، پوليتسياعا يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسىن ىزدەپ تاۋىپ قۇرىقتاۋ جونىندە تاپسىرما بەرەدى. بىراق شۇعىل ىزدەستىرۋ ناتيجە بەرمەيدى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن عانا ارناۋلى قىزمەتتىڭ اگەنتتەرى يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسىنىڭ اۋعان-پاكىستان شەكاراسىنان ارعى جاققا ءوتىپ بارا جاتقانىن حابارلايدى. بۇل حابار گەنەرالدى تىپتەن قاتتى اشۋعا بۋلىقتىرىپتى. ول مەملەكەتتىك شەكاراعا جاۋاپتى ۇقك-ءنىڭ قىزمەتىنە كۇمان كەلتىرىپ، ءمان-جايدى ايقىنداپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ماسەلەنى كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تالقىسىنا سالادى.
ءبىرى ەكىنشىسىنە كۇمان تاستاپ، سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ كەڭەسىندە يسماتۋللا مەن ونىڭ كومەكشىسىن قاراسۋ مەشىتىنەن ۇرلاپ شىعىپ، شەكارا اسىرىپ جىبەرگەن سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى ەكەنى انىقتالادى. سول كەزدە «بارلاۋ» دەپ اتالعان بۇل قۇرىلىم قازىرگىدەي ۇقك-نە باعىنىشتى ەمەس، ءوز الدىنا دەربەس ارەكەت ەتەتىن ۇيىم بولعان. سونداي-اق كەڭەستە ياسساۋي اتىمەن يسماتۋللا سوپىلىق تاريقاتىن قۇرۋ جونىندەگى وي سول كەزدە يدەولوگياعا جاۋاپتى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان بەدەلدى تۇلعانىڭ اتى ايتىلادى.
بۇل جەردە «يسماتۋللا تاريقاتى رەسەيدىڭ كاۆكازىنداعىداي قازاقستانعا سىرتتان كەلىپ جاتقان راديكال سيپاتتاعى سالافيلىك اعىمداردىڭ ىقپالىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان جوبا بولسا، وندا ول نەگە قمدب-عا قارسى شىقتى، جوبا ماقساتىنان اۋىتقىپ كەتتى مە؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن.
اقيقاتىندا، قمدب-نى بىرتەكتى ءدىني ۇيىم دەپ قاراۋدىڭ ءجونى جوق. قازاقستان ءمۇفتياتىنىڭ مولدالار قۇرامى ورتا ازيا مۇسىلماندار باسقارماسىنان بولىنگەن 90-جىلداردىڭ وزىندە-اق وزگەرىسكە ۇشىراي باستادى. كەيبىر ءدىن قىزمەتكەرلەرى اراب ەلدەرىندە بىلىمدەرىن جەتىلدىرىپ كەلدى. ساۋد ارابياسى، كۋۆەيت، ەگيپەت سياقتى ەلدەردىڭ قولداۋىمەن قازاقستاندا ءدىني وقۋ ورىندارى اشىلدى. ولاردان ءتالىم الىپ شىققان تۇلەكتەردىڭ كوبى مۋفتياتقا قاراستى مەشىتتەرگە جايعاستى. اسىرەسە، سارىاعاشتاعى اعايىندى سمانوۆتاردىڭ باسقارۋىندا بولعان مەدرەسەنىڭ تۇلەكتەرى كەيىنگى جىلدارى قمدب-نىڭ ءداستۇرلى قۇرامىن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراتىپ جىبەردى. قازاقستاندا قالىپتاسقان وسى جاعداي تۇرعىسىنان العاندا يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ باسقا ەمەس، تىكەلەي قمدب-عا قارسى شابۋى و باستا سالافيلىك اعىمدارعا قارسى قۇرىلعان ساياسي-يدەولوگيالىق جوبا جوسپارىنىڭ اياسىنان شىققان جوق دەگەن پىكىر تۇزۋگە بولادى.
مەملەكەتتىڭ ىشكى يدەولوگياعا جاۋاپتى سەكتورى الدەبىر تاريقاتتى قمدب ىشىندە كۇش الىپ كەلە جاتقان جات اعىمعا (سىرتتان كىرگەن يدەولوگياعا) قارسى قويىپ، ءوزى تاسادا تۇرىپ، سىرتتاي قىزىقتاۋمەن شەكتەلگەن جوق، اكىمشىلىك رەسۋرستىڭ كومەگىمەن قالىپتاسقان احۋالدى وزگەرتۋگە ولار دا تىرىستى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ يدەولوگيا سەكتورىندا باسشى قىزمەت اتقارعان التىنبەك سارسەنباەۆ وپپوزيتسياعا وتكەن سوڭ باسپاسوزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا ءدىن ادامىن - باس ءمۇفتي راتبەك قاجى نىسانبايۇلىن ءومىر بويى عىلىممەن شۇعىلدانعان ءابساتتار دەربىسالىمەن الماستىرۋعا كوپ كۇش جۇمساعانىن ايتقان بولاتىن. ايتۋىنشا، راتبەك قاجى نىسانبايۇلى باس ءمۇفتي قىزمەتىنەن باس تارتۋ ءۇشىن ا.سارسەنباەۆقا بىرنەشە تالاپ قويعان (استانادان ءبىر پاتەردى جەكەشەلەندىرىپ بەرۋ، مەرەيتويىن وتكىزىپ، شاپان جاۋىپ، كولىك سىيلاۋ جانە ت.ب.). تالاپتىڭ ورىندالعان-ورىندالماعانىن بىلمەيمىز، بىراق 2000 جىلى ءابساتتار دەربىسالى باس ءمۇفتي بولىپ سايلاندى. بىراق ول بىلىكتى ساياساتكەر التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ سەنىمىن اقتامادى، جوسپارعا سايكەس قمدب جۇيەسىن ىشىنەن ءىرىتىپ بارا جاتقان دەسترۋكتيۆتى كوزقاراستاردى زالالسىزداندىرا المادى. وعان ناقتى مىسال رەتىندە مۇحامەدجان تازابەك باسشىلىق جاسايتىن "اسىل ارنا" تەلەارناسىنىڭ قمدب-مەن بىرلەسكەن مەموراندۋمعا قول قويۋى ەدى.
بۇل وقيعانى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قمدب سياقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ىشكى ىسىنە زاڭسىز ارالاسۋىنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە ەمەس، قمدب ىشىندەگى احۋالدىڭ سول كەزدەرى كۇردەلىنىپ كەتكەنىن، سالافيلىك ءدىني يدەولوگيانىڭ جىلدام جايىلىپ جاتقانىن، يسماتۋللا تاريقاتى مۇشەلەرىنىڭ نە سەبەپتى قمدب-نى سىن ساداعىنىڭ نىساناسىنا العانىن ارگۋمەنتتەۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.
جوعارىدا ايتىلعان وقيعالارعا ساراپتاما جاساساق، ءبىر-بىرىنە قارسى ارەكەت ەتكەن ء(بىر بىرىمەن يدەيا بويىنشا باسەكەلەسكەن دەپ تە ايتۋعا بولادى) ەكى ءدىني يدەولوگيانىڭ نەمەسە ۇكىمەتتىك ەمەس (مەملەكەتتىك ەمەس) ەكى قوعامدىق ۇيىمنىڭ (قمدب جانە «تولە بي» قورى) مۇددەسىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كۇيتتەگەنى ايقىندالادى. بۇل جەردە «ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەگەن پوزيتسيانى بىلاي ىسىرىپ قويساق تا، مەملەكەتتىڭ قوعامدىق ء(دىني سيپاتتاعى) ۇيىمدارعا قاتىستى ساياساتى بىرتەكتى ەمەس ەكەنىن كورەمىز. مىسالى، ياسساۋي سوپىلىق تاريقاتىنىڭ ليدەرى يسماتۋللا ابدىعاپپار كوشى-قون زاڭىن بۇزدى دەپ ەسەپتەپ، ونى كۇشتەپ دەپورتاتسيالاۋ قاجەتتىگىن قاپەرگە الايىق. باسقاشا ايتساق، زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىسى بار، ەندى تەرگەپ-تەكسەرىپ، زاڭ تالابىنا ساي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك بولاتىن. سول ماقساتتى سوت شەشىمى ارقىلى جۇزەگە اسىرماقشى بولعان پوليتسيانىڭ ارەكەتىنە مەملەكەتتىڭ باسقا كۇش قۇرىلىمدارى كەدەرگى جاساپ، يسماتۋللانىڭ زاڭدى دەپورتاتسياسىن بولدىرماي تاستايدى. مۇنداي جاعدايدا، تىم بولماسا، سوتتىڭ زاڭ بويىنشا شەشىم شىعارۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن ادامدار جازالانۋ كەرەك ەمەس پە؟ بىراق ونداي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ەشقانداي مەملەكەتتىك ورگان ارەكەتتەنگەن جوق. مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنداعى بىرىزدىلىكتىڭ بولماۋى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اراسىنداعى بىرلەسىپ ارەكەتتەسۋ ستراتەگياسىن بۇزىپ قانا قويماي، ونىڭ كەلەسى زاڭ بۇزۋشىلىققا دەم بەرەتىنى باسى اشىق ماسەلە. يسماتۋللا تاريقاتىنا قاتىستى كەيىنگى وقيعالار سونى كورسەتەدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"شىرماۋىق" كىتابىنان
