2019 جىلى 20 ناۋرىزدا الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا قازاق تاريحىنداعى ۇلت ازاتتىعى كوتەرىلىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى – وسپان باتىر ءسىلامۇلىنىڭ (1899-1951) تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا ارنالعان ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى بولىپ ءوتتى.
تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىستاردى دارىپتەپ، ناسيحاتتاۋ، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىن ارداقتاۋ – ەلباسى تىكەلەي قولعا الىپ وتىرعان رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنداعى باستى قادامدارىنىڭ ءبىر پاراسى ەكەنى داۋسىز.
جيىن بارىسىندا كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشى «ەر جانىبەك قورىنىڭ» توراعاسى جەڭىس تۇركياۇلى ۇلت ازاتتىعى جولىندا جانىن قيعان وسپان باتىردىڭ 120 جىلدىعىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتۋدە وسى جىلعا ارنالعان ءىس-شارالارمەن رەسمي تانىستىرىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا:
وسى جيىلىسپەن باستالعان بۇل شارا ءساۋىر ايىنان باستاپ جاس اقىندار اراسىندا ءمۇشايرا، باق بويىنشا ۇزدىك جاريالانىمدار، قازاق كۇرەسىنەن رەسپۋبليكالىق تۋرنير، اقىندار ايتىسى، ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاستارمەن كەزدەسۋ، باتىردىڭ كۇرەسكە تولى ءومىرى جايىندا ش.ش. ۋاليحاوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنوگرافيا ينيستۋتىمەن بىرلەسىپ مونوگرافيا قۇراستىرۋ، شقو-دا اس بەرۋ، قازاقتار قونىستانعان ەۋروپا، ازيا ەلدەرىندە دە شارالار وتكىزۋ سياقتى يگى ىستەرمەن جالعاسىن تاپپاق.
جيىنعا ارنايى شاقىرىلعان قۇرمەتتى قوناقتار اراسىنان قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جاركەن بودەش، زيابەك قابىلدينوۆ،ءجادي شاكەنۇلى، ءجۇرسىن ەرمەن، تەمىرحان تەبەگەنوۆ وركەن ءنابيۇلى سياقتى قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اقىن، جازۋشىلار مەن عالىمدار بايانداما جاسادى. راديو-تەلەارنالار مەن گازەت-جۋرنالداردان باق وكىلدەرى قاتىناستى.
وسپان باتىر ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قوعامدىق جاعدايعا توقتالساق: حح ع. باس كەزىنەن قىتايدىڭ شىڭجان ولكەسىن مەكەندەگەن قازاقتار ومىرىندە قوعامدىق-ساياسي وقيعالار قىتاي بيلەۋشىلەرى جۇرگىزگەن ساياسات سالدارىنان كۇرت شيەلەنىسە ءتۇستى. 1940 ج. قاڭتار ايىندا التايداعى رۋحاني كوسەم اقىت قاجى ۇلىمجىۇعلى ۇستالادى. ەسىمحان باستاعان ەل ازاماتتارى اۋدان اكىمى باستاعان 11 ادامدى ءولتىرىپ التاي توڭكەرىسىنىڭ العاشقى وعىن اتتى.
كوتەرىلىس ارادا ون ايعا سوزىلعان كەلىسىمنىڭ تەڭسىز شارتتارىمەن ۋاقىتشا بولسا دا توقىراعان ەدى. وسپان عانا قارۋ تاپسىرۋدان باس تارتادى. 1941 ج. ماۋسىم ايىندا كوتەرىلىس قايتا بۇرق ەتە ءتۇستى. بۇل جولعى كوتەرىلىستى وسپان ءسىلامۇلى باستاعان ەدى. وسپاننىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپ، قىرۋار قارۋ-جاراق ولجاعا الىنىپ، قازاق جاساعى كۇشەيە تۇسەدى.
وسى كەزەڭدە شىڭجانعا يەلىك ەتۋگە، ىقپالىن جۇرگىزۋگە دەگەن ءارتۇرلى مۇددەلەردىڭ اراسىندا، دالىرەك ايتقاندا، ءبىر جاعىنان گومينداڭنىڭ، جەرگىلىكتى باشىسى شىڭ-شىسايدىڭ، كەلەسى جاعىنان سوۆەت ۇكىمەتى، امەريكامەن ۇلىبريتانيانىڭ جۇرگىزگەن قيتۇرقى ساياساتتارىنىڭ توعىسىندا وسپان باتىر شىن مانىندەگى كۇرمەۋى قيىن ساياسي احۋالدىڭ ورتاسىندا قالادى. سوۆەت ۇكىمەتى موڭعوليانى اراعا سالىپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋگە تىرىستى.1944 ج. ي.ستالين موڭعوليا ۇكىمەتى باسشىسى ح.چويبالساندى كوممۋنيستىك ساياساتتى كەڭەيتۋ ءۇشىن وسپاندى جاقتاس ەتۋگە پايدالانىپ، كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى. گومينداڭ ۇكىمەتى ءوز پايداسى ءۇشىن وسپانعا 1945 ج. سارسۇمبەدە گۋبەرناتورلىق قىزمەت ۇسىنادى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇكىمەتتەردىڭ شىن پيعىلىن تانىپ بىلگەن سوڭ قىزمەتتەن باس تارتىپ، كوتەرىلىسىن قايتا جالعاستىردى. بيلەۋشىلەر ءوزارا ىمىرالاسىپ «شىعىس تۇركىستان»، «ءۇش ايماق» دەپ اتالاتىن قۋىرشاق ۇكىمەتتەر دە قۇردى.
1950 ج. كوكتەمىنەن قولعا تۇسىرۋگە شىنداپ ۇمتىلعان قارۋلى كۇش وسپان باتىردى 1951 ج. اقپان ايىنىڭ 19 كۇنى گانسۋ ولكەسىنىڭ حايزى دەگەن جەرىندە قورشاۋعا الىپ، قاپىدا قولعا تۇسىرەدى. ءۇرىمجى تۇرمەسىنە اكەلىپ قاماپ، ۇزاق تەرگەپ، ۇكىم شىعارىپ 1952 ج. ءساۋىردىڭ 29 كۇنى ءۇرىمجى قالاسىندا كوپشىلىك الدىندا اتىپ ءولتىردى.1953 ج. قاڭتاردىڭ 12-سىندە وسپان باتىردىڭ ۇرىمجىدەگى سۇيەگىن الۋعا رۇقسات ەتىلىپ، تۋعان مەكەنى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى اۋىلىنداعى تامىرلىعا اكەلىپ جەرلەدى.
ارادا 40 جىل وتكەن سوڭ دەربەستىك ءۇشىن جانىن قيعان باسقاداي باتىرلاردىڭ قاتارىندا وسپان باتىردىڭ دا ءور رۋحى قايتا جانىپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن اياقتالدى دەۋگە ابدەن نەگىز بار.
وسپان باتىردىڭ 120 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ارناپ ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە جانە شەت ەلدەگى قازاقتار شوعىرلانا قونىستانعان ولكەلەردە اۋقىمدى ءىس-شارالار وتكىزۋ جوسپارلانعان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
