رەداكتسيادان: كەشە عانا جامباسى جەرگە تيگەن "قارا مايور" بوريس كەرىمباەۆ تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە جۇرتشىلىق پىكىرى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى ونى ۇلتىنىڭ ادال ۇلى، سايىپقىران كوماندير دەسە، ەكىنشى تاراپ مۇسىلمان ەلىن باسىپ كىرگەن باسقىنشى ساناۋدا. ءبىز نازارلارىڭىزعا "پانشەر پاتشاسى" اتانعان بوريس اعامىزبەن وسىدان 14 جىل بۇرىن بەلگىلى جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت اعامىزدىڭ جاساعان سۇحباتىن ۇسىنامىز.
اكەم قولىنا حات تيگەن كۇننiڭ ەرتەسiنە جولعا شىققان عوي...
- مەن الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى بۇرىنعى پرۋدكي، قازiرگi سارىجاز اۋىلىندا تۋىپ ءوستiم. مەكتەپتi ورىسشا بiتiردiم. اكەم مۇعالiم، انام مۇعالiم، ال، مەن اسكەري ادام بولامىن دەدiم. - نەگە اسكەري بولعىڭىز كەلدi?
- ول كەزدەگi پاتريوتيزم دەگەن كەرەمەت ەدi عوي. اۋىلعا اسكەري كينو اكەلiپ قويسا، بارلىق بالا بiرiمiز قالماي بارىپ كورەتiنبiز. مەن بالا كەزiمنەن كوماندير بولۋعا قۇمار ەدiم. كiتابي تاربيە، رومانتيكانىڭ دا اسەرi بولسا كەرەك... ايتپەسە مەن اكە-شەشەمنiڭ ۇلدان دا، قىزدان دا، جار دەگەندە جالعىز بالاسىمىن، ولار مەنi الىسقا جiبەرە قويعىسى كەلدi دەيمiسiڭ. ال، مەن بولسام اتا-انانىڭ قاناتىنىڭ استىنان الىسقا كەتiپ، ءوزiمدi سىناپ كورۋگە اڭسارىم اۋدى دا تۇردى. سودان تاشكەنتتەگi جوعارى اسكەري ۋچيليششەگە بارىپ ءتۇستiم. بiراق... قىزىق اسكەري ءومiر تەك كiتاپتا بولادى ەكەن. مەن ءۇشiن وقۋ قيىن ومiرگە اينالدى. قانشا جەردەن مەكتەپتە جۇگiرۋمەن اينالىسىپ، شىنىعىپ، دايىندىقپەن كەلدiم دەسەم دە. نە كەرەك، مەن ۇيگە وقۋدى تاستاماقپىن دەپ حات جازدىم. انامنان «مەيلi, كەلە عوي، بiر وقۋعا تۇسەرسiڭ» دەگەن حات كەلدi. مەنiڭ حاتىم اكەمنiڭ قولىنا ءتۇسiپتi. ول كiسi سول كۇننiڭ ەرتەسiنە جولعا شىققان عوي... «ەلگە كۇلكi, مازاق بولماقپىسىڭ؟!» دەدi. اكەمنiڭ سونشا جەردەن نامىستان جارىلا جازداپ جەتiپ كەلگەنi ماعان قاتتى اسەر ەتتi. «قام جەمەڭiز، ۇياتقا قالدىرمايمىن!» دەپ ۋادە بەردiم. بiر ساعات قاسىمدا وتىرىپ اكەم قايتىپ كەتتi...
-وقۋ بiتiرگەن سوڭ اسكەري جولمەن قىزمەت بابىندا جايلاپ ءوسiپ جاتتىڭىز؟
-ءيا. الدىمەن گەرمانياعا بارىپ قىزمەت ەتتiم. ول جاققا كەتەردە اكە-شەشەم «بiر ءوزiڭ كەتپە» دەپ مەنi ۇيلەندiرiپ جiبەردi. جەنپي-دi بiتiرiپ، اۋىلعا كەلiپ جۇمىس iستەپ جۇرگەن بiر قىزعا.
- «بۇلدiرشiندەي بiر قىزعا، سىڭار قىلعان اۋىلىم» دەسەڭiزشi.
- سونىڭ ءوزi. اتتەڭ... اسكەريلەر دە ارتiستەر سەكiلدi كوپ ۇيلەنەدi دەگەن بiر ءسوز بار عوي، مەنiڭ دە الگi قىزبەن ءدام-تۇزىم جاراسپادى. بiراق، ول ماعان كەيiن ءوز جولىمدى قۋعان قىز سىيلادى، قازiر ودان وزiمنەن اينىماعان نەمەرەم بار. «ەر ناعاشىسىنا تارتىپ تۋادى» دەيتiن بە ەدi. ءومiرiمنiڭ قىزىعى سول بۇگiن...
1979 جىلى تەمiرتاۋدا قىزمەت ەتiپ جۇرگەنiمدە الماتىعا كوشiپ كەلگەن اكەم «بiز قارتايدىق، قاسىمىزعا كەلسەيشi» دەپ قويمادى. مەن اقىرىندا «جارايدى» دەدiم. اكەمنiڭ قولىنان كەلمەيتiنi جوق، باسشىلارعا بارىپ اۋىستىرۋ ماسەلەسiن ءوزi شەشەتiن بولدى.
- «اكەمنiڭ قولىنان كەلمەيتiنi جوق» دەيسiز، ال، ايتۋىڭىزعا قاراعاندا ول كiسi ءومiر بويى قاراپايىم مۇعالiم بولىپتى.
-ءيا، سولايىنا سولاي، بiراق، اكەمنiڭ وقىتقان شاكiرتتەرi تالاي مىقتى ورىنداردا وتىردى ول كەزدە.
- دەمەك، اكەڭiز ابىرويلى ۇستاز بولعان ەكەن عوي.
-سودان اكەمە مينيسترلiكتەگiلەر «بالاڭىز ءوز بەتiمەن جاقسى ءوسiپ كەلە جاتىر، نەعىلاسىز جىلى ورنىن سۋىتىپ، تامىرىن سۋىرىپ» دەپ كەڭەس بەرiپتi. اكەم سول اقىلعا توقتادى. ال، مەن باتالون كومانديرلiگiنەن ەفيوپياعا اسكەري كەڭەسشi بولىپ كەتەتiن بولىپ، قۇجاتتارىمدى تاپسىرىپ، جوعارى جاقتىڭ شەشiمiن كۇتiپ ءجۇردiم. مiنە، ءدال وسى جەردە مەنiڭ تاعدىرىم كۇرت وزگەردi.
اپتا سايىن مال سويىپ، قوناققا شاقىراتىن
- ەسiڭiزدە بولسا، بۇل كەز كسرو اسكەرiنiڭ اۋعانستانعا باسىپ كiرگەن كەزi. ول توڭكەرiستi ۇيىمداستىرعان كەزدە اۋعان استاناسىنداعى حافيزۋللا ءاميننiڭ سارايىن باسىپ العان نەگiزiنەن وزبەكتەردەن قۇرالعان ارنايى وترياد بولاتىن. ماسكەۋدەگi جوعارى ساياسي، اسكەري باسشىلىق — بۇگiن ەندi ول تۋرالى ايتۋعا بولادى — قىتايمەن ەكi اراداعى سالقىن قاتىناستى ەسەپتەي وتىرىپ، ءدال سونداي وترياد بەيجiڭدە دە (پەكيندە) قاجەت بولىپ قالۋى مۇمكiن دەگەن شەشiمگە كەلگەن عوي. قىتايدا ۇيعىرلار كوپ ەكەندiگi سەبەپتi بۇل وتريادتىڭ نەگiزiن ۇيعىرلار قۇراۋعا تيiس بولعان. مەنi قۇزىرلى كوميسسيا سول وتريادقا كوماندير ەتiپ تاعايىنداۋعا شەشiم شىعارادى. ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسىنا شاقىرىپ، الماتىعا كەلگەنiمدە بارلاۋ روتاسىنىڭ بiر پودپولكوۆنيگi مەنiڭ كiم ەكەنiمدi سۇراپ، اتى-ءجونiمدi ەستiگەندە «وي-وي-وي» دەپ باسىن ۇستاپ وتىرىپ قالعانى ءالi كۇنگە كوز الدىمدا... ال، مەن نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابارمىن. ءوزiڭiز بiلەسiز، اسكەردە سۇرامايدى، بۇيىرادى عوي. سول كۇنi تۇندە ماسكەۋگە ۇشتىم. ەرتەسiنە ءتۇن ورتاسىنا دەيiن مەنi تاعى دا ءتۇرلi سىناقتان وتكiزۋمەن بولدى. كەلەسi كۇنi قولىما 177-ارنايى مiندەتتi بولەك وتريادتىڭ كومانديرi دەگەن بۇيرىق ۇستاتتى. باس شتابتىڭ بiر جوعارى شەندi وفيتسەرiنiڭ ايتقانى ەسiمنەن شىقپايدى «بiز سەن ءۇشiن ءبارiمiز بiر ادامداي قول كوتەردiك. ەگەر ۇياتقا قالدىراتىن بولساڭ «اتىلسىن» دەپ قوس قولىمىزدى كوتەرەتiن بولامىز. ار جاعىن ءوزiڭ ويلان»...
-مiندەتiڭiزدi ءتۇسiنiپ شىقتىڭىز؟
-تۇسiنگەنiم سول، ۇلكەن ۋاكiلدiك العان سوڭ كەلە بiردەن iسكە كiرiسiپ كەتتiم عوي. قاپشاعايعا ورنالاستىق. 8 ايداي كۇنi-ءتۇنi جۇمىس iستەدiك. مىسالى، سول جىلى ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ نىساندارىن سالۋ قىزۋ ءجۇرiپ جاتقان. مەن قۇرىلىسشى سولداتتاردىڭ iشiنەن 300-دەي ۇيعىر سولداتتى ءوز قالاۋىمشا تاڭداپ، iرiكتەپ الدىم. بiر روتا عانا كازارماعا جايعاستى، قالعاندارى پالاتادا تۇردى. قىس بويى. ابدەن دايىندالىپ بولعان كەزدە، كۇزگە تاياۋ، بiزدiڭ باتالوننىڭ باعىتى تاعى وزگەردi... ۇيعىرلار تۇگەلدەي دەرلiك اسكەردەن بوساتىلىپ، ورنىنا ەندi ورتا ازيالىق ۇلتتاردىڭ وكiلدەرiنەن، نەگiزiنەن قازاقتاردان قۇرالعان وترياد جاساقتاۋ تاپسىرىلدى. تاعى بiر جىل تىنىمسىز جۇمىستان سوڭ 1981 جىلى 25 قازاندا اۋعان ەلiن بەتكە الىپ ورنىمىزدان قوزعالدىق قوي. 29 قازان كۇنi تاڭەرتەڭ ساعات 5-تە اۋعان جەرiنە كiردiك، ساعات 6-دا بiرiنشi شايقاسقا تۇستiك.
— كiرمەي جاتىپ سوعىسقا تاپ بولدىڭىزدار؟
— ءيا. بiر ساعاتتاي ايقاس بولدى.
— بiز سوعىستى كورگەن جوقپىز. سiز دە كورگەن جوق ەدiڭiز. العاشقى ايقاستان سوڭ قانداي اسەردە بولدىڭىز؟
— قانداي اسەر؟ جان-دۇنيەڭ توڭكەرiلiپ تۇسەدi... اسەر دەگەن سول. قانشا جەردەن اسكەريمiز دەگەنمەن، بەيبiت ومiردە ءار سولداتقا بىلايشا ايتقاندا بەس-التى تاربيەشi بار عوي. ال، انا جەردە كوپ سويلەپ جاتۋعا، تiپتi سويلەسۋگە ۋاقىت جوق. سوندىقتان سولداتتار جاس بالالار بولسا دا بiر كۇننiڭ iشiندە ەسەيiپ شىعا كەلدi.
— سوندا سiزدiڭ باتالوندا اسكەرگە بارعانىنا بiر جىل تولماعاندار دا بولدى ما؟
— ارينە. سولداتتاردىڭ جاسى دا، بiر جارىم جىلدى ارتقا تاستاعان جاسامىسى دا بولدى.
— نەگە وڭكەي سونداي جاسامىستاردان جاساقتالمادى باتالون؟
— نە ءۇشiن تەك قانا جاسامىستاردان جاساقتالۋى قاجەت؟ سولداتتار ىدىس-اياق جۋمەن شۇعىلدانعان جوق قوي. ولاردىڭ ءۇش اي عانا جاتتىققاندارى دا بولدى. بiراق ول ءۇش اي باسقالاردىڭ پالەنباي ايىنا تاتيتىن. جاتتىعۋ كۇنi-ءتۇنi ءجۇردi. اتىستى، پاراشيۋتپەن سەكiردi, بارلاۋ iسiن ۇيرەندi. وفيتسەرلەردiڭ iشiندە تازا بارلاۋشى مەن عانا ەدiم. وزگەلەرi اتقىشتار ەدi, ءبارi قايتا دايىندالۋدان ءوتتi. باتالون نەگiزiنەن سوعىسۋعا دايىن بولدى، سوندىقتان كiرگiزiلدi.
— «سپەتسناز، سپەتسناز» دەيمiز. سونىڭ ەرەكشەلiگi نەدە؟
— ول نەگiزi يادرولىق قارۋ پايدا بولعاننان كەيiن جاۋ تىلىنا ءتۇسiپ، سول يادرولىق قارۋدى تابۋ جانە ونى جويۋ جولىندا بارلاۋ جاساۋ ماقساتىندا پايدا بولعان قۇرىلىم ەدi. بiراق، اۋعان سوعىسىنا بايلانىستى بiزدiڭ وتريادتىڭ الدىنا قويىلعان تاپسىرما باسقالاۋ بولدى. بiز اسكەري وپەراتسيالارعا كiرمەيمiز. بiزگە باندىلاردىڭ بازالارى مەن قارۋ-جاراق قويمالارىن تابۋ، قارۋ-جاراق تاسيتىن كەرۋەندەرiن تورۋىلداپ، جويىپ وتىرۋ مiندەتتەرi جۇكتەلدi.
— سوندا سiزدiڭ ارنايى وتريادتى ءوز الدىنا كiشكەنە بiر ارميا دەۋگە بولادى عوي؟
— دۇرىس ايتاسىز. بiزدiڭ العاشقى تۇراعىمىز مەيمەنە قالاسى بولدى. ول وزبەكستاننىڭ شەكاراسىنان 70 شاقىرىم جەردە. وسى اراقاشىقتىقتىڭ قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋ بiزگە تاپسىرىلدى. سوندا 8 ايداي تۇردىق. بۇل بiزدiڭ سوعىس جاعدايىنا بەيiمدەلiپ الۋىمىزعا سەپتiگiن تيگiزدi. جوعارىدا ايتىلعان مiندەتتەردi ورىنداۋمەن اينالىستىق. باتالونىمداعى ون شاقتى ادامنان ايرىلدىم. بۇل اسكەري ولشەممەن قاراساڭىز كوپ ەمەس، ال، ءار ادامنىڭ قازاسىنىڭ ءوزi از ەمەسiن ەسكەرسەك - كوپ. ەكi ايدان سوڭ بiزدi باسشىلىق ۇلكەن iستە تەكسەرiپ كورمەك بولىپ، دارزوب قالاسى ماڭىنداعى وپەراتسياعا تارتتى. وپەراتسيادان سوڭ بiزدiڭ وتريادتى ەكi اپتاعا قالدىردى. ەكi اپتا ءتورت ايعا سوزىلدى. وسى كەزدە بiزگە قالا حالقىمەن قويان-قولتىق جۇمىس iستەۋگە تۋرا كەلدi. بiز ولاردىڭ جەرiن باسىپ الۋعا ەمەس، ءساۋiر رەۆوليۋتسياسىن قورعاۋعا كەلگەنiمiزدi تۇسiندiردiك. ءار جۇما سايىن مەن اقساقالدارمەن بiرگە مەشiتكە بارامىن. ارينە، ولارمەن بiرگە نامازعا جىعىلمايمىن، ولاردىڭ قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتەمiن. شايقاس بولىپ وتكەن سوڭ وڭاي ما، مەشiت تە، ۇيلەر دە، جولدار دا قيراعان. بiز سونىڭ ءبارiن جوندەدiك. سودان كەيiن بارىپ جەرگiلiكتi حالىقتا بiزگە دەگەن سەنiم، قۇرمەت پايدا بولدى. شىنىمدى ايتسام، اۋعانستاندا وتكەن ەكi جارىم جىلىمنىڭ iشiندە ءوز جۇمىسىما قاناعاتتانعانىم سول دارزوبتا تۇرعان كەزiمiز ەدi...
— جاڭاعى وپەراتسيا دەگەنiڭiز نە ەدi, سونى تۇسiندiرە كەتسەڭiز.
— وپەراتسيا جۇرگiزiلگەن سەبەبi, دارزوبتىڭ ماڭايىندا دۋشمانداردىڭ بازاسى بار بولاتىن. كەڭەس اسكەرلەرiنە سونى جويۋ قاجەت بولدى. جويماساڭ، ولار بiزگە بiرiنشiدەن، تىنىشتىق بەرمەيدi, ەكiنشiدەن، حالىق اراسىندا بiز تۋرالى تەرiس ۇگiت-ناسيحات تاراتادى. ەڭ اقىرى «شۋراۆيلار»، ياعني كەڭەستiكتەر «قورقاقتار، ولار جول تورۋىلداۋدى عانا بiلەدi, ودان سىرتقا اتتاپ اياق باسا المايدى، بiزبەن تاۋدا سوعىسۋعا باتا المايدى» دەيدi. ارەكەت iستەمەسەڭ اۋعان حالقى ول سوزگە سەنiپ قالادى.
— بوريس اعا، وسى جەردە بۇگiنگi كۇننiڭ تۇرعىسىنان «دۋشمان» دەگەنiمiز كiم ەدi, ولار تۋرالى سول كەزدەگi ۇعىمىمىز دۇرىس پا ەكەن، جوق الدە قاتە مە ەكەن؟
— ورىستاردا «نە نادو حوديت چۋجوي موناستىر سو سۆويم ۋستاۆوم» دەگەن ماقال بار عوي. بiزدiڭ كەڭەس ۇكiمەتi ءوزiنiڭ وڭتۇستiك شەكاراسىن نىعايتۋ، قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ول ەلدە دە سوتسياليستiك، بiزگە دوس مەملەكەت ورناتقىسى كەلدi عوي.
— اۋعان حالقى ونى قالاي قارسى الدى؟
— حالىقتىڭ بiر بولiگi, مەملەكەت باسشىلىعى «جارايدى» دەدi. بابراك كارمال، نادجيبۋللا. ولار كەڭەس وداعىندا وقىعان ازاماتتار ەدi. ال، حالىقتىڭ كوبi وعان كوڭiل ءبولiپ قاراعان دا جوق. سودان كەيiن اۋعانستاندا احماد شاح ماسۋد تاجiكتەردiڭ باسشىسى بولدى. ءوزiنiڭ ۇلكەن جەر اۋماعى بولدى. ءدال سول سەكiلدi ەلدiڭ بiراز جەرiن گۇلبەددين حەكماتيار، بiراز جەرiن رابباني بيلەپ تۇردى. ولار ورتالىق مەملەكەتكە وعان دەيiن دە باعىنباي كەلگەن، كەڭەس اسكەرiنiڭ كۇشiمەن بيلiككە كەلگەن وكiمەتكە دە باعىنعان جوق. وزدەرiنiڭ تايپالارىن جەكە بيلەپ-توستەپ ۇيرەنگەن ولارعا ەشقانداي جوعارى بيلiك كەرەك بولماعان. بiز ولاردى باعىنباعاننان كەيiن «دۋشمان» دەدiك.
— اۋعانستانعا سوتسياليزمدi, كەڭەس وكiمەتiن كۇشپەن تاڭباقشى بولدىق؟
— ءيا. جانە ونى بiزدiڭ ساياسي بيلiك شەشتi. ال، بiزگە، اسكەريلەرگە «وڭتۇستiكتەگi شەكارامىزدى قورعاۋىمىز كەرەك» دەگەن بۇيرىق بەرiلدi. بiز ونى ورىنداۋعا تيiسپiز. وسىلايشا باسشىلىق بiزدi ون جىلدىق، ەشكiمگە قاجەتi جوق سوعىسقا اپارىپ كيلiكتiردi عوي.
— دەگەنمەن، سiزدەر جوعارىداعىداي جاقسى iستەرiڭiزبەن حالىقتى وزدەرiڭiزگە تارتىپ، باۋراي الدىڭىزدار عوي؟
— بiر عانا مىسال ايتايىن. وپەراتسيا كەزiندە ەلدiڭ ءبارi تاۋعا قاشىپ كەتتi. قالادا تەك قارتتار مەن جاس بالا-شاعا قالعان. ايقاستان كەيiنگi العاشقى اپتادا بiر كۇنi الدىما ەكi-ءۇش اقساقال كەلدi. مەنiڭ سولداتتارىمنىڭ ۇستiنەن شاعىم جاساپ كەلدi. سولداتتار دا جاس بالالار عوي. بiرەۋiنiڭ تاۋىعىن، بiرەۋiنiڭ ماگنيتوفونىن تارتىپ العان. «شۋراۆيلەر، قاراقشىسىڭدار، ەلدەرiڭە كەتiڭدەر!» دەيدi. مەن اقساقالداردىڭ ارىزىنا «تەز العاندارىڭدى قايتارىڭدار!» دەگەن بۇرىشتاما قويىپ، روتا كومانديرiنە جiبەردiم. مiنە، سول وقيعادان كەيiن حالىق بiزدiڭ ەشقانداي دا قاراقشى ەمەس ەكەنiمiزگە سەنە باستادى. «كەڭەس اسكەرi كەتەدi, سودان كەيiن iسiمiز سەندەرمەن بولادى» دەپ قورقىتاتىن باندىلار جايلى مالiمەت بەرە باستادى. ولاردىڭ ءوز اراسىندا دا ەجەلگi وشپەندiلiك بار. بiز جورىققا شىعىپ، دۋشمانداردى ءوز ۇيالارىندا جايراتتىق. حالىق اراسىندا «جەڭiلۋدi بiلمەيتiن پەحلەۆاندى شۋراۆيلار تاۋدان-تاۋعا قۋىپ ءجۇرiپ تالقاندادى» دەگەن ءسوز تارادى. ەڭ باستىسى، بiز سوعىسۋ ءۇشiن كەلگەن جوقپىز، سiزدەردi قورعاۋ ءۇشiن عانا كەلدiك دەگەن سوزiمiزگە سەندiرۋ ءۇشiن اۋعان اسكەرiنiڭ كومانديرلەرi, ءوز ارiپتەستەرiم ارقىلى جەرگiلiكتi جۇرتپەن جۇمىس iستەدiك. جوندەۋگە كiرiستiك. اۋعانداعى سوعىس نەگiزiنەن بازار ءۇشiن جۇرەتiن. ويتكەنi, ول ەلدە ساۋدا نۇكتەسi بار جەردە عانا قايناعان ءومiر بار. وسىلايشا بiز اۋعانداردىڭ ءوز بالاسىنداي بولعانىمىز سونشالىق، بiزدi قايتادان مەيمەنەگە كوشiرۋ جايلى بۇيرىق كەلگەندە اقساقالدار جينالىپ، بiزدiڭ باسشىلىققا باردى. «مۇسىلمان باتالوندى» قالدىرىڭىزدار، بۇلاردىڭ تاماعىن بiز ءوز موينىمىزعا الامىز» دەدi. اقساقالدار ءار اپتا سايىن بiر مالىن سويىپ، كiشiگiرiم توي جاساپ، مەنiڭ وتريادىمدى كۇتiپ جiبەرەتiن. مەنi ۇيلەرiنە قوناققا شاقىرىپ تۇردى...
— قالدىردى ما سiزدەردi?
— ارينە، قالدىرعان جوق.
مەنiڭ باسىم ءۇشiن تiگiلگەن 5 ميلليون دوللار ەشكiمگە بۇيىرمادى
— سiزدiڭ «باسىڭىز» ءۇشiن دۋشماندار ميلليون دوللاردى سول كەزدە تiگiپ ءجۇر مە؟
— ول وقيعا پانجشەر شاتقالىندا بولدى. تاجiكستاندا كەزiندە كەڭەس وكiمەتi ورناعاندا كوپ تاجiك اۋعان جەرiنە ءوتiپ كەتكەن عوي. اۋعاننىڭ ءوز ەلi نەگiزiنەن پۋشتۋندار. ولار كiرمە تاجiكتەردi وسى شاتقالعا ايداپ تاستاعان. 120 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان، بiر ۇشى پاكiستانعا شىعاتىن بۇل شاتقال ەلدiڭ ۇشتەن ەكiسiنە جۋىعىن بيلەپ تۇرعان احماد شاحتىڭ «جەرi» ەدi. ونىڭ قول استىندا 100 مىڭنان استام جاۋىنگەر بولدى. شاتقال لازۋريت، التىن ءتارiزدi جەراستى قازبا بايلىقتارىنا تولى. وعان تابيعاتىنىڭ تاماشالىعىن، كليماتىنىڭ جۇمساقتىعىن قوسىڭىز. باسقا ايماقتا ديحاندار جىلىنا بiر رەت ەگiن ەگiپ السا، بۇل جەردە ەكi-ءۇش رەت ەگiپ الاتىن.
— نەگە وسىنداي باي ولكەگە پۋشتۋندار قىزىقپاعان؟
— قىزىققان عوي. بiراق، تاجiكتەر اۋىپ كەلگەن 40-50 جىلدىڭ iشiندە بۇل شاتقال ناعىز قامالعا اينالىپ ۇلگەرگەن. ويتكەنi, بايلىقتىڭ ۇستiندە وتىرعان ەل قارۋ-جاراققا اقشانى اياماعان. ەندi پۋشتۋندارىڭىزدىڭ ءوزi بۇل شاتقالعا كiرە المايتىن بولىپ قالعان. احماد شاح كەز كەلگەنiن قۋىپ شىعادى.
— مەملەكەت iشiندەگi مەملەكەتكە اينالعان دەسەڭiزشi.
— ءيا. سول شاتقال ارقىلى دۋشماندار شەتەلدەردەن قارۋ-جاراق تاسيدى. تەرمەزدەن كابۋلعا بارا جاتقان بiزدiڭ اسكەري كولوننالارىمىزدى احماد شاح ۇرادى دا تۇرادى. سوندىقتان دۇشپاننىڭ بۇل ورداسىن تالقانداۋ تۋرالى شەشiم قابىلداندى. كەڭەس اسكەرiنiڭ ءوزi 12 مىڭ جاۋىنگەردi قۇرادى. وپەراتسيا تابىستى ءوتتi. احماد شاحتان شاتقالدى تارتىپ الدىق. ەندi ونى ۇستاپ تۇرۋ كەرەك. سويتسەك، بابراك كارمال مەنiڭ ونى ۇستاپ تۇرۋعا شامام جوق دەيدi عوي. كەڭەستiڭ 40-ارمياسى دا قالا المايدى مۇندا، ونىڭ الدىندا باسقا ماقسات بار. وسى كەلiسپەۋشiلiكتi جۇمىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە جولعا قويىلعان بارلاۋ iسi بار احماد شاح بiلiپ قويىپ، ءوزiنiڭ شاشىلعان ابىرويىن جيناپ العىسى كەلiپ، «بiر ايدان قالماي شاتقالداعى سوڭعى شۋراۆي سولداتتى وتقا ۇيiتەمiن!» دەپ قۇران ۇستاپ انت iشكەن. بۇل حابار «ۇزىنقۇلاق» ارقىلى بۇكiل اۋعان جەرiنە تارادى. «بiزدiڭ احماد شاح، پانجشەردiڭ «ارىستانى» جەڭiلمەيدi! ول انت بەرiپتi» دەپ ەلدiڭ ءبارiنiڭ كۇتكەنi شۋراۆيلاردىڭ نە iستەيتiنi بولدى. مەنiڭ باتالونىمنىڭ دارزوبتان مەيمەنەگە ەندi قايتىپ كەلگەن كەزi. مارشال سوكولوۆ، كسرو قورعانىس مينيسترiنiڭ ورىنباسارى مەنi شاقىرىپ الىپ، «شاتقالدى بiر اي ءوز قاراۋىڭا الاسىڭ» دەدi. نەگە ەكەنi تۇسiنiكتi عوي.
— «ارىستاننىڭ» اۋزىنا باتالوندى تاستاپ، سونىڭ ەسەبiنەن ارميانى امان الىپ شىعۋ...
— مەن بiر ايدىڭ ورنىنا 8 اي تۇرىپ قالدىم. جانە جاي تۇرعانىم جوق قوي! سەگiز اي بويى اۋعاندا اتى اڭىزعا اينالعان احماد شاحپەن سوعىستىم. اقىرى انت بەرگەن احماد شاحتى كەلiسسوز جۇرگiزۋگە ءماجبۇر ەتتiم.
— اڭىزعا ەندi سiز اينالدىڭىز. سول كەزدە عوي ونىڭ «قارا مايوردىڭ»، ياعني سiزدiڭ باسىڭىزعا 1 ميلليون دوللار تiككەنi?
— بiر ميلليون دوللار العاشىندا ەدi. كەيiن ول ەكi ميلليون بولدى، ءۇش ميلليون بولدى، ءتورت، بەس ميلليونعا كوتەرiلدi. ەڭ سوڭىندا احماد شاح «قارا مايوردى» ولتiرگەن ادامعا قالاعان اقشاسىن بەرەمiن» دەدi... مەنiڭ وتريادىم ونىڭ تاماعىنا قادالعان سۇيەك بولدى عوي.
— «احماد شاحتىڭ بارلاۋ iسi كۇشتi ەدi» دەپ قالدىڭىز. ول iس سiزدەردە قالاي جولعا قويىلعان ەدi?
— بiزدiڭ اگەنتتەرiمiز دە وتە جاقسى جۇمىس iستەدi دەۋiمە بولادى. بۇل ماسەلەدە بiز نەگiزiنەن حالىقتىڭ كومەگiنە سۇيەندiك. مىسالى، ماعان اكەلگەن باعالى مالiمەتi ءۇشiن مەن «حابارشىلارىما» ۇنمەن، كۇرiشپەن، قىسقاسى قولىمدا بارىممەن ەسەپتەسiپ تۇردىم. اياعان جوقپىن.
— ەسەپتەسiپ تۇرماساڭىز ولار سiزگە مالiمەت بەرمەي قويادى؟
— بەرمەي قويادى. بارلىق نارسە ساۋداعا، «مەن – ساعان، سەن – ماعانعا» نەگiزدەلگەن.
— سiزدەرگە جوعارىدان وسى ماقساتقا دەپ ارنايى قاراجات بولiنگەن جوق پا سوندا؟
— بولiنگەن جوق.
— سولداتتارىڭىزدىڭ اۋزىنان جىرىپ بەرiپ وتىردىڭىز؟
— جىرىپ بەرiپ وتىردىم. ويتكەنi, بۇنداي مالiمەتكە باعا جەتپەيتiنi تۇسiنiكتi شىعار. سونىڭ ارقاسىندا قانشا رەت بiز تورۋىلعا تۇسپەي كەتتiك، ياعني قانشا ادامىمىزدىڭ ءومiرiن ساقتاپ قالىپ وتىردىق. سوسىن سوعىس بولعان سوڭ بiز باندالاردىڭ بازاسىن تالقاندامايمىز با؟ ال، ول بازادا تاماقتىڭ، كيiمنiڭ، باسقالاي زاتتىڭ نەشە ءتۇرلi قورى بولادى. سونىڭ بارiمەن مەن اۋعان دوستارىمىزبەن، ونىڭ iشiندە «مالiمەت كوزدەرiمەن» ءبولiسiپ تۇردىم. تەك وزiمە بولسىن دەگەن جوقپىن، بارىنشا ءمارت بولۋعا تىرىستىم. اۋعاندىقتار دا كوردi مەنiڭ iسiمدi, تيiسiنشە باعالادى.
— ميلليون دوللار دەمەكشi. سوعىستا ادامنىڭ بارلىق جاقسى-جامان قاسيەتتەرi سىرتقا شىعادى دەيدi. ول ەلدiڭ تۇرعىندارى تۋرالى قانداي پiكiر قالىپتاستى سiزدە؟ سوزگە بەرiكتiگi, دiنشiلدiگi قانداي دارەجەدە ەكەن؟ ارينە، بەرەر باعاڭىزدىڭ شارتتى ەكەنi تۇسiنiكتi, سوندا دا بولسا.
— ۋادەگە تاستاي بەرiك دەپ ايتا المايمىن. دiنشiلدiكتەرi دە سىرت كوزگە سەكiلدi. كۇندiز سiزبەنەن دوس، بiرگە تاماق iشەدi, ال، تۇندە... مىسالى، گۇلباحور دەگەن قالادا توقىما فابريكاسى سوعىس باستالعان سوڭ توقتاپ قالعان ەكەن. بiز ءۇش اپتانىڭ iشiندە قالانى بانديتتەردەن تازارتىپ، فابريكانى كۇزەتكە الدىق. جەرگiلiكتi پارتيا جانە وكiمەت باسشىلىعى فابريكاعا جاڭادان جۇمىسشىلار جينادى. ال، ولارى كۇندiز جۇمىسشى، تۇندە دۋشماندارعا اينالادى. مەنiڭ جاۋىنگەرلەرiم تياناقتى، مۇقيات ەسەپتەلiپ جاسالعان وپەراتسيانىڭ ارقاسىندا 120 ادامدى بiر وق شىعارماي تۇتقىنعا الدى.
تۇسiنەسiز بە، ءساۋiر رەۆوليۋتسياسىنا بايلانىستى اۋعاندا بiزدەگi بۇرىنعى «كومسومول» سەكiلدi جاستار ۇيىمى بار، اۋىلدى قورعاۋ وتريادى بار، انانى قورعاۋ وتريادى، مىنانى قورعاۋ وتريادى بار، ونداي ۇيىم تاۋسىلمايدى. جانە ولاردىڭ ءبارiنiڭ قارۋى بار. بۇل ەلدە قارۋدان كوپ نارسە جوق! اۋعاندار ەجەلدەن جاۋىنگەر ەل، ون جاسار بالا دا وندا مىلتىق اسىنىپ جۇرەدi. بازاردا تاۋارىن ساتىپ وتىرعان كەز كەلگەن اۋعاننىڭ قاسىندا اۆتومات، تiپتi پۋلەمەت تۇرادى.
— ولار قارۋعا دەگەن كوپ اقشانى قايدان الادى؟
— اۋعاندا مال كوپ. التىن كوپ. لازۋريت كوپ. مۇناي دا بار، گاز دا بار. ەسiرتكi بوسا-بولماسىن بار. قىسقاسى، ولار قارۋعا دەگەن اقشانى تابادى. شەتەلدەن دە كومەك كەلiپ تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
— سونىمەن احماد شاح بەرگەن انتىن ورىنداي المادى...
— ورىنداي الماعاننان كەيiن ول بiزدi كەلiسسوزگە شاقىردى عوي. مەنiڭ ءوزiم كەلiسسوز جۇرگiزۋ ءۇشiن باندانىڭ ۇياسىنا ءۇش رەت باردىم. بۇل دەگەنiڭiز سەرۋەن ەمەس. مەنi احماد شاحتىڭ ءوزi قابىلداعان جوق، ءسiرا بiر باتالوندى جەڭە الماعانىنا نامىستانعان بولۋ كەرەك... ورىنباسارلارىمەن سويلەستiم. ناتيجەسiندە احماد شاح تۇتاس جارتى جىلعا سوعىس قيمىلدارىن توقتاتتى. شايقاسسىز كۇنiمiز بوس وتپەيتiن مۇنداي سوعىس ۋاقىتىندا جارتى جىل بەيبiتشiلiك دەگەنiڭiز وتە ۇلكەن ولجا، سونىڭ ارقاسىندا قانشا جاستىڭ ءومiرi قىرشىنىنان قيىلماي امان قالدى.
مەن احماد شاحقا اۋعان ۇكiمەتiنiڭ اتىنان بابراك كارمالدىڭ قورعانىس مينيسترi بول دەگەن ۇسىنىس تا جاسادىم. ول قابىلدامادى.
— نەگە؟
— ەكەۋi ەكi تايپادان. كەيiن بابراك كارمالدىڭ ورنىنا نادجيبۋللا كەلگەندە احماد شاح ءدال سول ورىنعا باردى.
بiز اۋعاندا حرۋششەۆتiڭ قاتەلiگiن قايتالادىق
— نەلiكتەن بiز ون جىل سوعىسىپ، اقىرى ابىرويسىز بولىپ تاستاپ شىقتىق اۋعانستاندى؟
— سiز ازاماتتتىق ءومiر تۇرعىسىنان قاراپ وتىرسىز. بiرiنشiدەن، بiزدiڭ اۋعانعا كiرگەنiمiز قاتە بولسا، ساياسي جاعىنان قاتە بولدى، ال، اسكەري-ستراتەگيالىق تۇرعىدان قاراساق قاتە بولعان جوق. ەكiنشiدەن، اسكەريلەر ارميانى كiرگiزۋگە ەڭ سوڭعى ساتكە دەيiن، ساياسي بيۋرودا قارالعان كەزدە قارسى بولدى. ايتسە دە... ايتسە دە، اۋعانستان بiزگە ستراتەگيالىق تۇرعىدان كەرەك ەدi. سوعىس ارەكەتتەرiنiڭ تەاترى رەتiندە. كەز كەلگەن مەملەكەت، كiممەن ول دوس بولماسىن، ءوزiنiڭ شەكاراسىنىڭ اينالاسىن سوعىس ارەكەتتەرiنiڭ تەاترى دەپ قاراستىرۋى قاجەت. ىقتيمال تەاترى دەپ. سوعان دايىندالادى. دايىن بولۋى قاجەت! اسكەريلەردەگi «بەيبiت ءومiر سۇرگiڭ كەلە مە - سوعىسقا دايىندال» دەگەن قاعيدا سودان شىققان.
— قازاق تا «جاقسىنى ايتىپ، جاماندى تاياپ قوي» دەيدi عوي.
— دۇرىس. سوندىقتان قالاي مۇمكiندiك تۋدى، سولاي كەڭەس اسكەرi اۋعان جەرiنە كiردi. بولاشاق ۇلكەن سوعىسقا، ىقتيمال سوعىسقا دايىندىق جاساۋ ءۇشiن كiردi. ارينە، ول «ينتەرناتسيونالدىق كومەك» دەپ اتالدى. ال، دايىندىق وتە كۇشتi تۇردە جۇرگiزiلدi... سونداي دايىندىقتان كەيiن، قىرۋار ەڭبەك جاساپ، ون جىلدان سوڭ تاستاپ شىعىپ كەتكەنiمiز دۇرىس بولمادى. كەزiندە بۇۇ-نىڭ مiنبەرiن اياق كيiمiن شەشiپ الىپ سابالايتىن اۆانتيۋريست نيكيتا حرۋششەۆ قىتايعا ەنگiزiلگەن، مۇمكiن سوناۋ پاتشا ۇكiمەتi ۋاعىنان باستاپ ەنگiزiلگەن بارلاۋشىلاردىڭ 60 پايىزىن اشىپ بەردi عوي! دوستىق قادام جاساعان ءتۇرi-مىس. مەن سiزگە بارلاۋشى رەتiندە ايتايىن، الەمدەگi بۇگiنگi تاڭدا بارلاۋشى ەنگiزۋ مۇمكiن ەمەس بiردەن-بiر ەل – وسى قىتاي. دالiرەك ايتساق، ارينە، مۇمكiن ەمەس نارسە جوق، بiراق، قىتايعا ەنۋ ءۇشiن بارلاۋشى بەس-التى ەلدەن ءوتۋi كەرەك. سول بiر داڭعوي ادامنىڭ كەسiرiنەن قىتاي باعىتىنداعى بiزدiڭ «تەاترىمىزدىڭ» احۋالى قازiر اۋىر كۇيدە. قىسقاسى، بiزدiڭ اۋعان جەرiنەن كەتۋiمiز دە حرۋششەۆتiڭ جاڭاعى iسi سىقىلدى بولدى. امەريكالىقتار بiزدiڭ اسكەرiمiزدi اۋعانستاننان شىعارۋ ءۇشiن قولىنان كەلگەنiنiڭ ءبارiن iستەدi جانە دەگەندەرiنە جەتتi دە. ءسويتتi دە ىڭعايلى ءسات تۋعاندا قاپىسىن جiبەرمەي، «تەرروريزممەن كۇرەسەمiز» دەگەن ۇراندى جاقسى جەلەۋلەتiپ اۋعان جەرiنە وزدەرi كiرiپ الدى. جانە جۋىق ارادا شىعاتىن ءتۇرi دە كورiنبەيدi. دجوردج بۋش بۇگiن «بiز مۇمكiن ەشقاشان اۋعان جەرiنەن كەتپەيتiن دە شىعارمىز» دەيدi. ياعني، ايدالاداعى امەريكا اۋعانستاندى ءوزiنiڭ بولاشاق «سوعىس تەاترى» رەتiندە وزدەرiنە اۋاداي قاجەت دەپ قاراستىرادى، ورنىعىپ الادى. ال، بiز بولساق قانشا جاۋىنگەرiمiزدi قۇربان ەتiپ ورنىققان جەرiمiزدi تاستاپ شىعامىز.
— دەمەك، بiزدiڭ كiرگەنiمiز دە قاتە بولدى، شىققانىمىز دا قاتە بولدى عوي؟
— كiرگەنiمiز قاتە بولدى دەپ كەسiپ ايتا المايمىن. سەبەبi, بiز سول زاماننىڭ كوزiمەن قاراپ، ءوزiمiزدiڭ وڭتۇستiك شەكارامىزدا سوتسياليستiك جاڭا بiر دوس ەل تاپقىمىز كەلدi, ولاردىڭ سوتسياليزم قۇرامىز دەگەن ويىن دامىتىپ اكەتتiك. ونىڭ ارجاعىندا «ىقتيمال سوعىس تەاترى» تۋرالى دا وي جاتتى. الەمدiك دەڭگەيدە سوعىس تۇتانىپ كەتiپ جاتسا ولار بiزگە وڭتۇستiك باعىتتا قيمىلداۋىمىزعا كومەك بەرەدi دەپ ەسەپتەدiك.
— ال، شىققانىمىز قاتە بولدى؟
— ءيا، شىققانىمىز شىن مانiندە قاتە تiرلiك بولدى. مۇنى مەن اسكەري ادام رەتiندە ايتىپ وتىرمىن. ارينە، بارiنە تاريح تارازىشى، ۋاقىت ءالi ءوز تورەلiگiن ايتادى. دەگەنمەن، ءوز پiكiرiمنiڭ دۇرىس ەكەنiنە مەن كۇماندانبايمىن.
مەن قينالعان ساتتەر كوپ...
— سiز ءۇشiن سوعىستا ەڭ قيىن نارسە نە بولدى؟
— ەڭ قيىن نارسە – كومانديرلەرiمنiڭ كوپتiگi بولدى.
— قالاي-قالاي؟
— مەنiڭ باتالونىم ءۇش جاققا بiردەي باعىناتىن. 40-ارميانىڭ قولباسشىسىنا، تۇركiستان اسكەري وكرۋگىنا، ماسكەۋدەگi باس شتابتىڭ باس بارلاۋ باسقارماسىنا. ەندi مەنiڭ قانداي جاعدايدا سوعىسقانىمدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرiڭiز. ارميانىڭ قولباسشىسى «جورىققا!» دەيدi, ماسكەۋدەگi باسشىلارىم «سوعىسپايسىڭ!» دەيدi. بiر جاعىمدا اۋعاننىڭ احماد شاح اتتى «ارىستانى»، ەكiنشi جاعىمدا مۇمكiن ودان دا كۇشتi ءوز «ارىستاندارىم». ەكi وتتىڭ ەمەس، ءتورت وتتىڭ ورتاسىندا ەكi جارىم جىل جۇردiك قوي...
— وسى ەكi جارىم جىلداعى باتالوننىڭ ەرلiگi ءوزiنiڭ ءادiل باعاسىن الدى دەپ ويلايسىز با؟
— مەن مىسالى جاۋىنگەرلiك «قىزىل تۋ» وردەنiمەن، 3-دارەجەلi «وتان الدىنداعى ەڭبەگi ءۇشiن» وردەنiمەن ماراپاتتالدىم.
— سەگiز اي احماد شاحپەن ارپالىسىپ، ونى تiزە بۇكتiرگەنiڭiزگە وسى وردەندەر لايىقتى ما؟
— ەندi مەن كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىن بەرiڭدەر دەي المايمىن عوي... جالپى، سوعىستىڭ باس جاعىندا وردەن، مەدالداردى از بەردi. سوعىس بولىپ جاتقانىنىڭ ءوزi اشىق ايتىلماي، قۇپيا دەپ ەسەپتەلiپ كەلدi عوي. باتىر اتاعىن العاندار بولمادى ەمەس، بولدى، بiراق وتە از بولدى. ارينە، مەنiڭ سۇڭقارلارىمنىڭ ەرلiگiن سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭiندەگiدەي باعالاعاندا، وندا شتابتاعىلاردىڭ قولى ولاردىڭ تiزiمiن جاساۋدان-اق بوساماس ەدi.
— سiزدەرگە ماراپاتتاۋدىڭ از كورسەتiلۋiنە «مۇسىلمان باتالون» اتانعاندارىڭىزدىڭ كەسiرi تيگەن جوق پا؟
— جوق، ولاي دەپ ويلامايمىن.
— ال، باتالون قۇرامىندا قازاقتاردىڭ كوپ بولعانى شە؟ مەن بۇل سۇراقتى قويىپ وتىرعانىم، ۇلى وتان سوعىسى كەزiندە قازاق جiگiتتەرi بiر ەمەس ەكi دۇركiن باتىر اتاناتىن ەرلiك جاساعاندا عانا وسى اتاقتى بەرiپ وتىرعان دەگەن ويدامىن. بەرمەسكە امالدارى قالماعاندا عانا بەرiپ وتىرعان عوي. تاعى 96 قازاق سولداتى ول سوعىستا باتىرعا تيەسiلi جۇلدىزدى الا الماي قالعانىنا كۇمانiم جوق.
— ول مۇمكiن. اۋعانستاندا دا ولاي بولعان جوق دەپ ايتا المايمىن.
— سiزدiڭ شايقاسا ءجۇرiپ، تۇيىققا تiرەلگەن كەزiڭiز بولدى ما؟
— ارينە، سوعىس بولعان سوڭ ونداي جاعدايلار كەزدەسiپ تۇرادى. تەك مەن ولاردى «تۇيىق» دەپ، «شىعار جول جوق جاعداي» دەپ ەشقاشان ەسەپتەگەن ەمەسپiن. ەشۋاقىتتا ساربازدارىمنىڭ الدىندا سىر بەرiپ، ساسقالاقتاعان ەمەسپiن. سەبەبi, سوعىستا ساسقالاقتادىم دەگەنشە قۇرىدىم دەي بەر. اسiرەسە، كوماندير. سەن ءوزiڭ عانا قۇرىمايسىڭ، قول استىڭداعى ءومiرi مەن تاعدىرى ساعان سەنiپ تاپسىرىلعان پالەنباي ادامدى وزiڭمەن قوسا قۇرتاسىڭ.
— تولىق قورشاۋعا تۇسكەن جاعدايلار ۇشىراستى ما؟
— ارينە. بiر نەمەسە ەكi روتا قورشاۋعا ءتۇسiپ قالعان جايتتار بولدى. وندايدا مەنi تiكۇشاقپەن شايقاس بولىپ جاتقان جەردiڭ توبەسiنەن تۇسiرەدi. نەمەسە بمپ-مەن قورشاۋدى بۇزىپ كiرiپ، جاۋىنگەرلەرiمە جەتەمiن. ولار «باتكا كەلدi, قۇتقارادى ەندi» دەپ قۋانىپ قالادى. ءالi جاۋىنگەرلەرiمە جەتكەن جوقپىن، جولاي راتسيامەن جاعدايلارىن بiلiپ، كەڭەسiمدi بەرەمiن. جانە ول كەزدە مەن قازاقشا سويلەيمiن! ويتكەنi, دۋشماندار ورىسشا بiلەدi, اعىلشىنشا بiلەدi, تاجiكشە بiلەدi, سەنiڭ راديوتولقىنىڭدى ۇستاپ نە ايتقانىڭدى ءتۇسiنiپ قويادى. ولار تەك قازاقشانى تۇسiنە المايدى.
— سiزدiڭ سوعىس ۇستiندە قورىققان كەزiڭiز بولدى ما؟ جالپى، قورقىنىش سەزiمiن قالاي جەڭiپ ۇيرەندiڭiز؟
— سوعىستا قورىقپايتىن ادام بولمايدى. مەن ءۇش نارسەدەن قاتتى قورىقتىم. بiرiنشiسi – تۇتقىنعا ءتۇسiپ قالۋ. ەكiنشiسi - تۇتقىنعا ءتۇسiپ قالىپ، ازاپقا شىداماي ەسiمنەن تانىپ نەمەسە ءتۇرلi دارiلەردiڭ اسەرiنەن اسكەري قۇپيالاردى ايتىپ قويۋ. ەركiمنەن تىس باتالونىمداعى جiگiتتەردiڭ اجالىنا سەبەپكەر بولۋ. ويتكەنi, قازiرگi زاماندا ادام جانىن قيناۋدىڭ دا، پرەپاراتتاردىڭ دا ابدەن جەتiلگەنi بەلگiلi عوي. ءۇشiنشiسi جانە ەڭ ۇلكەن قورقىنىشىم – ساردار رەتiندە شايقاس ۇستiندە بiلiمiم، اقىلىم، تاپقىرلىعىم نەمەسە باتىلدىعىم جەتپەي قالىپ، قاراماعىمداعى ساربازدارىمدى قىرىپ الۋ. قىرىپ الىپ، تۇرمەگە ءتۇسۋ. سوندىقتان مەن ءار شايقاسقا، كiشكەنتاي بولسا دا ءار وپەراتسياعا بارىنشا مۇقيات دايىندالۋعا تىرىستىم. اقىل، بiلiممەن قاتار، اسكەري قۋلىقتى دا قاتار الىپ ءجۇرۋدi ۇيرەندiم. سونىڭ ارقاسىندا شىعار، تۇتقىنعا دا تۇسپەدiم. سوسىن، ارينە، بiر اللانىڭ دا جار بولعانى ءسوزسiز...
— جانىڭىزدىڭ ەرەكشە بiر قينالعان ءساتiن ەسiڭiزگە ءتۇسiرiڭiزشi.
— مەنiڭ جانىمنىڭ ەرەكشە قينالعان ءساتi كوپ. سەبەبi, مەن ءار جاۋىنگەرiم قازا تاپقان سايىن ءوزiمدi كiنالi سەزiندiم. مۇمكiن، تiكەلەي كiنالi بولماسام دا. جانىم ەزiلiپ قينالدىم. ولاردى كوزiمنiڭ قاراشىعىنان ارتىق امان ساقتاۋعا تىرىستىم. سودان دا شىعار، ەكi جىلدا مەنiڭ بار-جوعى 50 جاۋىنگەرiم شىعىن بولدى. ەكەۋi iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتتi. تۇتقىنعا ءتۇستi, ياعني، سوعىستاعى ەڭ جامان نارسەگە تاپ بولدى. ادامدى ەڭ كوپ جوعالتقان شايقاسىمدا مەن 7 جiگiتiمنەن ايرىلدىم. وندا دا بiزدiڭ وترياد الدىنداعى شولعىنشىلارىمەن بiرگە تورۋىلعا تاپ بولدى. تاجiريبەسiزدiكتەن. وسى ەكi جىلدىڭ ءار ساعاتى، ءار مينۋتى مەنiڭ كوز الدىمدا. سiز سەنەرسiز، سەنبەسسiز، بiراق، شىندىعى سول. قارۋلاستارىم كەيدە بiر وقيعانى ەستەرiنە تۇسiرە الماسا دەرەۋ ماعان حابارلاسادى. ءۇش رەت ينفاركت بولدىم. ەندi قاشان سوڭعى رەت بولار ەكەنمiن دەپ كۇتiپ جۇرگەن جايىم بار...
— قۇداي قۋات بەرسiن، اعا!
ومىرزاق اقجىگىت
