ەسكi اقىلدىڭ پايداسى
بۇل 1966 جىلى بولعان وقيعا ەدi. وسىنىڭ الدىندا عانا قازiرگi شىعىس قازاقستان، بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانى ەكi اۋدانعا اينالدىرىلعان، شۇبارتاۋ دەگەن جاڭا اكiمشiلiك نىسان پايدا بولعان. سول جىلدارى تەلمان قۇساتاەۆ دەگەن ادام بiزدiڭ اۋىلىمىزعا ديرەكتور بولىپ كەلدi. كەرەمەت iسكەر باسشى ەدi. از جىلدىڭ iشiندە بiزدiڭ اۋىلىمىز ميلليونەر كەڭشارعا اينالدى. مiنە، وسى 1966 جىلقى جىلى ەرتە كوكتەمنiڭ باسىندا اۋىلدىڭ بiر توپ ءجون بiلەتiن قاريالارى ديرەكتوردىڭ قابىلداۋىنا بارادى. تۋمىسىندا تەكتi, كورگەندi جانە ستالين زامانىنىڭ قاتال تاربيەسiنەن وتكەن تەلمان اعامىز ۇلكەن ادامداردى يiلiپ قارسى الادى، جاقسىلاپ ءماجiلiس قۇرادى. وسى ءماجiلiس ۇستiندە جىل ساناۋمەن بالا كەزiنەن جاقسى تانىس قاريالار ديرەكتورعا الداعى جىل – قوي جىلىندا جۇت بولاتىنىن، سول جۇتقا دايىندالۋ كەرەگiن ايتادى. تەلمان اعامىز العاشىندا قاتتى كۇماندانىپ، قوي جىلى جۇت بولا ما ەكەن، جۇت ادەتتە دوڭىز جىلىنا كەلمەۋشi مە ەدi دەيدi. ۇلكەندەر ءجون-جوبانى قايىرا تۇسiندiرەدi.
وسىدان كەيiن ديرەكتور دايىندىققا كiرiسەدi. اۋەلi ارىق-تۇراق، كوتەرەمنiڭ بارلىعىن سۇرىپتايدى، ەتكە ايدايدى. تاڭبالى جاس مالدى iرiكتەپ الىپ، كارi تابىندى، كارi وتاردى شىعارىپ تاستايدى، ونى دا ەتكە ايدايدى. الىستاعى شابىندىقتاردى الدىمەن شاۋىپ، پiشەندi قىستاۋلارعا ەرتە تاسىتادى. وسى تىنىمسىز دايىندىق ءوز ناتيجەسiن بەردi. قوي جىلى قىس قاتتى بولدى، قۇرىق بويى قار جاۋدى. ول قار بiرنەشە كۇن قىسقى شiلدە كەزiندە ازىناۋلاق دەگدiپ، ەرiپ، قاڭتاردىڭ قىزىلشۇناق ايازىندا تەمiردەي بولىپ قاتتى. سودان سوڭ بۇكiل اۋدان، بۇكiل ارقا كولەمiندە مالدىڭ قىرعىنى باستالدى. بۇل جۇت تۋرالى سول كەزدەگi بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان مالiمەت iزدەپ اۋرە بولماي-اق قويۋعا بولادى. سەبەبi, ماركسيستiك كوممۋنيستiك تەوريا بويىنشا سوتسياليستiك قوعامدا مالدىڭ جۇتتان، iندەتتەن قىرىلۋى مۇمكiن ەمەس. جالپى جۇتتىڭ، ياكي باسقا اپاتتىڭ بولۋى مۇمكiن ەمەس، سوتسياليستiك قوعامدا. سەبەبi… سەبەبi, جاراتىلىستىڭ ءوزi سوتسياليستiك قوعامعا ىقىلاس-پەيiلدi. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ءوزi لەنين اتانىڭ ايتقانىمەن ءجۇرiپ-تۇرادى. سول سەبەپتi, ءباسپاسوز، ەشتەڭە بولماعانداي، سوتسياليزمدi جىرلاپ وتىرا بەردi. سول سەبەپتi سەمەيدiڭ شۇبارتاۋ اۋدانى كالينين اتىنداعى كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى تەلمان قۇساتاەۆتىڭ بiر باس مالدى شىعىنعا ۇشىراتپاي الىپ شىققان ارەكەتi ەلەۋسiز قالدى. ەستۋiمiزشە، قىس-قىستاۋدىڭ ناتيجەلەرiنە جانە الداعى مiندەتتەرگە بايلانىستى سەمەيدە وتكەن، وبلىستىڭ بۇكiل كەڭشار ديرەكتورلارى قاتىسقان پارتاكتيۆتە جوعارعى باسشىلار، قوعامدىق داۋلەتتi قورعاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگiسiن كورسەتكەن ديرەكتوردى بiر اۋىز سوزبەن اتاپ كەتۋگە دە جاراماپتى.
ال تەلمان اعامىزعا اقىل-كەڭەس ايتقان قاريالار شە؟ ولاردىڭ بار-جوعىن ەشكiم بiلمەيدi. جانە ول شالدار، بىلايشا ايتقاندا… وزدەرiنiڭ ەرلiك iستەگەنiن بiلمەپتi. بiلەتiندەرiن باستىققا ايتتى، ەسكەرتتi. بولدى. ازىناۋلاق مالىن باعىپ، شايىن iشiپ، كەمپiرiمەن بiر ۇرسىسىپ، بiر تاتۋلاسىپ، قازاقتىڭ شالى وسىلاي جۇرە بەرiپتi. تەك اقىلدى باستىق جۇتتان كەيiن ەس جيعان جاز كەلiپ، جازدان كەيiن كۇز كەلگەندە قاريالاردى ۇيiنە قوناققا شاقىرىپ، راحمەتiن ايتىپ، سىي-سياپاتىن بەرiپ شىعارىپ سالىپتى.
رەتiمەن جىلجىپ ۋاقىت ءوتتi. ەسەيiپ، ارقايسىمىز ءوز جولىمىزدى تاپتىق. اسكەردەن كەيiن اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتiنە وقۋعا ءتۇستiم. بiرiنشi كۋرستان كەيiن جازدا ءۇش مۇعالiم – اسحات ابiلقاەۆ، مەرەكە جامانوۆ جانە مۇحتار ماعاۋين ەلۋ ستۋدەنتتi باستاپ تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنا فولكلورلىق پراكتيكاعا باردىق. ەل iشiنەن اۋىز ادەبيەتi ۇلگiلەرiن جينادىق. الماتىعا قايتىپ كەلiپ، ءۇيدi-ۇيiمiزگە تاراردىڭ الدىندا بارلىعىمىزعا «ءوز اۋىلدارىڭنان دا ەرتەگi, اڭىز-اڭگiمە جيناي جۇرiڭدەر» دەپ تاپسىرما بەرگەن.
اۋىلعا كەلگەننەن كەيiن ءسوز بiلەتiن قاريالاردى شۇقىلاي باستادىم. مەنiڭ ناعاشى اتام، كۇيشi ءجۇنiسباي ستامباەۆپەن ءومiر بويى سىيلاسىپ وتكەن مىرزاحان دەگەن اقساقال بار ەدi. باياعى تەلمان اعامىزعا جۇت جايىن ەسكەرتكەن ادامنىڭ بiرi ەكەنiن بiلەمiن. وسى تۋراسىندا اڭگiمە بولدى. مىرزاحان اقساقال بiرنەشە وتىرىستا مۇشەل دەگەننiڭ نە ەكەنiن، ەسكi جىل ساناۋدىڭ ءجون-جوباسىن ۇعىندىرعان. ال «وسى جىل ساناۋ نە ءۇشiن كەرەك؟» دەگەنiمدە، اقىلدى قاريا ويلانىپ وتىرىپ بىلاي دەدi:
– مىنا دۇنيەنiڭ قۋانىش-ءسۇيiنiشi, قاسiرەتi مەن قايعىسى ءوزiنiڭ رەتiمەن، كەزەگiمەن كەلiپ وتىرادى، قاراعىم. جاقسى مەن جامان قالاي بولسا سولاي كەلە سالمايدى. ناۋبەت بولسىن، ءناسiپ بولسىن، ءوز جۇيەسiمەن كەلەدi. جىل سانايتىن ەسەپشiلەر وسىنى، جۇتتىڭ قاي جىلدارى قايتالانىپ وتىراتىنىن، تاعى دا تولىپ جاتقان نارسەلەردi بiلەدi. ۇيرەنسەڭ سەن دە بiلەتiن بولاسىڭ.
سودان سوڭ ەت پەنەن شاي الماسىپ كەلiپ وتىراتىن قازاقتىڭ ۇزاق داستارحانىندا سەنۋدiڭ ءوزi قيىن ءمالiمەتتەرگە قانىقتىم. ون ەكi جىل – بiر مۇشەل. مۇشەل بەس رەت اينالادى. بۇل «اينالما مۇشەل» دەپ اتالاتىن الپىس (60) جىلدىق كەزەڭ قازاقتا «بiر جاس» دەپ ايتىلادى ەكەن. مىسالى، «ەكi جاستىڭ بiرiنە دە كەلمەي ءولدi» دەگەن ءسوز الپىسقا جەتپەي ولگەن ادامعا ايتىلادى.
– الپىس جىل – «بiر جاس»، نەمەسە «بiر جىل» دەپ اتالادى ەكەن، ولاي بولسا بيىل، سونداي جىلدىڭ نەشiنشiسi? – دەپ سۇرادىم.
قازاق ورداسىنىڭ شامامەن 1456 جىلى قۇرىلعانىن، سودان بەرi تاعى دا شامامەن 521 جىل وتكەنiن بiلەمiن. قاعاز-قارىنداشىمدى الىپ، iلەزدە ەسەپتەپ شىعاردىم. الپىس جىلدىق «اينالما مۇشەلدiڭ» سەگiز جارىمى ءوتiپتi. وسىنى ايتتىم.
– سەگiز جارىم مۇشەل شىعار؟ – دەدiم.
– جوق، – دەدi مىرزاحان اقساقال باسىن شايقاپ كۇلiپ.
– ەندi قانشا؟
قاريا توبەمنەن توڭق ەتكiزگەن.
– بيىل 270-جىل.
ەسەپتەدiم. سەنبەدiم. سەبەبi, ەسەپ بويىنشا 16 200 جىل بولىپ شىقتى. وسىنى ايتتىم.
– ءيا، جىلعا اينالدىرسا سولاي بولاتىن شىعار، – دەدi اقساقال كەلiسiپ.
ۇيگە كەلگەننەن كەيiن قايتادان ەسەپكە وتىردىم. ول 1977 جىلدىڭ شiلدە ايى ەدi. بۇكiل الەمدە قابىلدانعان حريستيان كالەندارى بويىنشا سولاي. 1977 جىل. مۇسىلمان كالەندارى (حيدجرا) بويىنشا 1398 جىل. ال بiزدiڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا 16200 جىل. ەگەردە جەر بەتiندە قازاقتىڭ جىل ساناۋى دەگەن بار بولسا، وندا بiزدiڭ كالەندارىمىز (نەمەسە، قازiرگiشە ايتقاندا – كۇنتiزبەمiز) بويىنشا وسىلاي. 16200 جىل!
سەنە المادىم. ەشكiمگە كورسەتكەم جوق. ءوزiم سەنبەسەم، باسقانى قالاي سەندiرەم. ءارi-ءسارi كۇيدە ەدiم. سەنبەيiن دەسەم، بۇل مالiمەتتi بەرگەن مىرزاحان اقساقال ومiرiندە ءوتiرiك ايتىپ كورمەگەن ادام. سەنەيiن دەسەم، اقىلعا سياتىن ەمەس.
كەيiننەن اسقار اعاعا (سۇلەيمەنوۆ) ايتتىم. سەندi.
– سولاي ەكەنiنە ەشقانداي كۇمانiڭ بولماسىن، – دەگەن ەدi ول ادەتiنشە سيگارەتiن بۇرقىراتىپ وتىرىپ، – تەك جازبا مالiمەت قانا كەرەك. اناۋ كارل ياسپەرس دەگەن، ادامزات تاريحىن زەرتتەگەندە، بەس مىڭ جىلدان ارىعا بارۋعا بولمايدى، دەپ «جارلىق» شىعارىپ قويىپتى عوي.
(اسەكەڭنiڭ ايتىپ وتىرعانى، بەلگiلi نەمiس عالىمى كارل ياسپەرستiڭ «سمىسل ي نازناچەنيە يستوري» – «تاريحتىڭ ءمانi مەن مۇراتى» دەپ اتالاتىن كiتابى ەدi. بۇل كiتابىندا عالىم، ادامزات تاريحىنا قاتىستى ەڭ كونە جادiگەردiڭ جاسى – 5 مىڭ جىل. ودان ارعى تاريحتى كۋالاندىراتىن بiر جاپىراق قاعاز جوق. سول سەبەپتi, بiز، وسى 5 مىڭ جىلدىق تاريحتى عانا اڭگiمە ەتە الامىز، تاريح عالىمى وسى كەزەڭنەن ارى بارا المايدى، بارماۋ كەرەك، تەك وسى كەزەڭگە عانا ءۇيiرiلۋi كەرەك دەپ جازعان).
سودان سوڭ ەرiك دوسىما (كوكەەۆ) كورسەتتiم ەسەپ-قيساپتارىمدى. قالتقىسىز سەندi. اسقار اعانىڭ ءسوزiن قايتالاپ، «جازبا مالiمەت بولسا، قازاق كالەندارى دەگەن ۇعىمنىڭ عىلىمي اينالىسقا ەنۋi عاجاپ ەمەس» دەدi.
دجەيمس چەرچۆاردتىڭ ەرلiگi
كۇندەردiڭ كۇنiندە شۋمەرتانۋ (شۋمەرولوگيا), اسسيرياتانۋ (اسسيرولوگيا) دەگەن iلiمدەردiڭ بار ەكەنi, ادامزات تاريحى جوعارىدا اتى اتالعان كارل ياسپەرس بەلگiلەپ بەرگەن 5 مىڭ جىلدىق مەرزiمدi قاناعات ەتە المايتىندىعى، ول شەكتەن باياعىدا ءوتiپ كەتكەندiگi ايان بولدى. سونداي-اق، ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ «از ي يا» كiتابى جارىق كورگەننەن كەيiن قازاقتاردىڭ شۋمەرتانۋمەن اينالىسۋعا حاقىسى جوق ەكەنi جانە ايان بولدى. شاماسى، عالىمنىڭ قولىندا بايىرعى قاڭلى (سكيف) مەن اسسيريا، قاڭلى مەن بابىلدىڭ اراقاتىناسى تاريحىنا قاتىستى مول مالiمەت بولعان. الايدا «از ي يا»-دان كەيiن رەسەي عالىمدارى باستاعان لاڭنىڭ اسەرiنەن، كەسiرiنەن، قازاقستاندا 37-جىلدىڭ ەلەسi قايتا تiرiلگەندەي بولدى. وداقتىق جانە قازاقستاندىق باسپالاردان شىعايىن دەپ جاتقان قانشاما كiتاپتار توقتاتىلىپ، قايىرا تسەنزۋرادان وتكiزiلدi. ارينە، ول مالiمەت جەردە قالعان جوق، اقىننىڭ «قىش كiتاپ» («گلينيانايا كنيگا») اتتى ايگiلi پوەماسىنا وزەك بولدى. بiراق، ءبارiبiر، وقي بiلەتiن ادامعا، سيۋجەتتە كەلتiرiلگەن مالiمەتتەر داستانعا سىيماي لاقىلداپ توگiلiپ جاتقانى، عىلىم بولا الماعاندىقتان، امالسىز كوركەم شىعارماعا اينالعاندىعى ايقايلاپ كورiنiپ تۇرار ەدi. كەيiننەن زاڭدى-زاڭسىز جولدارمەن تاعى دا قانشاما مالiمەتكە قول جەتكiزدiك. سودان سوڭ كەڭەس حالقىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن بiر عاسىرعا، ال قازاق ويىنىڭ جەتiلۋiن كەم دەگەندە ەكi جارىم-ءۇش عاسىرعا كەشەۋiلدەتكەن «تەمiر پەردە» قۇلاعاننان كەيiن، باتىستان وزىق ادەبيەت كەلدi. اعىلشىننىڭ بەلگiلi عالىمى دجەيمس چەرچۆاردتىڭ ەڭبەكتەرiمەن وسى كەزدە تانىسىپ ەدiم. حIح عاسىردىڭ 60-جىلدارى ۇندiستانداعى اعىلشىننىڭ وتارلىق ارمياسىنىڭ وفيتسەرi دجەيمس چەرچۆارد سول جەردەگi عيباداتحانالاردىڭ بiرiندە ۇمىتىلىپ كەتكەن كونە جازۋمەن جازىلعان قىش كiتاپتارعا جولىعادى. وسىدان باستاپ د.چەرچۆارد جەر بەتiندە بولعان، كەيiننەن جويىلىپ كەتكەن كونە وركەنيەتتەردiڭ تاريحىمەن اينالىسادى. حIح عاسىردىڭ اياعى مەن بۇكiل حح عاسىر بويى باتىس الەۋمەتiنiڭ عىلىمي حرەستوماتيالارىنىڭ بiرi بولعان عالىمنىڭ ەڭبەكتەرi ارادا كەم دەگەندە 130 جىل وتكەندە بiزگە ازەر جەتiپ وتىر.
مiنە، قۇرمەتتi وقىرمان، مەنiڭ زامانداسىم بولساڭىز – ءوزiڭiز كورگەن، ال باعىڭىزعا قاراي دۇنيەگە كەيiن كەلگەن بولساڭىز، وندا ءوزiڭiز كورمەگەن، بۇگiندە وتكەن تاريحقا اينالعان كەڭەس قوعامى مەن ونىڭ عىلىم-بiلiمiنiڭ سيقى وسىنداي ەدi.
سونىمەن، اڭگiمە، د.چەرچۆاردتىڭ باستى ەڭبەگi – «كونە كونتينەنت مۋ» («درەۆني كونتينەنت مۋ») كiتابى جايىندا. بۇگiندە ات توبەلiندەي از عالىمدار توبى عانا بiلەتiن، سانسكريتتەن دە ارعى، ەڭ كونە جازۋمەن جازىلعان قىش، تاس كiتاپتاردى تiرنەكتەي زەرتتەگەن، تاعى دا قانشاما قوسالقى مالiمەتتەردi قاتىستىرعان عالىم اقىر سوڭىندا تاڭعاجايىپ تۇجىرىمعا كەلگەن. بۇل تۇجىرىم بويىنشا تىنىق مۇحيتتا، قازiرگi مۇحيتستان (وكەانيا) جەرiندە الىپ قۇرلىق (كونتينەنت) بولعان. قۇرلىق گونولۋلۋ مەن گاۆاي ارالدارىنان وڭتۇستiككە فيدجي ارالىنا قاراي 5 مىڭ ميلگە (1 ميل – 1,6 شاقىرىم), قازiرگi پالاۋ ارالىنان شىعىسقا، فرانتسۋز پولينەزياسى، تۋاموتۋ ارالدارىنا قاراي 3 مىڭ ميلگە سوزىلىپ جاتىپتى. الەمدiك كارتاعا قاراساڭىز، جاڭا گۆينەيا مەن اۆستراليا جانە سول مۇحيتستاننىڭ ءار جەرiندە شاشىراپ جاتقان سانسىز ارالدار وسى ۇلان-عايىر كونتينەنتتiڭ امان قالعان بولشەكتەرi, سىنىقتارى ما دەپ قالاسىز. مiنەكەي، الەمدiك عىلىم تاريحي جادiگەر دەپ كوپ مويىنداعىسى كەلمەيتiن وسى قىش كiتاپتاردا ايتىلعانداي، اتالعان قۇرلىقتا وسىدان 50 مىڭ جىل بۇرىن ادامدىق تiرشiلiك باستالىپتى. كiتاپتاردا بۇل ماتەريك مۋ دەپ اتالادى. دامي كەلە، وركەندەي كەلە، بۇل قۇرلىق بۇكiل الەمگە ءوزiنiڭ ۇستەمدiگiن ورناتادى. حالقىنىڭ سانى وسە كەلە 60 ميلليونعا جەتiپتi. ساناسى وتە بيiك وركەنيەت جەر بەتiندە يماندى، ادiلەتتi زامان ورناتادى. ەسكi جادiگەرلەردە كوپ ايتىلاتىن، ادامزات باسىنان ءوتiپ كەتكەن ۇجماقتاي التىن زامان وسى ەكەن. قۇرلىق – اراسى تار بۇعازدارمەن بولiنگەن ءۇش ارالدان تۇرادى ەكەن، وسى ءۇش الىپ ارالدا نەگiزگi جەتi ۇلكەن قالالار مەن اۋىلدار بولعان. قۇرلىق تۇتاستاي اسا بيiك ەمەس توبەلەردەن تۇرادى ەكەن، تروپيكالىق ىقىلىمدا تۇرعاندىقتان قالىڭ جىنىس ورمان، ساي-سالا سىلدىراپ اققان بۇلاق، قيسابى جوق وزەن مەن كول، يگەرiلگەن جەردە تاڭعاجايىپ ميۋا، حوش يiستi گۇلدەر. ادام مەيiرiمدi, قوعام مەيiرiمدi بولعاننان كەيiن دالانىڭ تاعى اڭدارى ەش سەسكەنبەي ءۇي مالىمەن قاتار جايىلادى. الەۋمەت وتە بiلiمدi بولعان. اسiرەسە، استرونوميا، ساۋلەت ونەرi, ماتەماتيكا، تەڭiزشiلiك بيiك دەڭگەيدە دامىعان. بۇگiنگi زاماندا الەمنiڭ ءار تۇكپiرiندە قالاي ەسەپتەلiنiپ، قالاي سالىنعانى بەلگiسiز زاڭعار عيماراتتار، پيراميدالار، تاعى دا تولىپ جاتقان قۇرىلىستار سول ۇلى وركەنيەتتiڭ بiزگە جەتكەن جۇرناقتارى دەيدi عالىم.
البەتتە، دجەيمس چەرچۆارد اعىلشىن بولعاندىقتان، قانىنا تارتپاي تۇرمايدى. مۋ كونتينەنتiنiڭ حالقى نەگiزiنەن اق ءناسiل ەدi, بiراق، سونىمەن قاتار سارى، قوڭىر، قارا ءناسiلدiڭ وكiلدەرi دە بولدى دەپ جازادى عالىم. التىنمەن اپتاپ، اسىل تاسپەن بەزەندiرiلگەن الىپ سارايلار العاش وسى قۇرلىقتا سالىنعان، الەمدi شارلايتىن الىپ كەمەلەر العاش وسى قۇرلىقتا جاسالعان. ناسiلشiلدiك، ادامدى كەمسiتۋ اتىمەن جوق، سول سەبەپتi يمپەريانىڭ قاي سالادا جەتكەن جەتiستiگi بولسا دا بۇكiل الەمگە، بارلىق ادامزاتقا ورتاق. (جانە، د.چەرچۆاردتىڭ ءسوزiنiڭ جانى بار ەكەنiن مويىنداۋىمىز كەرەك، سەبەبi, مۇحيتستان ارالدارىنىڭ قازiرگi تۇرعىندارى شىنىندا دا قان، گەن جاعىنان اق ناسiلگە وتە جاقىن ەكەنi بەلگiلi بولىپ وتىر).
الەم بiر عانا بيلiككە مويىنسۇنعان، بiر عانا يمپەراتورعا باعىنعان. ول كەزدە پلانەتادا يگەرiلمەگەن جەر بولماپتى. جەر شارىندا قانشا توپىراق بار، قانشا جۇرت بار – بارلىعى دا ەسەپتە. («اشىلماعان جەر»، «جاڭا جەر» – بۇل حV عاسىردا ەۋروپا تەڭiزشiلiگi وركەندەپ، اق ءناسiل گەوگرافيانى مەڭگەرiپ، جەر شارىن قايتا تاني باستاعاندا پايدا بولعان تەرميندەر). يمپەريانىڭ قۇرامىندا قانشا ءتۇرلi ءناسiل، حالىق بار – بارلىعى دا تەڭ قۇقىقتى. ول كەزدەگi يمپەريانىڭ كولونياسى بiزدiڭ ۇعىمىمىزداعى وتار ەمەس. ول كەزدەگi دiننiڭ اسىلدىعىن، دۇنيەتانىمنىڭ تازالىعىن اينا-قاتەسiز بەينەلەي الاتىن تەرمين تابۋ قيىن. بiز ويلانىپ وتىرىپ (جانە قينالا وتىرىپ) سول ىقىلىم زامانداعى ادامدىق مادەنيەتكە ەڭ جاقىن كەلەدi-اۋ دەپ «ەكولوگيالىق سانا» دەگەن انىقتامانى تاڭداپ الدىق. بۇل تەرميندi قازiرگi ۇعىمدا، ياعني ادامنىڭ تابيعاتقا، قورشاعان ورتاعا دەگەن جاۋاپكەرشiلiگi ماعىناسىندا ەمەس، اسا كەڭ ماعىنادا تۇسiنگەن ابزال.
«ادام ناسiلدەرi عانا ەمەس، ادام مەن حايۋانات، ادام مەن وسiمدiك – بارلىعىنىڭ قۇقىعى تەڭ، سەبەبi, بارلىعىن قۇداي جاراتقان». مiنە، قىسقاشالاپ ايتقاندا، د.چەرچۆارد اڭگiمە ەتiپ وتىرعان، وسىدان ەلۋ مىڭ جىل بۇرىن تiرشiلiك كەشكەن قوعامنىڭ ۇستانعان نەگiزگi ۇستانىمى وسى. ول كەزدەگi كولونيا – يمپەريانىڭ قامقورلىعىنداعى جۇرت دەگەندi بiلدiرەدi. كەزi كەلەدi, كولونيا ەسەيiپ، ءوزiن-ءوزi بيلەي الاتىن دارەجەگە جەتكەندە يمپەريادان ءبولiنiپ شىعادى. الايدا، جاڭا ەگەمەندiك، يمپەريادان ەنشiسiن الىپ بولەك شىققانىمەن ادامدىق قوعامنان بولەك كەتپەيدi. كولونيانىڭ جەرiندە دە بۇكiل يمپەرياعا ورتاق، ەڭ اۋەلi جانە ەڭ سوڭىندا، ياعني باسىنان اياعىنا دەيiن ادامشىلىققا، ەكولوگيالىق ساناعا نەگiزدەلگەن زاڭدار ءجۇرiپ تۇرادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل كەزەڭ، ادامزاتتىڭ ەڭ كونە جادiگەرلەرiندە «التىن عاسىر»، «التىن زامان» دەگەن اتپەن قالىپتى.
قۇرلىقتىڭ كۇيرەۋi
مۋ كونتينەنتi قالاي كۇيرەدi, تاڭعاجايىپ، ەرتەگiدەي الەۋمەت ادامزات تاريحىنان قالاي كەتتi, كونە جادiگەرلەردە كوپ ايتىلعان الىپ قۇرلىق بۇگiنگi كارتالاردا نەگە جوق؟ ەندi شاما-شارقىمىزشا وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسايىق. بۇگiنگi تاريح عىلىمى كارل ياسپەرس كەزiندە بەلگiلەپ بەرگەن 5 مىڭ جىلدىق ۋاقىت كەڭiستiگiندە ورiستەدi. ال بۇل مەرزiمدە ادامزاتتىڭ ەسiندە قالاتىنداي بۇكiلپلانەتالىق اپات بولا قويماعان سياقتى. بولا قالعان كۇننiڭ وزiندە ول اپات ەسەپكە الىنباس ەدi, سەبەبi, اپاتتار تەورياسى، چ.دارۆين قالىپتاستىرعان، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بiرتiندەپ دامۋ تەورياسىنا قايشى كەلەدi. د.چەرچۆارد جانە تاعى باسقا عالىمدار قالىپتاستىرعان بۇل تەوريا ادامزات تاريحىن جەردiڭ گەولوگيالىق تاريحىمەن بايلانىستا قارايدى، سول سەبەپتi بۇگiنگi عىلىم جاۋاپ بەرە المايتىن كوپتەگەن ساۋالدارعا اتالمىش تەوريا عانا جاۋاپ بەرە الادى. جەر بەتiندە كەزدەسەتiن فەنومەنالدىق ارتەفاكتاردىڭ شىعۋ تەگiن دارۆينيزم تۇسiنە المايدى. جانە ءتۇسiندiرiپ بەرە المايدى. مىسالى، ادامنىڭ ەتiن قورەك ەتەتiن، دامۋدىڭ ەڭ تومەنگi ساتىسىندا تۇرعان بiر تايپا تابىلدى دەيiك. سول تابىلعان جەرiن اتام زاماننان بەرi, مىڭداعان جىلدار بويى مەكەندەگەن. كۇندەردiڭ كۇنiندە عالىمدار تايپانىڭ جەرiنەن الىپ پيراميدا، نەمەسە اسىل تاسپەن بەزەندiرiلگەن سالتاناتتى سارايدىڭ سىنىقتارىن تابادى. بۇنداي سارايدى تۇرعىزۋ بۇگiنگi تەحنيكانىڭ قولىنان كەلۋi دە مۇمكiن، كەلمەۋi دە مۇمكiن. ال ەندi وسى ساراي مەن پيراميدا نەمەسە تابىلعان باسقا قۇرىلىستىڭ تابيعاتىنان تانىلىپ تۇرعان وركەنيەتتiڭ دەڭگەيiن جەر يەسi – جابايى تايپانىڭ دامۋ دەڭگەيiمەن سالىستىرىپ كورiڭiز. ارينە، سالعاستىرا المايمىز، سەبەبi, اراسى جەر مەن كوكتەي. ال اپاتتار تەورياسى (عىلىمي تiلدە «كاتاستروفيزم تەورياسى» – «تەوريا كاتاستروف»، «تەوريا كاتاستروفيزما») سالعاستىرىپ تۇسiندiرە الادى، سەبەبi, وركەنيەتتiڭ جاراتىلىس قۇبىلىستارىمەن بiرگە iلگەرiندi-كەيiندi داميتىنىن باسشىلىققا الادى.
وسى كۇنi بiرقاتار عالىمدار (مىسالى يممانۋيل ۆەليكوۆسكي) بيبليادا ايتىلاتىن اقىرزامان سۋرەتتەرiنiڭ قيامەت سۋرەتتەرi ەكەنiنە كۇمان كەلتiرەدi. بۇنداي سۇمدىق كورiنiستi, ادام ءوز بەتiنشە تۇرىپ ەلەستەتە المايدى، اقىرزامان تۋرالى سول اقىرزاماندى كوزبەن كورگەن ادام عانا جازا الادى دەيدi ي.ۆەليكوۆسكي. دەمەك، Iنجiلدiڭ پايعامبارلارى، جەر بەتiندە بولعان عارىشتىق اپاتتاردىڭ بiرiنiڭ نەمەسە بiرنەشەۋiنiڭ كۋاسi بولعان. مۋ كونتينەنتiنiڭ جويىلۋىن سونداي عارىشتىق اپاتتىڭ بiرi دەپ قاراڭىز، د.چەرچۆارد كەلتiرگەن كونە جادiگەرلەردiڭ ايتىسىندا مۋ ەكi اپاتقا ۇرىنعان. العاشىندا بۇكiل قۇرلىق بiرنەشە رەت سiلكiنiپ بارىپ توقتاعان. ارينە، قانشاما قالالار، الىپ سارايلار، تاعى قانشاما قۇرىلىستار قيراعان. كونتينەتتiڭ حالقى قيراعاننىڭ بارلىعىن قالىپقا كەلتiرەدi دە، وسىمەن تىنىم تابادى. اپات قايتالانۋى مۇمكiن، كەلەسi اپات اقىرزامان بولۋى مۇمكiن، قۇرلىق جويىلىپ كەتۋi مۇمكiن دەگەن وي ەشكiمنiڭ باسىنا كەلمەسە كەرەك. سونىمەن ۋاقىت ءوتiپ، العاشقى زiلزالا ۇمىتىلىپ، ەرتەگiگە اينالعاندا ەكiنشi جانە سوڭعى اپات باستالادى.
عالىم كەلتiرگەن «تروان مانۋسكريپتى»، «كورتەستiڭ كودەكسi»، «لحاسانىڭ شەجiرەسi» سياقتى كونە جادiگەرلەر كونتينەنتتiڭ تۇبiنە جەتكەن اپاتتى بىلاي سۋرەتتەيدi: «بۇكiل قۇرلىق ورنىنان كوتەرiلiپ، تولقىندا تۇرعانداي شايقالدى. جەر داۋىل كەزiندەگi اعاشتىڭ جاپىراعىنداي قالتىرادى. التىن سارايلار مەن عيباداتحانالار، ەسكەرتكiشتەر وپىرىلا قۇلادى. قالالار تاۋ-تاۋ ۇيiندiگە اينالدى»، «مىڭداعان ادامداردىڭ ءولiم الدىنداعى ايقايىنان قۇلاق تۇندى. بارلىعى التىن ساراي مەن عيباداتحانادان پانا iزدەدi, الايدا، جەردiڭ جارىعىنان شىققان ورتتەن قاشىپ، قايىرا دالاعا شىقتى. ادامدار قولدارىن جايىپ، «قۇتقارا گور بiزدi, مۋ!» دەپ جالبارىندى». «بiر ءتۇننiڭ iشiندە الىپ قۇرلىق بولەك-بولەك سىنىپ، كۇندەي كۇركiرەپ مۇحيتقا باتتى. تۇتاستاي ءورت العان كونتينەنت جاھاننامنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي بەردi»، «ءورت بارلىعىن جالمادى. مۋ جانە ونىڭ 64 ميلليون تۇرعىنى قۇرباندىققا شالىنىپ كەتە باردى». قۇرلىق جويىلعانان كەيiن، ەندi جاڭا زiلزالا كەلدi. ول – سەكسەن ميلليون شارشى شاقىرىم سۋ، بۇكiل تىنىق مۇحيت ەدi. جان-جاقتان قاۋمالاعان سۋ، اسپانمەن تالاسقان الىپ تولقىندار بiر كەزدەگi ۇلى وركەنيەتتiڭ ورتا تۇسىنا كەلiپ، بiر-بiرiنە شاپشىپ بارىپ تىنىم تاۋىپتى.
«باقىتسىز قۇرلىق، ادام اتتى ماقلۇقاتتىڭ العاشقى وتانى، ءوزiنiڭ بايتاق شاھارلارىمەن، التىن سارايلارىمەن، بارلىق ونەرiمەن، بiلiمiمەن كورگەن تۇسكە اينالدى» دەپ جازادى د.چەرچۆارد.
ال ەندi وسى جويقىن اپاتتان امان قالعاندار بار ما ەدi? بار بولسا، ولاردىڭ تاعدىرلارى نە بولدى؟ د.چەرچۆارد بۇل تۋراسىندا بىلاي دەيدi: «اپاتتان امان قالعاندار ماڭايداعى ارالدار مەن ارحيپەلاگتاردى پانالادى. بiر-اق كۇندە بارلىعىنان ايرىلعان بۇلاردىڭ قولىندا ەشتەڭە جوق ەدi. Iس جاراتاتىن سايمان دا، كيiم دە، جەيتiن اس تا، ەشتەڭە دە جوق. تەك قانا تۋلاقتاي جەر مەن شەتسiز-شەكسiز مۇحيت.
ولاردىڭ بويىن بيلەگەن ۇرەي مەن ءتۇڭiلiستi ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. وركەنيەتتiڭ بار بازارى جويىلدى. ەندi نە قالدى؟ قاراپ وتىرىپ اشتان ءولۋ. مىڭداعان شاقىرىم جەردە قالعان بۇرىنعى كولونيالارعا ءجۇزiپ باراتىن كەمە دە، قايىق تا، سال دا جوق.
كوپ ادامنىڭ اپات اسەرiنەن جىندانىپ كەتكەنiنە ەشقانداي كۇمان جوق، باسقالارى تەزiرەك ءولiم تiلەدi. سەبەبi, ءولiم ازاپتان قۇتقارادى. بۇلار ءۇشiن تiرi قالۋدىڭ بiر عانا جولى بار ەدi. ول – كاننيباليزمگە بارۋ، ياعني، بiر-بiرiنiڭ ەتiن قورەك ەتۋ. وسىلايشا اسا بيiك دامىعان وركەنيەت وكiلدەرi جابايىلىقتىڭ ەڭ تومەنگi دەڭگەيiنە ءتۇستi.
وركەنيەتتi ادامنىڭ بۇنداي استان العاشىندا جيiركەنگەنiنە ەشقانداي كۇمان جوق، سوندىقتان ولاردىڭ كوبi اتالعان جاحيلدiككە بارماي اشتان ءولدi دەپ سەنەيiك. الايدا، عاسىردان عاسىر ءوتتi, ۇرپاقتار بiرiن-بiرi توقتاۋسىز الماستىردى. وسىلايشا ارالداردىڭ بەيباق تۇرعىندارى جابايىلىقتىڭ تۇڭعيىعىنا باتا بەردi. دiنمەن تياناقتالعان، ۇرپاقتان-ۇرپاققا وتكەن iزگi داستۇرلەر اقىرىندا تولىقتاي ۇمىتىلدى. ادام ساناسىنان كونە ابىروي مەن كiسiلiك ءوشتi.
مۋ دەپ اتالاتىن ۇلى قۇرلىقتىڭ كولونيالارى مەتروپوليانىڭ وركەنيەت جەتiستiكتەرiن تاعى بiراز ۋاقىت جوعالتپاي ۇستاپ تۇردى، الايدا، يمپەريانىڭ قامقورلىعى تىيىلعاننان كەيiن، اقىرىنداپ ولار دا ازىپ-توزدى، اقىرىندا جەر بەتiنەن جويىلدى. ال كونە وركەنيەتتiڭ، ولگەن وركەنيەتتiڭ جۇرتىندا جاڭا وركەنيەتتەر پايدا بولدى».
بۇل جەردە د.چەرچۆارد، مۇحيتستاننىڭ كوپتەگەن ارالدارىن مەكەندەگەن، گەن تۇرعىسىنان اق ناسiلگە جاقىن، الايدا، تاس داۋiرiندەگi جابايىلىقتا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان تايپالار، اقيقاتىندا، باياعى جوعارى دامىعان وركەنيەتتiڭ، مۋ دەپ اتالاتىن ۇلى يمپەريانىڭ مۇراگەرلەرi دەگەندi ايتىپ وتىر. دجەيمس چەرچۆارد بۇل جاڭالىقتى حIح عاسىردا اشتى. ارادا عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتi. ارينە، جاراتىلىستانۋ عىلىمى وسىنداي ۇزاق ۋاقىت بارىسىندا بiر ورنىندا تۇرعان جوق. دامىدى. تەحنيكانىڭ ەڭ سوڭعى جەتiستiكتەرiن پايدالاندى، ۇلكەن جەتiستiكتەرگە جەتتi. بۇگiندە جاراتىلىستانۋ عىلىمى، تاريح عىلىمى د.چەرچۆارد سياقتى پيونەرلەردiڭ ايتقاندارىن، وتكەن عاسىردا كۇپiرلiك بولىپ سانالعان ويلارىن جارىم-جارتىلاي بولسا دا مويىنداپ وتىر.
توپانعا دەيiنگi كونە وركەنيەتتەردi زەرتتەگەن عالىمدار دجەيمس چەرچۆاردپەن بiر ماسەلەدە عانا كەلiسە المايدى. د.چەرچۆاردتىڭ قاتەسi – بiر كونتينەنتتiڭ اپاتىن بۇكiلالەمدiك اپاتتان ءبولiپ قاراۋىندا. ەگەردە مۋ كونتينەنتiنiڭ جويىلۋى جەرگiلiكتi اپات بولاتىن بولسا، وندا ءبارi دە باسقاشا بولار ەدi. اپاتتان كەيiن اپتا وتپەي، يمپەريامەن ەكi اراداعى قاتىناستىڭ ۇزiلگەنiنەن، كۇندەلiكتi جولاۋشىلار مەن ءتۇرلi تاۋار تاسىعان كەمەلەردiڭ كەلۋi ساپ تىيىلعانىنان سەكەم العان يمپەريانىڭ باسقا جەرلەرiنiڭ، كولونيالاردىڭ تۇرعىندارى نە بولعانىن دەرەۋ انىقتاۋعا تىرىسار ەدi. بولعان جايعا قانعاننان كەيiن تiرi قالعان ادامداردى تاسىپ الىپ كەتەر ەدi. نەمەسە، باسقاشا ايتاتىن بولساق، د.چەرچۆارد ايتقان، «مۇحيتستان ارالىنداعى جابايى قوعام» پايدا بولماس ەدi. ۇلى عالىم وسى جەردەن عانا سۇرiنگەن.
ول ايتقان، جوعارى وركەنيەتتi مۋ كونتينەنتi ادامدارىنىڭ مۇحيتستان ارالدارىنا جەتiپ، سول جەردە جابايىلانىپ، پريميتيۆ دەڭگەيگە ءتۇسۋi بiر عانا جاعدايدا – الەمدiك اپات بۇكiل ادامزاتتى جالماعاندا عانا مۇمكiن. وسىلاي بولعاندا عانا، قۇرلىقتاردىڭ بارلىعى كۇيرەپ، ادامدار بiر-بiرiن قۇتقارماق تۇگiلi باسىمەن قايعى بولىپ كەتكەندە عانا، وسىنداي دامىعان وركەنيەت iزدەۋسiز قالادى. ياعني، د،چەرچۆارد ءوز ەركiنەن تىس، بۇكiل الەمدi قيراتىپ، جايپاپ وتكەن، وركەنيەت اتاۋلىنى جويعان ۇلى اپات – توپانعا كەلiپ تiرەلگەن. الايدا، قولىنداعى مالiمەت جەتiمسiز بولعاندىقتان ۇلكەن تۇجىرىمدارعا بارا الماعان.
ەندى اڭگىمەمىزدىڭ باسىنداعى قازاق كۇنتىزبەسىنە قايتىپ كەلەيىك.
كونە ەلدىك
د.چەرچۆارد قىتايدىڭ جىلناماسىنا سىلتەمە جاساپ وتىرىپ ارعى تۇرىكتەر وركەنيەتى وسىدان 17 000 جىل بۇرىن ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتتى دەيدى. ارعى تۇرىك يمپەرياسى مۋدىڭ باس كولونياسى ەكەن. دجەيمس چەرچۆارد كەلتىرگەن كارتادا يمپەرياسىنىڭ جەرى ءبىزدىڭ، ياعني تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتانى – ەۋرازيانى الىپ جاتىر. جەرى دە، اتى دا بىزدىكى. ياعني، ارعى تۇرىك يمپەرياسى – ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان كونە ەلدىك. 17000 جىل… ارينە، اقىلعا سيمايدى. بىراق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى اقىلىمىزعا عانا. سوۆەت زامانىندا ءبىزدىڭ جازبا تاريحي عىلىمىمىز قايىرا جاڭعىرا باستادى. وسى جاڭادان دۇنيەگە كەلگەن، نەمەسە قايىرا دۇنيەگە كەلگەن تاريحي عىلىم قالت ەتپەيتىن قاداعالاۋدا بولدى. وسى كەزدە، توتاليتارلىق تاريح، سانانىڭ ەزگىسى اسەرىنەن ءبىز «ءجۇز جىلدىق»، «ەكى ءجۇز جىلدىق»، «ءۇش ءجۇز جىلدىق» دەگەن «تاريحتارعا» ۇيرەندىك. ءبىزدى وسىعان ۇيرەتتى. ودان ارىعا بارۋعا بولمايدى. ءتىپتى، قازاق ورداسىنىڭ بەس عاسىرلىق تاريحىنىڭ ءوزىن بىزگە قيمايتىن. ال توڭىرەكتەگى قىتاي، يران، ينديا، مىسىر، قيىر شىعىس جۇرتتارى ونداعان مىڭ جىلدىق تاريحتارىن ايتىپ وتىرادى. جانە ولارعا الەمدىك عىلىمنىڭ مويىنداعانمويىنداماعانىنىڭ كەرەگى جوق. ەڭ باستىسى – سول جەردە تۇرىپ جاتقان حالىق ءوز تاريحىنا سەنسە بولدى. ارعى تۇرىك يمپەرياسى، د.چەرچۆاردتىڭ ايتىسىندا تىنىق مۇحيتتان باستاپ باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى، وڭتۇستىكتە ينديا، بيرما مەن پارسىدان سولتۇستىكتە سىبىرگە دەيىنگى جەردى الىپ جاتىپتى. ءسىبىر جاقتاعى انىق شەكاراسى بەلگىسىز، الايدا وڭتۇستىك سىبىردەن ارعى تۇرىك قالالارىنىڭ جۇرتتارى تابىلعان. كونە ينديانىڭ جادىگەرلەرىندە ولاردىڭ ورتالىق ەۋروپانى جاۋلاپ يرلاندياعا دەيىن، باتىس پەن وڭتۇستىك تاراپتا قازىرگى فرانتسيا، يسپانيا جانە بالكان تۇبەگىنە دەيىن جەتكەنى ايتىلادى. ەۋرازيادا ادام ءناسىلىنىڭ پايدا بولۋىن تياناقتايتىن ارحەولوگيالىق مالىمەتتەر، اقيقاتىندا، ارعى تۇرىكتەردىڭ ەۋروپاعا جىلجۋىنىڭ، ەۋروپانى جاۋلاۋىنىڭ تاريحي كۋالىكتەرى بولىپ تابىلادى، دەپ جازادى د.چەرچۆارد. «ارعى تۇرىكتەردىڭ تاريحى – اريلەردىڭ تاريحى، ولاردىڭ استاناسى قازىرگى گوبي شولىندەگى حاراحوتو. ارعى تۇرىك يمپەرياسى كەزىندە قازىرگى گوبي ءشول ەمەس – جازىل جازيرا ابات ولكە ەكەن. ارعى تۇرىكتەر بيىك وركەنيەتكە جەتتى، استرولوگيا، تاۋكەن ءىسى، توقىما ءوندىرىس، ساۋلەت، ماتەماتيكا، اۋىلشارۋشىلىق، جازۋسىزۋ، مەديتسينا – وسىنىڭ ءبارى ارعى تۇرىكتەردە بولدى. جىبەك پەن باسقا ماتا، تەرى، اعاش پەن مەتاللدان ءتۇرلى اشەكەي، التىن، كۇمىس، قولا، قىش مۇسىندەردى جاساۋدى، ارعى تۇرىكتەر ايگىلى مىسىر وركەنيەتىنەن كوپ بۇرىن ۇيرەنگەن. ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى مۋ كونتينەنتى سۋعا باتاردان بۇرىن، ال قالعان بولىگى باس قۇرلىقتان كەيىن جويىلدى. پرجەۆالسكيدىڭ سۇيىكتى شاكىرتى، پروفەسسور پ.ك.كوزلوۆ، حاراحوتو توڭىرەگىندە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، 18 مەتر تەرەڭدىكتە تاڭعاجايىپ قازىناعا تاپ بولعان. بۇل قازىنانى الماق تۇگىلى قول تيگىزۋگە رۇقسات بەرمەگەننەن كەيىن، ول، فوتوعا ءتۇسىرىپ العان. «ساندي امەريكان» جۋرنالىنىڭ رۇقساتىمەن مەن بۇل فوتوسۋرەتتەرگە قول جەتكىزدىم. وسى فوتوسۋرەتتەردىڭ ەكەۋىن كىتابىمدا جاريالاپ وتىرمىن، سەبەبى بۇل – سيمۆولعا تولى بەدەر» دەيدى عالىم. «بۇل سۋرەتتەگى زاتتاردىڭ 17189 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىنە مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم جوق. ءبىرىنشى فوتوگرافيادا جىبەككە سالىنعان سۋرەت تۇر; ايەل پاتشا مەن ونىڭ جۇبايى. اۋەلى ايەل پاتشانىڭ بويىنداعى سيمۆوليكانى زەردەلەيىك. باسىنا كيگەنى ءۇش ايىر ءتاج. ءتاجدىڭ ورتاسىندا – ءۇش ساۋلەلى شەڭبەر. پاتشانىڭ ارتىندا ۇلكەن شەڭبەر – كۇن، جەلكەسىندە كىشىرەك شەڭبەر – كىشى كۇن تۇر. ۇلكەن شەڭبەر – باس پاتشالىق مۋ، كىشى شەڭبەر – ارعى تۇرىك يمپەرياسى. پاتشانىڭ سول قولىندا ءۇش ايىر اسا. ءۇش ايىر – ىلكى وتان، مۋدىڭ سيمۆولى. پاتشا، ىلكى وتاننىڭ سيمۆولى – قاۋىزى الاقانداي اشىلعان قاسيەتتى لوتوس گۇلىنىڭ ۇستىندە وتىر. بۇل، پاتشانىڭ التىن تاعى مەن قولىنداعى بيلىكتىڭ ىلكى وتاننان، باس پاتشالىق مۋدان تامىر تارتاتىنىن كورسەتەتىن سيمۆول. پاتشانىڭ جۇبايىندا بۇل سيمۆولدار جوق. الايدا، ونىڭ باسىنداعى ءتاجدىڭ ءۇش ايىر بولىپ كەلۋى – بۇل دا ىلكى وتاننىڭ سان ارقىلى بەينەلەنەتىن سيمۆولى. كوزلوۆ بىرنەشە اسانىڭ سۋرەتىن تۇسىرگەن. ءبىزدىڭ كىتابىمىزدا كەلتىرىلگەن ەكىنشى سۋرەتتەگى اساتاياقتىڭ، ايەل پاتشانىڭ قولىنداعى اساتاياقتان ايىرماسى بار; بۇل كەيىنگى ۆاريانت، بىراق سيمۆوليكا سول بۇرىنعى كۇيىندە قالعان. اساتاياقتىڭ جوعارى جاقتارى ءۇش ايىر بولىپ كەلەدى. ءۇش – ىلكى وتاننىڭ ساندىق سيمۆولى. سونىمەن، ازيا، امەريكا، وڭتۇستىك تەڭىزدەردىڭ ارالدارى مەن جاڭا زەلانديانىڭ سيمۆوليكاسى سول جەردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ اڭىزدارىمەن استاس كەلەدى ەكەن. بۇدان ارتىق، انىق، بۇدان نانىمدى كۋالىك تابۋعا بولار ما ەدى؟ كىم بىلەدى. ول ءۇشىن كونە بابالارىمىزدى كوردەن تۇرعىزىپ، مۋ كونتينەنتىنىڭ تاعدىرىن ءوز اۋىزدارىنان ايتقىزۋىمىز كەرەك شىعار» دەپ قورىتادى بۇل تاراۋدى د.چەرچۆارد. ارعى تۇرىك يمپەرياسى قالاي كۇيرەدى؟ توپاننىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن عالىمدار بۇل كۇندە ءبىر پىكىرگە كەلگەن. ءبىز «توپان سۋى» دەپ اتايتىن، الەمدىك وركەنيەتتى كۇيرەتىپ، بۇكىل ادامزات بالاسىن كەرى – جاحيلدىككە قاراي اپارىپ تاستاعان پلانەتارلىق اپات وسىدان 11500 جىل بۇرىن بولعان. ولاي بولسا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز اپاتتان 4700 جىل بۇرىن باستالعان. الايدا، د.چەرچۆارد قىتاي مالىمەتتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى وسىدان 17000 جىل بۇرىن وركەنيەتتىڭ شىڭىنا شىققان دەيدى. يمپەريانىڭ، باس بيلىك، مۋ كونتينەنتىندەگى ورتالىق وكىمەتتەن قاشان ەگەمەندىك الىپ شىققانى بەلگىسىز. 16200 جىلدىق كۇنتىزبە ارعى تۇرىك وركەنيەتى گۇلدەنگەن كەزدەن سەگىز (8) عاسىر بەرى جاتىر. وسى سەگىز عاسىردا نە بولدى، ونى ءبىز بىلمەيمىز. جانە جورامالداي دا المايمىز. بىلەتىنىمىز، قانداي دا بولماسىن جىل ساناۋ، كۇنتىزبە، الدەبىر ۇلى وقيعادان باستالادى. مىسالى، قازىرگى جىل ساناۋ ايسا عالايىسسالامنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلىنان باستالادى. سودان بەرى 2013 جىل ءوتىپتى. مۇسىلمان جىل ساناۋى مۇحامەد پايعامباردىڭ ءمادينادان مەكەگە وتكەن جىلىنان باستالادى. سودان بەرى 1434 جىل ءوتىپتى. ال وسىدان 16200 جىل بۇرىن ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىندا نە بولدى، ونى، ەگەردە اياق استىنان ءبىر جازبا مالىمەت تابىلا قالماسا، قۇداي عانا بىلەدى دەيمىز. قولىمىزدا قازاقتىڭ ەسەپشى قاريالارىنىڭ اۋىزشا ايتقان مالىمەتى عانا بار. بولدى. بىراق، ەسەسىنە، كونە وركەنيەتتەر جايىنداعى، بايىرعى جادىگەر ورتالىقتارىنان تابىلىپ جاتقان مالىمەت ۇشانتەڭىز. وسى مالىمەتتەردى بايىپتاي زەردەلەپ، باتىستىڭ جاراتىلىستانۋشى، تاريحشى عالىمدارىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرى دە قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك. مىنە، وسى جەردە ءبىز، بايىرعى مادەنيەتتىڭ ءوزىن بولماسا دا، كوزىن كورگەندەردى كورىپ وتىرمىز. ءيا، قۇرمەتتى وقىرمان، الەم تاريحىندا ۇلى ارعى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ ءىزى، ەتكەن ىقپالى سايراپ كورىنىپ جاتىر. سول ءىزدى، سول ىقپالدى تەك وقي ءبىلۋ كەرەك.
توپاننىڭ قارساڭى جانە «كىتاپ-ادامداردىڭ» پايدا بولۋى
ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى الەمدىك اپاتتىڭ كەلە جاتقانىن بىلگەن بە؟ البەتتە. بىلگەن. بىراق قارا حالقى ەمەس. كۇندەلىكتى تىرشىلىك كۇيبەڭىمەن جۇرگەن قارا توبىر، يمپرام، ءتىپتى بىلگەن نارسەسىنىڭ ءوزىن ۇمىتىپ قالۋى مۇمكىن. اپات جايىن بيلەۋشى اۋلەت بىلگەن. ولاي بولسا، بىلە تۇرا نەگە تيىسىنشە دايىندىق جاساماعان دەگەن ساۋال بوي كوتەرەدى. وسى جەردە مىناداي ءبىر نارسەنى ءتۇسىندىرىپ كەتكىمىز كەلەدى. بۇگىندە دۇنيەدە قانشاما سەنساتسيالىق وقيعالار بولىپ جاتادى. بارلىق ۋاقىتتاعىداي. بۇنىڭ ءبىرى راس بولسا، ءبىرى وتىرىك، پيارتەحنولوگيامەن قولدان جاسالعان سەنساتسيا ەكەنى كوپ ۇزاماي ايان بولادى. بىراق ءبىر قىزىعى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر بولسىن، ونىڭ سىرتىندا بارلىعىنىڭ توبەسىنەن قارايتىن الەمدىك ۇكىمەت بولسىن، بۇل سەنساتسيالارعا ەشقاشان كوممەنتاري بەرمەيدى. نەگە؟ حالىقتى دۇرلىكتىرمەۋ ءۇشىن. بيلىكتىڭ بۇل تاراپتا ءۇنسىز قالۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – وسى. دۇرلىككەن، بۇلعاققا شىققان حالىققا يە بولۋ قيىن، كەي جاعدايدا ءتىپتى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سەنساتسيانىڭ توڭىرەگىندە «ۇنسىزدىك قابىرعاسىن» ورناتۋ، جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن بۇلعاقشىل ادامداردىسوندىقتان سەنساتسيانىڭ توڭىرەگىندە «ۇنسىزدىك قابىرعاسىن» ورناتۋ، جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن بۇلعاقشىل ادامداردى امالىن تاۋىپ كوزىن جويۋ – بيلىكتىڭ ەجەلگى پايدالاناتىن ءتاسىلى. مىناداي ءبىر مىسال. وسمان يمپەرياسىن ۇلى جەڭىستەرگە جەتكىزگەن ءۋازىر مەحمەت پاشا سوكولوۆيچ (تۇرىكشە سوكوللۋ مەحمەت), كەزىندە، اسكەردى بۇلعاققا جىبەرمەۋ ءۇشىن تاڭعاجايىپ ءتاسىل پايدالانعان. ەۋروپاعا جاسالعان كەزەكتى جورىق كەزىندە ارميانى ءوزى باسقارىپ بارعان سۇلتان ولەدى. سوندا ستامبۋلعا قايتىپ كەلە جاتقان مەحمەت پاشا جابىق كۇيمەدە كەلە جاتقان سۇلتاننىڭ مايىتىمەن ءتىرى اداممەن سويلەسكەندەي سويلەسەدى. ەشكىم ەشتەڭە بايقاماعان، سۇلتاننىڭ ولگەنىن ەشكىم بىلمەگەن. اسكەردى امانەسەن ستامبۋلعا جەتكىزگەن مەحمەت پاشا جاڭا سۇلتاندى تاققا وتىرعىزىپ، بۇكىل ارميانى جاڭا امىرشىگە انتقا كەلتىرگەننەن كەيىن عانا بارىپ سۇمدىق حاباردى جاريالاعان. توپانعا دەيىنگى ءداستۇرلى وركەنيەتتە استرونوميا وتە جوعارى دارەجەدە دامىعان دەدىك. استرونوميا دەگەنىمىز، قاراپايىمداپ ايتساق، اسپاننىڭ تاريحى. ناۋبەت بولسىن، يگىلىكناسىپ بولسىن بەلگىلى ءبىر رەتكە، ىرعاق زاڭىنا (بۇگىنگى عىلىمدا بۇل «عارىشتىق تسيكل» – «كوسميچەسكي تسيكل» دەپ اتالادى) باعىنادى دەدىك. ياعني، وسىدان 11500 جىل بۇرىن، نەمەسە ءبىزدىڭ قازىرگى جىل ساناۋىمىزدان 9487 جىل بۇرىن، نەمەسە سول ارعى تۇرىك زامانىنان كەلە جاتقان كۇنتىزبە بويىنشا 4700شى جىلى يمپەريانىڭ بيلەۋشى اۋلەتى كەزەكتى ۇلى ناۋبەتتىڭ تاقاعانىن بىلەدى. قوندىگەرقاڭلىلار تۋرالى جازعان ەكى تاريحشى بۇل جايىندا ازعانتاي بولسا دا مالىمەت بەرەدى. ادامدار ءزىلزالا ناۋبەتتىڭ كەلە جاتقانىن ون ءتورت (14) جىل بۇرىن ءبىلدى، بىراق ول ناۋبەتتىڭ قانداي كەپتە كەلەتىنىن، قاي جەردىڭ جويىلاتىنىن، قاي جەردىڭ امان قالاتىنىن، بولجاي المادى، جاراتقان يەنىڭ قاي قابيلانى قۇرباندىققا بۇيىرعانىن، قاي قابيلانى امان الىپ قالاتىنىن بىلە المادى. سول سەبەپتى اقىرزامان كەلەدى ەكەن، اقىر بارلىعىمىز قۇريدى ەكەنبىز، ولاي بولسا قۇدايعا دەگەن قۇلشىلىقتا نە ءمان، نە ماعىنا بار دەپ، ادامنىڭ ايتۋعا اۋزى بارمايتىن كۇناعا باتقان پەندەلەر بولدى. بۇلاردى پاتشالار اياۋسىز جازالادى. اقىرزامان كەلە جاتقانىن ايتىپ ەل ءىشىن دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن جۇلدىزشىساۋەگەيلەردىڭ بارلىعىنىڭ باسى شابىلدى دەيدى كونە تاريحشىلار. سودان كەيىن تاعى ءبىر ەلەۋسىز عانا، بىراق ءبىز ءۇشىن زور ماعىناسى بار مالىمەتتى ءسوز اراسىنا قىستىرا سالادى. پاتشالار ۇلەمدەردى (عالىمداردى) جيناپ بارلىعىنا كىتاپ جاتتاتتى دەيدى. ول كىتاپتى نە ءۇشىن جاتتاتقانى ايتىلمايدى. بىراق بىزگە ونىڭ كەرەگى دە جوق. ءبىز ءۇشىن وسى ءبىر اۋىز ءسوز، جەتىپارتىلاتىن مالىمەت. وسى جەردە مەن «ءداستۇردىڭ ەۆاكۋاتسياسى» دەگەن جاڭا تەرميندى اينالىسقا ەنگىزگىم كەلەدى. «ەۆاكۋاتسيا» – «كوشىرۋ» دەگەن ءسوز. كونە وركەنيەتتىڭ الەمدىك اپات الدىنداعى تەڭدەسى جوق ارەكەتىن بەينەلەي الاتىن باسقا ءسوز تابا المادىم. ەۋروپا تىلدەرىندە، ورىس تىلىندە «ەۆاكۋاتسيا»، ءتۇرلى اپات، سوعىس كەزىندە بەيبىت حالىقتى بولاشاق مايداننىڭ جەرىنەن باسقا جاققا كوشىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سونداياق بۇل ءسوزدىڭ مالمۇلىك، ءتۇرلى داۋلەتكە دە قاتىسى بار. ال ءبىز اتالمىش تەرميندى باسقاشا ماعىنادا قولدانعىمىز كەلەدى. ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ امىرشىلەرى عالىمدارعا بۇكىل جازبا مۇرانى جاتتاتقان. ياعني، ءداستۇردى كوشىرۋگە، ەۆاكۋاتسياعا دايىنداعان. بىراق، بۇل، ءبىر ولكەدەن ەكىنشى ءبىر ولكەگە كوشىرۋدىڭ دايىندىعى ەمەس. ارعى تۇرىك يمپەرياسى ءوزىنىڭ ۇلى مادەنيەتىن زاماننان زامانعا كوشىرۋگە دايىنداعان. نەمەسە بۇدان دا تۇسىنىكتى قىلىپ ايتساق، ءبىزدىڭ كونە بابالارىمىز توپاننان كەيىنگى، اقىرزاماننان كەيىنگى ومىرگە، تىرشىلىككە دايىندالعان. البەتتە، مادەنيەتتى سول جازبا كۇيىندە دە ساقتاۋعا ارەكەت جاسالعانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. وسى ورايدا مىناداي ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسەدى. ەرتە كوكتەمنىڭ لايساڭدى كوڭىلسىز ءبىر كۇنى ەدى. اسقار اعا، مەنىڭ ەرىك دوسىم ۇشەۋمىز كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلور كابينەتىندە وتىرعانبىز. كۇن جەكسەنبى. كونسەرۆاتوريادا ءبىردىەكىلى ستۋدەنت بولماسا ەشكىم جوق. ءار تاقىرىپتىڭ باسىن شالعان اڭگىمە اقىرىندا كونە مادەنيەت ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلگەن. – مەنىڭ ويىمشا، مىسىر پيراميدالارى پەرعاۋىنداردىڭ قابىرستانى ەمەس، – دەدى ەرىك، – ول كەيىننەن قابىرستانعا اينالۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا پيراميدا – قولدان جاسالعان تاۋ. وتە بيىك، جاساندى تاۋ. ولاي بولسا پيراميدانىڭ ۇشار باسىندا جاسىرىن كامەرالار بار. ول كامەرالاردا توپانعا دەيىنگى ەڭ نەگىزگى كىتاپتار ساقتاۋلى تۇرۋى مۇمكىن. اسەكەڭ قاتتى ريزا بولدى. ول كىسىنىڭ مىناداي ادەتى بار ەدى. ءوزى قۇرمەتتەيتىن ادامنىڭ جانىندا وتىرعاندا، جايشىلىقتاعىداي سيگارەت ەمەس، قورقورعا گاۆانالىق سيگارانىڭ حوش ءيىستى جاپىراعىن سالىپ شەگەتىن. بۇل جولى دا قورقورىن تۇتاتىپ، جۇپار ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ، بولمەنى ارى ءبىر، بەرى ءبىر كەزىپ ءوتتى. – سەن گەنيسىڭ، – دەدى سودان سوڭ ەرىكتىڭ بەتىنە قاراپ ، – وسى كۇنى مىسىر وكىمەتى پيراميدالاردىڭ ءىشىن اقتارۋعا تىيىم سالعان كورىنەدى. ول جەردە نە بار ەكەنىن ءبىز، ارينە، بىلمەيمىز. جانە كوپكە دەيىن بىلمەيتىن بولامىز. سەنىڭ جورامالىڭ كەرەمەت.
ارمەنيانىڭ اتاقتى كىتاپحاناسى
ماتەنادارانا ارارات تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرىنە ورنالاسقان كوزبەن كورە المادىق. بىراق تانىستىرعىش ادەبيەتتەن بارىنشا تولىق مالىمەت الدىق. وسىعان قاراپ وتىرىپ، ادامنىڭ كوڭىلىندە نەشەتۇرلى كۇماندى ويلار پايدا بولادى. ارميان عالىمدارى بۇل كىتاپحانانىڭ ءتىپتى التىن وردا كەزىندەگى كاۆكازداعى قىپشاق حاندارىنىڭ كىتاپحاناسى ەكەنىن مويىندامايدى. العاشىندا ەچميادزين ءموناستىرىنىڭ كىتاپ قويماسى بولدى، ارتىنان ەرەۆانعا كوشىرىلدى، وسىلايشا ارمەنيانىڭ باس كىتاپحاناسى، مۋزەيى بولدى دەيدى. وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى. ال ول كىتاپحاناداعى قىپشاق تىلىندە جازىلعان كىتاپتار قايدان كەلىپتى، زامانىندا التىن وردانىڭ بيلىگىنەن تىس تۇرعان ول قانداي ارميان مەملەكەتى، ارينە، بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ جوق. جانە، ارميان باۋىرلار، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدى كەرەك دەپ تاپپايدى. عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە ارمەنياعا، وسى ماتەنادارانا كىتاپحاناسىنا بارىپ قايتقان ەكەن. ءبىر اڭگىمەسىندە – ارمياننىڭ كىتاپحاناسى ەمەساۋ، – دەدى باسىن شايقاپ وتىرىپ، – التىن وردانىڭ عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرىاۋ. كىتاپتاردىڭ ەسكىلىگى سونداي، قول تيگىزسەڭ ۇگىتىلەيىن دەپ تۇر. كوپياسىمەن جۇمىس ىستەي بەرۋگە بولادى. ال تۇپنۇسقالار سەنىمدى قويمالاردا تىعۋلى جاتىر. – تاس، قىش كىتاپتار بار ما؟ – دەپ سۇرادىم. احاڭ ءسال ءۇنسىز قالدى دا، – كىم بىلەدى، – دەدى، – قويمالارىنا ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. وزدەرىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، 56 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان كىتاپتار بار ەكەن. كىرىپ، ءوز كوزىڭمەن كورە الماعاننان كەيىن، نە ايتۋعا بولادى؟ ءبىز دە «كىم بىلەدى؟» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىز. وسىنشا قۇپيالاپ ساقتالعانىنا قاراعاندا، كولدەنەڭ جۇرتقا كورسەتۋگە بولمايتىن جادىگەرلەردىڭ جاسىرۋلى جاتقانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. ال ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى بىلگىڭىز كەلسە، ايتايىن، قۇرمەتتى وقىرمان. ماتەنادارانا – توپانعا دەيىنگى كىتاپتار ساقتاۋلى تۇرعان قويما. ارميان عالىمدارى بۇل قويمانى كەيىن، كوپ كەيىن پايدا بولعان ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىمەن ماتاستىرا سالعان. جازۋلارى كەشە عانا پايدا بولعان ەل. مەسروپ ماشتوتس دەگەن ادام 405 جىلى ارميان ءالىپبيىن تياناقتاعان ەكەن. العاشقى ارمياننىڭ جازبا مۇراسى – بيبليانىڭ ارميان تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى. مەسروپ ماشتوتس پەن كاتوليكوس سااك پارتەۆ ءوز وقۋشىلارىمەن اۋەلى اۋدارما جاساعان، سودان سوڭ ءتول شىعارمالار جازعان. 405 جىل ارميان جازبا ادەبيەتىنىڭ تۋعان جىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. سودان بەرى 15 عاسىر ۋاقىت ءوتىپتى. ولاي بولسا 56 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان كىتاپ ولارعا قايدان كەلدى؟ جانە ارميان عالىمدارى بۇل كىتاپتاردى تىم «جاسارتىپ» جىبەرگەن. بۇل كەم دەگەندە 12 مىڭ جىلدىق مۇرا. بۇنداي مۇرانى ساتىپ الۋ، ايىرباستاپ الۋ، نەمەسە كوشىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. بۇنداي مۇرا نە بار بولادى، نە جوق بولادى. باعىنا وراي ارميانداردا بار. تەك اقيقاتىنا جەتۋگە ورە جىبەرمەيدى. ال، شىندىعىندا بۇل ارارات تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرلەرىنىڭ بىرىنە اماناتتاپ كومىپ كەتكەن ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ كىتاپحاناسى. كومۋلى كىتاپ ساقتالۋى مۇمكىن، ساقتالماۋى دا مۇمكىن. الايدا، ءداستۇردىڭ ادامدارى كىتاپتى، جازبا مۇرا اتاۋلىنى ساقتايتىن ەڭ سەنىمدى قويما – ادامنىڭ ساناسى دەپ بىلگەن. ناۋبەت، ءزىلزالا ماڭگى تۇرمايدى، ءبىر كۇنى اياقتالادى. سودان سوڭ، وركەنيەتتى قالىپقا كەلتىرۋ كەزەڭى باستالادى. كىتاپتاردى جاتتاعان ادامدار، وتىرىپ، جادىنداعى تەكستەردى، ءبىر ءارپىن تۇسىرمەي قاعازعا قايىرا قوتارادى. وسىلايشا كىتاپ قايتادان جاراتىلادى. مىنە، كونە تاريحشىلار «ارعى تۇرىكتەردىڭ پاتشالارى عالىمدارعا كىتاپ جاتتاتتى» دەپ ەلەۋسىز عانا ايتىپ كەتكەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ تاساسىندا وسىنداي سىر، وسىنداي تاريح جاتىر. تۇتاس كىتاپتاردى جاتتاۋ، ەسكە ساقتاۋ، الەمدىك اپاتتىڭ قارساڭىندا عانا پايدا بولعان امال ما؟ جوق. ۇلاڭعايىر كىتاپحانالاردى جادىندا ساقتاعان «كىتاپادامدار» قاشاندا بولعان. ونداعان ەپيكالىق جىرلاردى، جۇزدەگەن ەرتەگىلەردى،مىڭداعان ماقالماتەلدى كوممەنتاريتۇسىندىرمەلەرىمەن، ارعىبەرگى اقىنجىراۋلاردىڭ مۇراسىەن مۇمكىندىگىنشە تولىقتاي ەسىنە ساقتاعان ادامداردى ءوز كوزىمىزبەن كورگەن ەدىك. وسى كۇنى بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەردە اريلەردىڭ، نەمەسە كەيدە اتلانت دەپ اتالاتىن الدەبىر ءناسىلدىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي الىپ كوشكىنى جايىندا ايتىلادى. مەرزىمى – وتە كونە، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان الدەنەشە مىڭ جىل بۇرىنعى زامان. البەتتە، باتىستىڭ ءناسىلشىل، تولىقتاي ساياساتقا باعىنعان عىلىمى بۇل جەردە دە كوپ نارسەنى بۇرمالاپ كورسەتەدى. بىراق، قالاي قيتۇرقىلاسا دا ەڭ باستى نارسەنى – سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي باعىتتالعان ۇلى كوشكىندى، ۇلاڭعايىر جاۋگەرشىلىكتىڭ ءوزىن جاسىرا الماعان. ءيا، سولاي بولعان. بىراق باتىستىڭ عالىمدارى ايتقانداعىدان ءسال وزگەشە. كوشكىن ەۋروپانىڭ، ازيانىڭ قيىر سولتۇستىگىنەن باستالماعان. سەبەبى، توپاننان كەيىن ول جاقتا ءتىرى جان قالماعان. جاۋگەرشىلىك باياعى ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىنان باستالعان. توپاننان امان قالعان ازىناۋلاق ارعى تۇرىكتەر ارادا، شامامەن 1500 جىل وتكەندە ەس جيىپ، ايناقاتەسىز بۇرىنعى قالپىن تاپپاسا دا، كوبەيىپ قايتادان ۇلكەن جۇرتقا اينالادى. سودان سوڭ، ادامزات بالاسىن تۇگەندەپ، قانداي تايپا، قابيلا جويىلدى، قانداي تايپا، قابيلا امان قالدى، وسىنى انىقتاۋ ماقساتىندا، ال شىندىعىندا، بۇرىنعى ۇلى وركەنيەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا وڭتۇستىككە باعىتتالعان داڭقتى ارعى تۇرىك جورىعى باستالادى. مىنە، وسى كۇنگى ەۋرازيانىڭ كونە تاريحىنا قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردەگى اتلانتتاردىڭ، نەمەسە اريلەردىڭ وڭتۇستىككە قاراي ۇلى كوشكىنى دەگەنىڭىز وسى. سەبەبىڭ، بۇنداي جاھاندىق، گەوساياسي جوسپاردى بۇرىن ەۋرازيانى بيلەگەن، وسى جاھاندىق يدەيانى ەسىندە ساقتاعان (كىتاپادامدار) جانە العىشارتتارى كەلىسىپ، كۇشى تولعاندا قايتادان ىسكە اسىرا الاتىن تەك قانا بايىرعى ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى ەدى. ميفولوگياسى ءوزىن قورشاعان ورماننان سىرتقا شىعۋعا رۇقسات ەتپەيتىن، تىيىم سالاتىن، جابايىلانىپ كەتكەن تايپالاردا جاھاندىق سانا، جاھاندىق، گەوساياسي يدەيا بولمايدى. بۇنى الەمدىك عىلىم سانسىز رەت دالەلدەگەن.
«كىتاپادامنىڭ» كەيىنگى تاعدىرى
قازاقتىڭ كونە اڭىزىندا، بۇگىندە اتتارى ۇمىتىلعان كوپتەگەن ۇلى كەيىپكەرلەر بولعان. سولاردىڭ ەكەۋىن ايتايىق. بۇلار قۇمىرا پايعامبار مەن قۇلايىس پايعامبار. مەنى ءبىر نارسە قاتتى تاڭقالدىرادى. شوقان ءۋاليحانوۆ، ءماشحۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، ابۋباكىر ديۆاەۆ – وسى ءۇش ۇلى فولكلوريستىڭ پورتفەلدەرىندە قۇمىرا پايعامبار مەن قۇلايىس پايعامبار جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. نۇح پايعامباردان بۇرىن تۋعان دەپ كۋالاندىرىلاتىن، دەمەك توپانعا دەيىنگى مادەنيەتتىڭ وكىلى بولىپ سانالاتىن بۇل داڭقتى ەكى كەيىپكەر جايلى اڭىزاڭگىمەلەر زامانىندا قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە دە ايتىلسا كەرەك. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كونسەرۆاتوريانىڭ ءبىر مۇعالىمى مەن ەكى ستۋدەنتى جانە مەن، ءتورت ادام الماتىنىڭ تۇبىندەگى جامبىل اۋدانىندا تۇراتىن بەلگىلى ايتىسكەر اقىن ءاسىمحان قوسباساروۆتىڭ ۇيىندە بولدىق. فولكلورلىق ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتىن انىقتاپ، ەجىكتەپ العاننان كەيىن، اقساقال بىردە قارا سوزبەن، بىردە ولەڭمەن ۇزاق تولعادى. قيساپسىز مالىمەت ماگنيت تاسپاسىنا سىيماي قالدى. قالعانىن قۇلاقپەن تىڭدادىق. بالا كەزىمدە، ءجاسوسپىرىم كەزىمدە تالاي ەستىگەن مالىمەت وسى جەردە دە راستالدى. – قۇمىرا مەن قۇلايىس پايعامبار دەگەندى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ – دەپ العان قاريا ۇزاقۇزاق اڭگىمە شەرتتى. – بۇل مالىمەت شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىعىندا جوق سياقتى ەدى عوي، – دەدى جانىمداعى مۇعالىم. – ءبىر ادام ءبىر حالىقتىڭ مۇراسىن تاۋىسا المايتىن شىعار، – دەدى ءاسىمحان اقساقال. قالجىڭباس ەكەن. – شوقان ءۋاليحانوۆ ماعان كەلمەدى عوي. كەلسە ايتىپ بەرەتىن ەدىك قوي، – دەگەن جىميىپ. كۇلىسىپ الدىق. – مەن ەندى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە بولعام جوق، ول جاقتا قالاي ايتىلاتىنىن بىلمەيمىن، – دەدى ءاسىمحان اقساقال سوڭىندا، – ال ءوزىم كورگەندە مىناۋ ءبىزدىڭ شاپىراشتى عانا ەمەس، ىستى، وشاقتى، قاڭلى، دۋلات، سىرگەلى، بارلىعىندا وسى قۇمىرا مەن قۇلايىستىڭ اڭگىمەسى ايتىلاتىن. كەلەسى كۇنى دەگەرەس اۋىلىندا، ءسوز ۇستاعان شەجىرەشى قارت ءنۇسىپباي ماياكوۆتىڭ ۇيىندە بولدىق. قاريا داستارحان باسىندا توسىن اڭگىمە ايتتى. – جۇسىپبەك قوجانىڭ «قۇبىرا پايعامباردىڭ ءولىمى» دەگەن داستانى بار، – دەدى شايىن سوراپتاي ءىشىپ وتىرىپ، – شاما شارقىمشا ايتىپ بلەرەيىن. – قۇبىرا ما، قۇمىرا ما؟ – دەدىم مەن. – بىرەۋلەر قۇمىرا دەيدى، بىرەۋلەر قۇبىرا دەيدى، ايىرماسى جوق، – دەدى ءنۇسىپباي اقساقال، – جۇسىپبەك قوجا وسىلاي دەپ، قۇبىرا دەپ جازعان. ەندى قۇمىرا پايعامباردىڭ ەسىمىن پايىمداپ كورەيىك (سەبەبى، قۇلايىس پايعامبار كۇيشى بولعان، دەمەك ونىڭ ەسىمىنىڭ توڭىرەگىندەگى اڭىزاڭگىمەدەن ساز ونەرىنىڭ تاعدىرىن تانۋعا بولادى، الايدا بۇل باسقا اڭگىمەنىڭ). بۇرىنعى پارسى (فارسي), بۇگىنگى يران تىلىندە «قۇمىرانىڭ» ماعىناسى «شاراپ» سوزىنەن شىعارىلادى. وسىدان ءبىراز بۇرىن جازىلعان، قوندىگەر – قاڭلى جايىنداعى ماقالامىزدا «حاوما» (ادامدى ماس قىلاتىن ىشىمدىك اتاۋلى) دەگەندى ايتقانبىز. وسى «حاوما» ءسوزى «حۋوما – حۋما – حۋم» فونەتيكالىق قۇبىلۋ تىزبەگىنەن ءوتىپ «كۋم» سوزىنە اينالعان. سونىمەن پارسىيران تىلىندە شاراپ – «كۋم» دەپ اتالادى. ال شاراپ ساقتايتىن قىش ىدىس تيىسىنشە «كۋمرا» (كۋمرا) دەپ اتالادى. تاماشا ۆەرسيا. بىراق ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايدى. سەبەبى، پارسىيراننىڭ «كۋمراسى» مەن اۋەلى ارعى تۇرىكتىڭ، سودان كەيىن قوندىگەرقاڭلىنىڭ «قۇمىراسى»، انشەيىن فونەتيكالىق تۇرعىدان ءبىربىرىنە سايكەس كەلگەن ءتۇبىر سوزدەر عانا. ەكى ءتۇبىر ءبىربىرىنە مۇلدەم جاناسپايتىن قاينارلاردان پايدا بولعان. قۇم مەنەن تاس قازاق ۇعىمىندا ەجەلدەن جازۋدىڭ، ەسكە ساقتاۋدىڭ ت.ب. سيمۆولى بولىپ سانالادى. ەندى وسىنى تاراتىڭقىراپ ايتايىق. ارينە، بۇل سيمۆولداردى قازاق ويلاپ شىعارعان جوق. ارعى بابالارىمىز قوندىگەرقاڭلىدان، ال ولارعا ۇلى ارعى تۇرىك جۇرتىنان كەلگەن ابزال ۇعىمدار. «قورقىتتىڭ جەتى كەبى» دەگەن اسا كونە اڭىزدا قورقىت بابامىزدىڭ ءبىر كەبى – تاس. قورقىت، دۇنيەگە جەتى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءبىر كەلگەنىندە، تاس بولىپ كەلەدى. قازاقتىڭ رۋتايپالارى (نەمەسە ارىداعى قاڭلى، ارعى تۇرىك) بيىك تاستاردىڭ، بيىك قۇز بەنەن ۇشىرىمداردىڭ جانىندا تۇرىپ انتتاساتىن بولعان. ەكى نەمەسە بىرنەشە تايپا انتتاسىپ، سەرتتەسىپ اندا بولعاندا، وزدەرىنىڭ رۋلىق، تايپالىق تاڭبالارىن تاسقا قاشايدى. سەبەبى، تاس قورقىت ەكى رۋدىڭ انتىنا كۋاگەر. نەمەسە، بۇگىنگىشە ايتقاندا، ەكى رۋدىڭ ن كۋا بولىپ قول قويادى. قۇزجارتاس جوق جەردە قازاقتار جەردەن قولىنا ىلىنگەن تاستى، تاس بولماسا ءبىر ۋىس قۇم، ياكي توپىراقتى الىپ، سونى ۇستاپ وتىرىپ انتتاسادى. قورقىتتاس، قورقىتقۇم مەنەن توپىراق. تاسسىز، قۇمسىز، توپىراقسىز جەر جوق، ياعني، قايدا جۇرسەڭ دە قورقىت – كوز الدىڭدا، قورقىتپەن بىرگە، بەرگەن انتىڭ دا – كوز الدىڭدا، بۇكىل دۇنيە – ۇياتىڭا ءتىل قاتىپ تۇرعان بەلگى، بۇكىل دۇنيە – يمان مەنەن. ەندى ءبىر، بۇگىنگى عىلىمنىڭ جەتىستىگىنەن الىنعان مالىمەت. كومپيۋتەردىڭ ينفورماتسيانى ەسىنە ساقتايتىن تەتىكتەرىنىڭ بارلىعى قۇمنان جاسالادى. نەگە؟ سەبەبى، قۇم – مالىمەت ساقتاعىش زات. مىناداي ءبىر مىسال. بۇل ءشول دالادا سانسىز رەت بولعان، جانە بۇدان كەيىن دە بولا بەرمەك قۇبىلىس. شاعىلداردىڭ اراسىندا شولدەن ءولىپ كەلە جاتقان ادام كەنەت جايقالعان ابات ءوڭىردى، سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق نەمەسە وزەن، شالقىپ جاتقان كولدى كورەدى. ەكى وكپەسىن قولىنا ۇستاپ جۇگىرىپ بارسا… ەشتەڭە جوق. سول باياعى اپتاپ قۋىرعان ءشول دالا. كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەر، دالادا قالعان شوپىرلار ساعىم سالعان سۋرەتتىڭ نەشە اتاسىن كورگەن. نەگىزىنەن، جەر بەتىنەن باياعىدا كوشىپ كەتكەن وركەنيەتتەردىڭ كورىنىستەرى، كونە قالالار. ەگەردە ادام ساعىمنان ءوز زامانىنىڭ سۋرەتتەرىن كورسە وندا ونى الدەبىر اتموسفەرالىق قۇبىلىستارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. الايدا الدىڭىزدان، مىنە، 2013 جىلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءسىزدىڭ الدىڭىدان باياعىدا جويىلعان وتىرار نەمەسە بالاساعۇن نەمەسە تۇرعان ورنىنىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيتىن بارشىنكەنت شىقسا… وندا نە ىستەر ەدىڭىز؟ باياعىدا جويىلعان، ورنى دا جوق قالانىڭ ساعىم بولىپ ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدان قالقىپ شىققانىن اتموسفەرانىڭ قانداي قۇبىلىسىمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ كيبەرنەتيكا عالىمدارى جالتاقتاپ وتىرىپ مىناداي پىكىر ايتادى: قۇم، بۇل دۇنيەدە نە وقيعا بولدى، سونىڭ بارلىعىن كۆانتتىق دەڭگەيدە «كۆانتاۆايا پاميات) «ەسىنە» ساقتايدى. ءشول دالا، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، اسىرەسە قاتتى ىستىق بولعاندا، وسىكۆانتتىق دەڭگەيدە «كۆانتاۆايا پاميات) «ەسىنە» ساقتايدى. ءشول دالا، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، اسىرەسە قاتتى ىستىق بولعاندا، وسى كۆانتتىق سۋرەتتەردى سىرتقا شىعارادى. بۇگىنگى عىلىم ءۇشىن جۇمباق قۇبىلىستى وسىلاي عانا تۇسىندىرۋگە بولاتىن سياقتى. ءبىر كومپيۋتەرشى ايتىپ ەدى، كومپيۋتەردەگى چيپتىڭ بويىنداعى وسى كونە زاماننان كەلە جاتقان مالىمەت كەنەتتەن «ىسكە قوسىلىپ»، بۇگىنگى پروگراممامەن قاقتىعىسىپ قالادى، سول كەزدە كومپيۋتەر كوپكە دەيىن ىستەن شىعىپ «قالقىپ» قالادى، كوپكە دەيىن قوسىلماي قويادى دەپ. توپانعا دەيىنگى وركەنيەت، ءداستۇردىڭ ادامدارى قۇمنىڭ وسى تۇسىنىكسىز قاسيەتىن بىلگەن. سول سەبەپتى العاشقى كىتاپتى قۇمنان جاساعان. ياعني، كونە دۇنيەدە، ارابتىڭ «كيتاب» ءسوزى ءالى جوق كەزدە جازبا مۇرا اتاۋلى «قۇم» نەمەسە «قۇمىرا» دەپ اتالعان. بۇل جەردە «قۇمىرانىڭ» قۇرامىنداعى «ىر» قايدان كەلدى دەسەڭىز، ونىڭ جاۋابى باياعىدا بەرىلگەن. «ىر» – بۇل «يىرتماق»، نەمەسە قىپشاقشا «جىرتپاق»، «جىرتۋ» دەگەن تۇيىق ەتىستىكتىڭ قىسقارعان ءتۇرى. كونە ادام قازىرگى «جازۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «جىرتۋ» (ەندى عانا كەبە باستاعان قۇم (قىش) تاقتانىڭ بەتىنە ويىپ، «جىرتىپ»، «جىرىپ» ءارىپتىڭ سۋرەتىن سالۋ) ءسوزىن پايدالانعان. كەيىننەن پاپيرۋس پەن تەرىگە جازۋ قالىپتاستى. شاماسى، سودان كەيىن دە تاس كىتاپ پەن قىش كىتاپ، جاڭا كىتاپپەن قاتار جاساعان بولۋى كەرەك. سوڭىرا، زاماننان زامان وزعاندا ەندى «قۇمىرا» دەپ جازبا مۇرانى ساقتايتىن، قىشتان كۇيدىرىپ جاسالعان ۇلكەن ىدىستاردى اتاعان. مىسالى، يزرايلدەگى ءولى تەڭىزدىڭ جانىنان تابىلعان «قۇمىران جازبالارى» – ۇلكەن قىش قۇمىرالاردىڭ ىشىنە سالىنعان كىتاپتار. بۇلار بۇگىنگى تەكشە كىتاپتار (كودەكس) ەمەس – باياعى شيىرشىق كىتاپتار (سۆيتوك). ەندى، وسىنىڭ بارلىعىن قورىتا كەلگەندە، قۇمىرا پايعامبار دەگەنىمىز كىم؟ ەگەردە كەيىننەن ءبىر ءبىلىمدى دەگدار كەلىپ، قۇمىرا پايعامباردىڭ كىم بولعانىن قولمەن قويعانداي قىلىپ ايتىپ بەرسە – نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ال ازىرگە ءوزىمىزدىڭ جورامالىمىزدى عانا ورتاعا سالايىق. قۇمىرا پايعامبار، توپانعا دەيىنگى ۇلى وركەنيەتتىڭ جازبا مۇراسىنىڭ بۇكىل تاريحي تاعدىرىن بويىنا جيناقتاعان جيىنتىق بەينە. بىراق ومىردە بولماعان ادام. ماسەلە، ونىڭ ومىردە بولعان، بولماعاندىعىندا ەمەس. ماسەلە، كونە ادامنىڭ وسى قۇمىرا پايعامبار بەينەسى ارقىلى سول داڭقتى زاماننىڭ ەڭ اسقاق يدەالدارىن بىزگە، مىنا بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا جەتكىزە بىلگەندىگىندە. ەندى ءنۇسىپباي اقساقال ايتىپ بەرگەن جۇسىپبەك قوجانىڭ «قۇمىرا پايعامباردىڭ ءولىمى» اتتى داستانىن قىسقاشا مازمۇنداپ بەرەيىن. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر نارسە: بۇل داستان قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە دە ايتىلاتىن قۇمىرا پايعامبار جايلى اڭگىمەلەردىڭ ولەڭمەن ورىلگەن نۇسقاسى عانا. سيۋجەتىندە، ەل ىشىنەن ءوزىمىز ەستىگەن اڭگىمەلەردەن ەشقانداي ايىرماسى جوق سەبەپتى ايتىپ وتىرمىز بۇل ءسوزدى. ەرتەەرتەەرتەدە ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىلىمىن تاۋىسقان قۇمىرا دەگەن عالىم بولىپتى. سول ەلدىڭ پاتشاسى عالىمدى جانىنا الدىرىپ ءۋازىر ەتىپتى. سارايداعى باسقا ۋازىرلەر قۇمىرانىڭ پاتشاعا سىيلى بولعانىن كورە المايدى ەكەن، نەشەتۇرلى قيتۇرقى ارقىلى پاتشا مەن ەكەۋىنىڭ اراسىن اشپاق بولعان ەكەن تالاي رەت. الايدا، پاتشا اقىلدى بولىپتى، ۋازىرلەرىنىڭ ارەكەتىن جازباي تانىپ، قۇمىراعا قارسى جاسالعان لاڭنىڭ بارلىعىن تىيىپ تاستاپ وتىرادى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە كارى پاتشا ولەدى. سونىمەن قۇمىرانىڭ باسىنا ازاپتى كۇن تۋادى. جاس پاتشا اقىماق ەكەن، ۋازىرلەردىڭ ازعىرعانىنا ەرىپ، قۇمىرانى جانىنان قۋدىرتىپ، ول از بولسا تەرەڭ زىنداعا سالىپ، اۋزىن بەكىتىپ، ۇستىنە ەگىن ايداڭدار دەپ جارلىق بەرەدى. قۇمىرا وسىلايشا جەر استىندا مىڭ جىل وتىرىپتى. قولىندا ءبىر ءدارىسى بار ەكەن، ءبىر يىسكەسە (باسقا نۇسقادا ءبىر جالاسا) ءبىر جىل تاماق ىشپەي وتىرا الادى ەكەن. وسىلايشا زاماننان زامان وتەدى. جەر بەتىندە بۇل كەزدە الدەنەشە ەل، الدەنەشە پاتشا اۋلەتى اۋىسادى. سودان سوڭ حالىققا سۇمدىق ناۋبەت كەلەدى. ەلدىڭ بارلىعى سوقىر بولا باستايدى. ەڭ سوڭىندا، ادامعا كۇن بە، ءتۇن بە، ءبارىبىر بولىپتى، اكەسى بالاسىن، بالاسى اكەسىن تانىماپتى. سودان كەيىن، بۇل از بولعانداي، ەلدىڭ بارلىعى ساڭىراۋ بولىپتى، اناسى ءوز ۇلىن، ۇلى ءوز اناسىن، اعاسى قارىنداسىن، قارىنداسى اعاسىن كورمەيتىن، ەستىمەيتىن بولىپ، بۇكىل قابيلا، ايتۋعا ادامنىڭ اۋزى بارمايتىن قياناتتار ىستەپ، كۇناعا باتىپتى. ەل ىشىندە قۇدايىنا سىيىنعان ءبىر ءپىرادار بار ەكەن، سول ادام عانا بۇل سۇمدىق سىرقاتتان امان قالىپتى. ءبىر كۇنى جاراتقان يە سول پىرادارعا ايان بەرىپتى. ەي، پالەنشە، ەلىڭنىڭ وسىندايعا ۇشىراعان سەبەبىن سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن، ەرتەدە، وسىدان مىڭ جىل بۇرىن وسى پاتشالىقتا قۇمىرا دەگەن ادام جاساعان. ىزگىلىگى، تازالىعى، يماندىلىعى سونداي، اتاۋسىز پايعامبار ەدى، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتىلىن بىلسە دە، ەشتەڭە بىلومەيمىن، ءبارىن قۇداي بىلەدى دەۋشى ەدى. سول ادامدى اقىماق پاتشالارىڭ زىندانعا تاستاپ، كومىپ تاستادى. سەنىڭ قابيلاڭ اقىلعا كەلەر دەپ مىڭ جىل كۇتتىم. اقىلعا كەلمەدىڭدەر. اقىرى وسىنداي قىلدىم. ەندى مەن ءوزىم جىبەرگەن زاۋالدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ايتايىن. پالەنپالەن جەردە، قىرىق قۇلاش زىنداندا قۇمىرا ءالى ءتىرى وتىر. سونى شىعارىپ الىڭدار. سوندا مەن قارعىسىمدى قايىرىپ الام دەپتى. ءپىرادار سارايعا بارىپ، تۇك كورمەي ماڭايىن سيپالاپ وتىرعان پاتشاعا (پاتشا سوقىر بولسا دا قۇلاعى ەستيدى ەكەن) بولعان جايدى ايتادى. وسىلايشا قۇمىرا پايعامبار زىنداننان شىعىپتى. قولىنداعى ءدارىسىن سوڭعى رەت يىسكەپ تاۋىسىپ، ولەر شاققا كەلىپ وتىر ەكەن. قۇمىرا كەلىپ، قالانىڭ ورتاسىنداعى مايدانعا شىعىپ جار سالعاندا جاراتقان يەنىڭ امىرىمەن حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، قۇلاعى جارىلىپتى. جۇرت، پاتشا باستاتىپ قۇمىرانىڭ اياعىنا جىعىلىپتى. سودان سوڭ، سول ەلدىڭ باسىنان ەشقاشان باق تايماعان ەكەن دەپ اياقتايدى جۇسىپبەك قوجا.
سوڭعى ءسوز
بايىرعى زامان شىعارمالارىن زەردەلەۋگە بۇگىنگى ادەبي تالداۋ پرينتسيپتەرى جەتىمسىز. كونە دۇنيەنىڭ سيمۆولدىق شىعارمالارىن سول سيمۆولدىق پرينتسيپتە تالداۋ كەرەك. بايىرعى اڭىزجىرلارداعى قۇمىرا پايعامبار، توپانعا دەيىنگى بۇكىل ادامزاتتىڭ ويورەسىنىڭ، جازبا مۇراسىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى دەدىك. قۇمىرا پايعامبارمەن تاتۋ بولعان، ونى قۇرمەتتەگەن، جانىندا اقىلشى قىلىپ ۇستاعان كارى پاتشا – توپانعا دەيىنگى قوعامنىڭ سيمۆولى. ال كارى پاتشانىڭ ورنىن باسقان، قۇمىرانى زىندانعا تاستاتقان، ونىڭ اتىن ۇمىتتىرىپ، وشىرۋگە تىرىسقان جاس پاتشا – توپاننان كەيىن ورناعان، بايىرعى ادامشىلىقتان، بايىرعى يماني قوعامنىڭ قاعيدالارىنان باس تارتقان، بۇرىنعى ەسكى سارا جولدان بولەكشە باسقا ءبىر جول اشىپ، سونىمەن جۇرمەك بولعان اقىماق قوعام. بۇكىل ەلدىڭ، ارادا مىڭ جىل وتكەندە تۇتاستاي سوقىر، ساڭىراۋعا اينالۋى، بايىرعى دۇنيە سالعان ءداستۇرلى جولدان اينىعان جۇرتتىڭ نەگە ۇرىناتىندىعىنىڭ كورىنىسى. ال قۇمىرا پايعامباردىڭ جەر بەتىنە شىعۋى جانە حالىقتىڭ سوقىرمىلقاۋ كۇيىنەن ارىلۋى – ازعان ادامزات بۇرىنعى ەسكى جولعا، داستۇرگە قايتىپ كەلە مە دەگەن ءۇمىتتىڭ سيمۆولى. جۇسىپبەك قوجا، توپانعا دەيىنگى التىن عاسىردىڭ يماندى تاريحىنا، توپاننان كەيىنگى تەمىر عاسىردىڭ عاپىل تاريحىنا كۋا بولعان قۇمىرا پايعامبار جايلى اڭىزاڭگىمەلەردىڭ قورىتىپ، ءبىر داستاننىڭ ىشىنە وسىلاي سيعىزعان ەكەن. توپاننان كەيىن ورناعان قوعامعا، ادامزاتتىڭ ونداعان مىڭ جىلدىق مادەني تاجىريبەسىن بويىنا جيناقتاعان، قۇمىرا پايعامبار دەپ اتالاتىن كىتاپادامنىڭ كەرەگى بولماپتى. كەرەگى بولماي قالىپتى. كارل ياسپەرس ايتقان «كىندىك وركەنيەتتەر» ءبىزدى سىرتقا تەۋىپتى. ارينە، اۋەلى ارعى بابالارىمىز تۇرىكتەر، ودان كەيىن بەرگى بابالارىمىز قوندىگەرقاڭلىلار ارەكەتسىز قالماعان، ەكى قولىن بوس تاستاپ قاراپ وتىرماعان. وڭتۇستىك تاراپتى، «كىندىك وركەنيەتتەردى» الدەنەشە رەت جاۋلاپتى، باعىندىرىپتى. بىراق توپانعا دەيىنگى دۇنيەنىڭ زاڭدارىنا ناندىرا الماپتى. قوندىگەر ەرلىككە تولى جۇرەگىمەن سوعىسسا، «كىندىك وركەنيەتتەر» ەشقاشان توزبايتىن، شارشامايتىن قارۋ – اقشامەن سوعىستى. اقىرىندا قوندىگەردىڭ سەمسەرى مايرىلدى. الەم اقشانىڭ بيلىگىنە كوشتى. «كىتاپادامداردىڭ» بۇدان كەيىنگى تاعدىرى جايىندا بىرەر اۋىز ءسوز. توپانعا دەيىنگى دۇنيەدە جازبا ادەبيەت، اۋىزەكى ادەبيەت، جازبا مادەنيەت، اۋىزەكى مادەنيەت دەگەن بولماعان. بۇل تەرميندەردى، بىرەۋدى جوعارى، بىرەۋدى تومەن قويىپ جامان داندەگەن باتىس جانە ورىس عىلىمى ويلاپ شىعارعان. مادەنيەتتى بۇلاي ءبولۋ، كادىمگى ناسىلشىلدىكتىڭ عىلىمدا كورىنىس تاپقان فورماسى. كونە دۇنيە ادامدارىنىڭ، بۇكىل جازبا مۇرانى جاتتاپ، ەسىنە ساقتاۋى، بۇل، توپاننىڭ الدىندا عانا باستالعان ءۇردىس ەمەس. بۇل امال، ياعني مادەنيەتتىڭ اۋىزشا جانە تاس، قىش، قاعاز كىتاپقا تاڭبالانىپ جازباشا ساقتالۋى – ماڭگى جايت. بەلگىلى عالىم رولان بارتتىڭ «حاتسىز مادەنيەت بولمايدى» («بەسپيسمەننىح كۋلتۋر نە بىۆاەت») دەگەن ءسوزى بار. كونە دۇنيەدە مىناۋ جازبا مادەنيەت، ياعني، جاقسى مادەنيەت، مىناۋ اۋىزەكى مادەنيەت، ياعني، جامان مادەنيەت دەپ بولمەگەن. ينفورماتسيانى ساقتاۋدىڭ ەكى فورماسى قاتار جۇرگەن. ال قانداي دا بولماسىن وركەنيەتتىڭ كۇيرەۋىنىڭ قارساڭىندا ءداستۇردىڭ ەۆاكۋاتسياسى، ءداستۇردى كوشىرۋ باستالعاندا، قاعازعا جازىپ قالدىرعاننان گورى ەسكە ساقتاۋ الدەقايدا سەنىمدى امال ەكەنى بەلگىلى بولادى. يممانۋيل ۆەليكوۆسكي جانە تاعى باسقا كونە دۇنيەنى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە جەر بەتىندە اراسى پالەنبايبولادى. يممانۋيل ۆەليكوۆسكي جانە تاعى باسقا كونە دۇنيەنى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە جەر بەتىندە اراسى پالەنباي مىڭ جىل بولىپ كەلەتىن پالەنباي پلانەتارلىق اپات بولىپتى. ادامزات پالەنباي رەت جويىلىپ، پالەنباي رەت قايتا جاراتىلىپتى. وسى، ءالسىنالسىن وركەنيەتتى، تىرشىلىك اتاۋلىنى جالماپ كەتىپ وتىراتىن اپاتتاردان، ادامزات، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، ءمانماعىناسى ەشقاشان جويىلمايتىن ءبىر عانا ۇلاعات الىپ شىعىپتى. ول ۇلاعات، «دۇنيە – جالعان، وندا ماڭگى ەشتەڭە جوق. ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ تاعدىرى قاشاندا قىل ۇستىندە تۇرادى. بولمىس كەزكەلگەن ساتتە جويىلۋى مۇمكىن» دەگەن ەكى ءۇشاق اۋىز سوزدەن تۇرار ەدى. سول سەبەپتى كونە دۇنيەنىڭ ادامى، قاشان دا بولسىن قامدانىپ، ءوزىنىڭ جەتكەن وركەني، مادەني جەتىستىكتەرىن قاعازعا دا تاڭبالاعان، جانە ەڭ سەنىمدى قويما – ءوزىنىڭ ساناسىنا دا ساقتاعان. سودان كەيىن عاسىردان عاسىر وزىپ، باتىس جۇرتىنىڭ ۇستەمدىگى باستالدى. وريەنتاليزم (شىعىستانۋ), فولكلوريستيكا دەگەن ءىلىمعىلىمدار پايدا بولدى. دامۋدىڭ ساتىسى دەگەن ۇعىمدار كەلدى. تاريحي تاعدىردىڭ، تۇرمىس قالپىنىڭ اسەرىنەن ءتول مادەنيەتىن ءوز ساناسىنا ساقتاعان حالىقتار «اۋىزەكى مادەنيەتتەگى حالىقتار» (بۇنىڭ استارىندا «دامۋىن ەندى عانا باستاعان، ماحلۇقاتتىق تىرشىلىكتەن ادامدىق ومىرگە ەندى عانا وتكەن» دەگەن جاسىرىن پىكىر تۇر) دەپ اتانىپ، اتالمىش مارحاماتتى «دامۋدىڭ ساتىسىنىڭ» ەڭ تومەنگى تەپكىشەگىنە قويىلدى. (بۇل «ساتىدان» مۇلدەم الىپ تاستاسا، بۇل «ساتىعا» مۇلدەم جولاتپاي قويسا قايتەر ەدىڭىز. وسىعان دا شۇكىر دەيىك). بۇل كۇندە اۋىزەكى مادەنيەتتىڭ ەكىنشى قاتارداعى، ەكىنشى سورتتى (قازاقشاسى – ەكىنشى سۇرىپ) مادەنيەت ەكەنى قالىپتاسقان، داۋ تۋدىرمايتىن پىكىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، فولكلوريستيكا يا باسقا عىلىم، قانداي دا بولماسىن مادەنيەتكە باعا بەرگەندە ونىڭ ساقتالۋ فورماسىنا (اۋىزشا نەمەسە جازباشا) ەمەس، ەڭ اۋەلى ساپاسىنا، ويىنىڭ ورەسىنە نازار اۋدارۋى كەرەك. ونىڭ سىرتىندا الەمدىك عىلىم توپانعا دەيىنگى وركەنيەتتى مويىنداپ، زەرتتەۋدىڭ باعىتىن، ءمانماعىناسىن، مۇراتىن وزگەرتۋى كەرەك. سولاي بولعاندا عانا بۇگىندە عىلىم ءۇشىن شەشۋىن تاپتىرمايتىن جۇمباق بولىپ وتىرعان كوپتەگەن جايتتاردىڭ شىن سىرى اشىلماق. قۇمىرا پايعامبار ءالى ءتىرى دەپ، اقىماق جاس پاتشا ءالى اقىلعا كەلەدى دەپ سەنەيىك.
“الماتى اقشام” گازەتى
