اقش 1945 جىلى جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاماي تۇرىپ، جاپون اسكەري كۇشتەرى قيىر شىعىس پەن وڭتۇستىك شىعىس ازيا ايماقتارىندا بەلسەندى اسكەري وپەراتسيالار جۇرگىزگەن ەدى. 1942 جىلى جاپون اسكەرى سينگاپۋر مەن قوسا وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىن باسىپ الادى. ءدال سول ايلاقتارداعى گوللانديا، ۇلىبريتانيا، قىتاي جانە باسقا دا باسقىنشى ەلدەردەگى پلەنگە تۇسكەن ادامداردى قىرىپ تاستايدى. سەبەبى، بۇل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قايناپ جاتقان ۋاقىتى بولاتىن. سودان ەسىن جيناي الماعان سينگاپۋر ەلى جاپونيانىڭ بودانىنا ءوتىپ كەتەدى. 1945 جىلى اقش-تىڭ ارنايى اسكەري قيمىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالىسىمەن جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومباسىن تاستاپ كۇلىن كوككە ۇشىرادى. قوش، بۇل تاريحتا بولعان جاعداي.
ءبىزدىڭ باستى تاقىرىبىمىز وسىنشاما تىسقاققان اسكەري دەرجاۆالاردىڭ اراسىنان سينگاپۋردى سۋىرىپ الىپ، وركەنيەتتىڭ كوشىنە الىپ شىققان جاپ-جاس، تاجىريبەسى تىم از لي كۋان يۋ جايىندا بولماق ەدى. قىلشىلداعان جىگىت شاعىنداعى لي تاعدىرى قيان كەسكى ەلىنىڭ، ۇلتىنىڭ الىپتاردىڭ قىسپاعىندا قالىپ، ەترەڭگى كۇنى مەن بولاشاعىنا قاتتى الاڭدادى. جاپونيا مەن قىتايدىڭ تەپكىسىن قاتار كورگەن بۇل جاس ساياساتكەردىڭ وسى ەكى ەلگە دەگەن جەككورىنىشى ادام ايتىپ جەتكىزە المايتىن ەموتسيامەن ولشەنگەن ەدى. قىتايلىقتار مەن جاپوندار دەسە، سينگاپۋرلىقتاردىڭ كەۋدەسىن اششى كەك كەرنەپ، تاريحي قيانات كەتپەي تۇراتىن بولدى. الايدا لي كۋان يۋ ءوز ەلىن قالايدا وركەنيەتكە، عىلىم مەن زاماننىڭ جەتىستىكتەرىنە جەتكىزۋ جولىندا شايتانمەن دە دوس بولۋعا بەلىن بەكەم بۋدى. 1960 جىلى لي كۋان يۋ بيلىككە كەلگەننەن سوڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەڭ العاشقى ديپلوماتيالىق ساپارىن جاپونيانىڭ وزىنەن باستايدى. العاش رەت جاپونيانىڭ ساياسي تۇلعالارىمەن كەزدەسكەن كەزىندە ونىڭ ىشكى دۇنيەسىندە ەسكى كەك پەن ۇمىتىلماس تاريحي كۇندەر ارپالىسىپ جاتتى. سان جىلدار حالقىنىڭ كورگەن قورلىعى مەن وتارشىلاردىڭ وزبىرلىعى سانالارىنا تاريحي تاڭبا سالعان ناق جاپونيا ەلىنىڭ رەسمي ساياسي تۇلعالارىمەن كەزدەسىپ وتىرعاندا، ادام تاڭ قالارلىقتاي جاعداي ورىن الادى. لي كۋان يۋ-ءدىڭ ءوزى كۇتپەگەن جاعدايعا تاپ بولادى. ونى ارنايى قارسى الىپ، ديپلوماتيالىق پىكىر جاساپ وتىرعان جاپونيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى حاياتو يكەدو: «ءبىز تاريحي اۋىر كۇندەردى باستان وتكەرگەن ەلمىز. بىراق ءبىز سول كۇندەردەن جاعدايعا كەك ساقتاماي، ونىڭ بارلىعىن وتكەننىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، الداعى ۇلى ماقساتتاردى عانا كوزدەپ، ساياسي ءارى ەكونوميكالىق ارىپتەس بولۋ ءۇشىن رەسمي كەزدەسىپ وتىرمىز. ءبىز كەشەگى تاريحتا سىزدەردىڭ سۋك چىن ايماقتارىڭىزدا قازا تاپقان، ءارى سۇيەكتەرى سوندا قالىپ قويعان جاپون اسكەرلەرىن ۇمىتپاي، سوندا بەلگى قالدىرعانبىز. سول تاريحي بەلگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ دوستىعىمىزدىڭ سيمۆولى بولسىن!» دەپ، وتە سىپايى مىنەز كورسەتەدى. بۇل كەزدەسۋ ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىقتىڭ جاندانۋىنا باستى سەبەپ بولادى. لي كۋان يۋ سول ساپارىندا جاپونيانى تەرەڭ زەرتتەپ، بۇل ەلدەن الاتىن دۇنيەنىڭ وتە كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ەجەلگى كەكتەنگەن كەكتىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن ۇعىپ، جاپون ەلىنە دەگەن كوزقاراسى مۇلدەم كەرى وزگەرەدى. ەلدىڭ ۇلى ءيندۋستريالدى دەرجاۆا، ەلەكتورنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ وتانى، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ وشاعى ەكەندىگىن انىق اڭعارادى. توكيونىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ، ادامدارىنىڭ وتە ەڭبەكقور، ىسكەر، ءوز جۇمىستارىن اياقتاپ، ءتىپتى باسشىلارىنىڭ تىنباي جۇمىس جاساپ، ەشبىر جاساعان جۇمىستارىن مىندەتسىنبەي ءوز ۋاقىتىندا ۇيلەرىنە قايتىپ كەتەتىنى لي كۋان يۋ ءدى تاڭ قالدىرادى. وسى ساپاردان كەيىن سينگاپۋر جاپونيانىڭ ەڭ جاقىن ەكونوميكالىق ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەسىنە اينالادى. كورەگەن جاس ساياساتكەر جاپونيادان سينگاپۋرگە عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ، ەلەكتورنيكانىڭ، مۇنايحيميا سالاسى بويىنشا ينۆەستيتسيانى توقتاۋسىز تارتادى. ءوز قاراماعىنا وتە بىلىكتى كادرلاردى، ءبىلىمدى ازاماتتاردى شوعىراندىرىپ، ەلدىڭ عىلىمي، مادەني، تەحنوكراتيالىق الەۋەتىنىڭ جاڭارۋىنا بارىن سالىپ، جەمقورلىقتى تۇبىمەن جويادى. سينگاپۋردىڭ ءدال قازىرگى وركەنيەتتى كەلبەتىنە لي كۋان يۋ مەن بىرگە جاپونيانىڭ دا ۇلەسى ۇشان تەڭىز. سينگاپۋردى ءدال قازىرگى تەحنوكراتيالىق ەل ەتىپ، ازيانىڭ بارىسىنا اينالدىرعان تاجىريبەسى تىم از لي كۋان يۋ بولاتىن.
مۇنى ەرىككەننەن ايتىپ وتىر دەمەسسىز. ءبىزدىڭ التى الاشتىڭ بالاسى ەلدەگى بولاتىن الداعى ۋاقىتتاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا دايىندالىپ وتىر. بۇدان حابارسىز وتىرعان سانالى ادام جوق شىعار. سايلاۋعا ءار پارتيا مەن قوعامدىق ۇيىمدار وزدەرىنىڭ ۇكىلەگەن كانديداتتارىن دايىنداپ جاتىر. بىراق ءبىر اسا اۋىر «نو» - بىزدە سايلاۋعا ءتۇسىپ وتىرعان كانديداتتار جايىندا ەلدىڭ پىكىرىن ايتپاسام دا ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. سونداعى ەڭ كوپ ايتىلاتىن ەلدىڭ پىكىرى: «ول نە ءبىتىرىپتى؟ ەل ءۇشىن نە تىندىرىپتى؟ ونى ەل تانىمايدى، مەن قالاي داۋىسىمدى وعان بەرەمىن؟ ونىڭ كەشەگى ايتقان ءسوزىن بىلمەيسىڭ بە؟» دەگەن سياقتى جەلدەن جۇيرىك سوزدەر جۇيىتكىپ جاتىر. مەن سىزدەرگە سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن. الاشتى دا سينگاپۋردەي گۇلدەندىرىپ شىعارتىن ازامات ەلدىڭ ىشىندە بار. ماسەلە توقاەۆتى، قوسانوۆتى، نەمەسە باسقا بىرەۋدى سايلاپ، ول نە ىستەيدى ەكەن دەپ بەتىنە قاراپ وتىرۋدا ەمەس. ولاردى سايلاۋدان وتكىزىپ العانمەن قازاقتىڭ ماسەلەسى شەشىلە سالمايدى. قايتا شاش ەتەكتەن شارۋاسى كۇتىپ تۇر. ماسەلە ەل بولىپ جۇمىلا جۇكتى كوتەرە بىلۋدە. سانانى وركەنيەتتىڭ جولىنا تۇسىرۋدە. ءبىز ەگەر لي كۋان يۋ داي ازاماتتى سايلاپ الىپ، ال نە ىستەيدى دەپ بەتىنە قاراپ وتىرساق، ول ءبىر ءوزى ەشتەڭە دە ىستەي المايدى. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ورتامىزداعى وركەنيەتتى سانالى كوشباسشىعا قولداۋ بەرمەسەك، ونى ءوزىمىز ساياسي قۇقىمىزدى پايدالانىپ، وركەنيەتتى جولمەن سايلاپ الماساق، بىزگە قايداعى «ازيانىڭ بارىسى»؟ وركەنيەتتى، عىلىمي، تەحنولوگيالىق ەل بولۋ بىزدەن بىرلىكتى، ءبىلىمدى، مىنەزدى عانا تالاپ ەتەدى. تاعى ايتايىن، كىمدى سايلاساڭىز دا ونى سايلاڭىز، وركەنيەتتى جولمەن سول ازاماتقا قولداۋ جاساپ، وركەنيەتتى ۇسىنىس جاساپ، بىرگە كۇش سالماساڭىز، ءبىز العا جىلجىمايمىز. 30 جىل بويى ءبىزدى بيلەپ توستەگەن ورىستىلدىلەر ءبىزدىڭ قازىرگى مىنەزىمىزدى وتە جاقسى بىلەدى. ولار ءبىزدىڭ سانامىزدى، پسيحولوگيامىزدى بيلەپ الىپ، وزدەرىنىڭ دەگەنىن جاساتىپ كەلدى. مىقتى، تاجىريبەسى بار ادامنىڭ ءبارى جوعارىدا، تومەندە نەمەسە تاجىريبەسى جوقتار ەشتەڭە دە وزگەرتە المايدى دەگەن ستەرەوتيپتى حالىقتىڭ ساناسىنا ابدەن ءسىڭىرىپ تاستاعان. ەرتەڭ سايلاۋالدى ۇگىت ناسيحات باستالسا، تانىمال ادامعا عانا داۋىس بەرۋ ۇلكەن قاتەلىك. ونىڭ قازاق ەلىنىڭ الدىندا ءوز جوسپارىن ۇسىنىپ، ەكونوميكاعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، جاستاردىڭ بولاشاعىنا، باستىسى- عىلىم مەن بىلىمگە، زامان كوشىنە باعىت باعدار بەرۋىنە اسا كوڭىل بولەتىنىنە، وزگە وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ قارىم-قاتىناس جاساۋىنا زەر سالىپ بارىپ داۋىس بەرۋگە شاقىرامىن. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ساياسي مادەنيەتىمىز بەن ساياسي پوزيتسيامىزدى ناقتىلاپ الماي، ءوزىمىزدىڭ كوشباسشىمىزدى ەشقاشان دا سايلاي المايمىز. ءبىز تاڭداعان ادام تاجىريبەسى بار بولسىن نەمەسە مۇلدەم جوق بولسىن، ونى جۇمىلا وتىرىپ، تىزگىن ۇستاتساق، قولداۋ جاساساق، وركەنيەتتى جولعا نيەتىمىزدى تۇزەسەك، ءبىز دە وركەنيەتتى ەل بولامىز. سەبەبى، سينگاپۋردى «ازيانىڭ بارىسىنا» اينالدارعان تاجىريبەسى جوق لي كۋان يۋ بولاتىن.
بەكبولات قارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
