ەلىمىزدەگى تانىمال ترەيدەر-ينۆەستور، «DK Trading» كومپانياسىنىڭ نەگءىزىن قالاۋشى، ون مىڭنان استام ستۋدەنتتى قازاق تىلىندە وقىتىپ، قارجىلىق ساۋاتقا باۋلىعان دۋمان ەرقانات مىرزا پورتالىمىزعا سۇحبات بەرىپ، ەكونوميكالىق قۇبىلىستارعا قاتىستى پىكىر ايتتى. جاڭا زامان تالابىنا ساي ترەندتەردى جىكتەپ، قازىرگى كۇندەگى قارجىلىق ساۋاتتىڭ ماڭىزىن ايشىقتادى.
- بۇگىنگى زاماننىڭ تالابى – قارجىلىق ساۋات. الەمدىك دەڭگەيدەگى داعدارىسقا قارسى تۇرۋدىڭ باستى امالى – قارجىلىق تۇرعىدان ساۋاتتى بولۋ. كوپ جىلدار بويى شەتەلدە بولدىڭىز. ءسىزدى شەتەلدىڭ ءومىرىن جاقسى، جەتىك بىلەتىن ازامات رەتىندە تانيمىز. شەتەلدە بولۋ، شەتەلدە تۇرۋ كەيبىر جاستارعا ارمان دەپ ايتساق بولاتىن شىعار. قازىر قازاقستاننان باز كەشىپ، شەتەلگە قونىس اۋدارعىسى كەلەتىندەر بار. وسى تۇرعىدان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدى بىلگىم كەلەدى؟ قازاقتىڭ ءبارى شەتەلگە كەتسە، اتاجۇرتىمىزدى كىم قورعاپ، كىم ۇلان-عايىر اتىراپقا يە بولادى دەگەن سۇراق تا بار كوكەيدە....
- ارمىسىزدار! شىنىمەن دە، وتە قىزىقتى سۇراق. مەن امەريكاداعى كولورادو شتاتىنىڭ دەنۆەر قالاسىندا توعىز جىلعا جۋىق تۇردىم. ءبىلىم الدىم، بيزنەس سالاسى بويىنشا ارنايى MBA-ماگيستراتۋراسىن وقىدىم. بەس-التى جىل «ترەيدەر» سالاسىن زەرتتەپ، ءوزىمىزدىڭ ءتول اكادەميامىزدى قۇردىق. قازىر بۇل باعىتتاعى سۇراقتار كوپ جاستاردى مازالايدى.
الدىمەن، كورەرمەن ءبىر نارسەنى تۇسىنسە ەكەن دەيمىن. اقش-تاعى ءومىر كينو مەن ينستاگرامداعىداي ەمەس. ءبىر جاقسى جەرى – بارلىق ادامعا بىردەي مۇمكىندىكتىڭ بەرىلۋى. كىم كوپ قيمىلداسا، سول كوپ اقشا تابا الادى. كوپ مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزە الادى. الايدا، اقش-تا ءومىر ءسۇرۋ – قيىنىراق. ءوزىم دە تەك ساياحاتتاعان ساتتەرىمدى، قىزىقتى وقيعالارىمدى ينستاگرامدا بولىسەتىنمىن. قوعامدىق كولىكپەن قاتىناپ، اياقتان ون ءبىر ساعات تىك تۇرىپ جۇمىس ىستەگەن كەزدەرىم بولدى.
مەنىڭ امەريكاعا بارۋىم – مەن ءۇشىن ۇلكەن شەشىمدەردىڭ ءبىرى بولدى
- مەنىڭ ويىمشا، شەتەلگە ارمان قۋىپ بارعان جاستارىمىزدىڭ بارلىعى وسىنداي كۇردەلى ساتىدان وتەدى. شىڭدالادى. جاستاردىڭ شەتەلگە شىققانىن ءوز باسىم قولدايمىن. مىسالى، مەنىڭ امەريكاعا بارۋىم – مەن ءۇشىن ۇلكەن شەشىمدەردىڭ ءبىرى بولدى. امەريكا مەنى تاربيەلەدى. راسىمەن، قوعام ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرادى، قۇندىلىقتارعا ۇيرەتەدى. ءبىر ساعات ەڭبەگىڭدى باعالاۋدى ۇيرەتەدى. بىزدە جۇمىس قارقىنى ساعاتپەن ەسەپتەلمەيدى عوي. امەريكادا وسىنداي ەرەجەلەرگە مويىنسۇندىق.
امەريكا بارۋ – امەريكادا قالىپ قالۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ كوبىمەن تانىسپىن، ءالى كۇنگە ءوزارا ارالاس-قۇرالاسپىز. وتباسىمەن تۇبەگەيلى كوشىپ كەتكەندەر وتە سيرەك. امەريكا قازاقتارىنىڭ كوبى تاپقان-تايانعانىن ەلدە قالعان جاقىندارىمەن بولىسەدى. كەز كەلگەن قازاقتىڭ امەريكاعا ورنىعىپ قالۋ مۇمكىندىگى از. جاعدايىن جاساعاننان كەيىن قايتىپ كەلەدى. ءوزىمنىڭ اعام دا قازىر اقش-تا تۇرىپ جاتىر، ولارمەن سويلەسسەم، ەلگە قايتقىسى كەلەتىنىن، قازاقتىڭ توپىراعىن ساعىنعانىن ايتادى. تەك ەكى بالاسى امەريكادا جاقسى ءبىلىم السىن دەگەن نيەتپەن ۋاقىتشا تۇراقتاپ قالدى.
- ول بالالار قازاقشا بىلە مە؟
- وكىنىشكە قاراي قازاقشا بىلمەيدى. بىراق اپتاسىنا ەكى رەت قازاقشا ونلاين ءدارىس الىپ، انا ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىر. مەن بارشاڭىزعا امەريكا جايلى شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن. گولليۆۋدتاعى فيلمدەرگە قاراي وتىرىپ امەريكانى قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق. كاپيتاليزم بولعان سوڭ، ول جاقتا قاربالاس. مەنىڭ ءوزىم تۋعان اعاممەن 30 مينۋت اراقاشىقتىعى بار جەردە تۇرىپ ەكى اپتادا ءبىر رەت كەزدەسەتىنمىن. اپتا ىشىندە قىزمەتتە بولدىق، ول سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى وتباسىمەن بىرگە ۋاقىت وتكىزەدى. قايتكەندە ءجيى جولىعۋدىڭ رەتى كەلە بەرمەيدى.
امەريكادا اقشا تابۋعا مۇمكىندىك بار. تۋعان اعام ورتاشا دەڭگەيدەن جوعارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ قامىمەن وزى بالاسىنا ۋاقىت بولە الماي ءجۇر. كەشقۇرىم عانا بالالارىنىڭ ءبىلىم ساپاسىنا كوپ كوڭىل بولەدى. ۇيدە قازاقشا سويلەسەدى. بىراق بالالارى امەريكا بالاباقشاسىندا ءتالىم العاندىقتان، اعىلشىنشاسى قازاقشاعا قاراعاندا باسىم.
امەريكاعا باردىم، باقىتتى بولىپ كەتتىم دەگەن تۇسىنىك جوق
- ءيا، تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار ەمەس پە؟ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا اقش-تا ءومىر ءسۇرىپ، قالىپتاسىپ، كەيىن ەلگە كەلسە، نەسى زيان؟
- دۇرىس ايتاسىز. وسى ورايدا ەكى ماڭىزدى نارسەدەن ءسوز ەتكىم كەلەدى. مەنىڭشە، ادامدار تۋعان وتانىنا ءتۇبى قايتىپ كەلەدى. امەريكاعا باردىم، باقىتتى بولىپ كەتتىم دەگەن تۇسىنىك جوق. جالپى ءبىز اقشاعا نەگە ۇمتىلامىز؟ تۇپسانامىزعا ۇڭىلسەك، جاقىن ادامدارىمىزبەن كوبىرەك ۋاقىت وتكىزۋگە مۇمكىندىك الۋ ءۇشىن. مەن قايتىپ ورالدىم، ماعان قازاق ەلى ۇنادى. مەن سەكىلدى كوپ ادامدار ەلىنە ورالعىسى كەلەدى، بىراق ولار ءالى مۇنداي قادامعا دايىن ەمەس. ەكىنشىدەن، قازاقستاندا مۇمكىندىك مول. قازاقستاننان شىعىپ كورمەگەن ادام ونى بايقاي المايدى. سىرتتان باقىلاعاندا ەلىمىزدە مۇمكىندىكتىڭ وتە كوپ ەكەنىن تۇسىنەسىز. قازاقستان نارىعى ارقىلى تمد نارىعىنا شىعۋعا مۇمكىندىك بار. قازاقستانداعى كاسىپكەرلەر امەريكاداعى كاسىپكەرلەرگە قاراعاندا كوبىرەك اقشا تابادى.
- ادامنىڭ تابىستى بولۋىنىڭ سەكسەن پايىزى قارجىلىق ساۋاتقا بايلانىستى دەدىڭىز. ناقتىراق ايتساق، قارجى ۇنەمدەي ءبىلۋ قابىلەتى. بۇل جايلى تارقاتىپ ايتساڭىز...
- بۇل قازىرگى ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. سەبەبى، قازىر ينفلياتسيا ءوسىپ جاتىر. بۇل دۇنيەجۇزىندە بولىپ جاتقان جاعداي. امەريكانىڭ وزىندە ينفلياتسيا 9 پايىزعا جەتتى. بيرجا قۇندى قاعازدارىنىڭ باعاسى ءتۇسىپ جاتىر. بۇل ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى. وسىندايدا قارجىلىق ساۋات ماڭىزدى. الەمدىك ستاندارت بويىنشا كىرىسىڭىزدىڭ 15/20 پروتسەنتىن تەك قانا ساقتاپ، ساۋاتتى مەنەدجمەنتپەن باسقارعان جاعدايدا قارجىلىق ەركىندىكتە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىڭىز 80 پايىزعا جەتەدى ەكەن. قازاقستاندا شە؟ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ كورسەتكەن دەرەگى بويىنشا ينفلياتسيا كولەمى – 16-20%. تۇركيادا – 50-60% . ەندى قاراڭىز، جىلدا تاپقان كىرىسىڭىزدىڭ 16 پروتسەنتى ءبىر جىلدا «قۇلاپ قالىپ جاتىر». ءسىز قارجى جينامادىڭىز، بىراق شىعىندالىپ جاتىرسىز. اقشاڭىزدى دەپوزيتكە سالىپ قويساڭىز، تەڭگە باعامىندا 13 پروتسەنت بەرەدى. ينفلياتسيامەن ءبارىبىر 3-4 پايىز شىعىن شىعىپ تۇر. ەگەر اقشامىزدىڭ 15-20 پروتسەنتىن جيناپ، ونى بيرجاعا سالساق، «اpple»، «Tesla» «Amazon» cەكىلدى «تمد 500» نارىعىنا سالىپ، سونىمەن ەسەپتەسەك، ۇتامىز. جىلىنا 15 پايىز تابىستىڭ ءوزى كەتكەن شىعىندى جاۋىپ، جوبامەن جىلىنا 30-40 پايىز عانا ايىرماشىلىق بەرەدى. اقشاڭىزدى ساقتاپ، ينۆەستيتسياعا سالۋدىڭ ارقاسىندا قاراپايىم كاسىپكەرلەرمەن سالىستىرعاندا 40-50 پايىز الدىدا جۇرەسىز. ءبىر جىلدىڭ وزىندە وسىنداي ناتيجە بولسا، ون جىلدا جاقسى تابىسقا جەتۋگە بولادى. ون بەس جىل دەگەندە، تىپتەن، تولايىم تابىسقا جەتەسىز.
- اقشا دەگەن سۋ سياقتى. ۇنەمدەمەسەڭ، تاۋسىلا بەرەدى. اقشانى ۇنەمدەۋگە قاتىستى قانداي كەڭەس ايتۋعا بولادى؟
- اقشانى ۇنەمدەۋگە بايلانىستى كوپتەگەن ءادىc-تاسىلدەر بار. مىسالى، «40–30–20–10» نەمەسە «40–40–20» دەگەن ەكونوميستەردىڭ شىعارعان تاسىلدەرى نارىقتا وتە ءتيىمدى. مۇنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى «50–30–20». دەمەك، تۇراقتى كىرىسىڭىزدىڭ 50 پايىزىن تۇراقتى شىعىنعا ءبولۋ قاجەت. پاتەراقىسى ءۇشىن، ءىشىپ-جەيتىن جەكە قاجەتتىلىگىڭىز ءۇشىن ءارى جانار-جاعارمايعا تولەيسىز. قالعان 30 پايىزدى ءوزىڭىزدى دامىتۋعا جۇمساۋ قاجەت. ءتىل ۇيرەنىڭىز، دۇرىس تاماقتانىڭىز، سپورتپەن شۇعىلدانىڭىز، كينوعا بارىڭىز. مۇنى 30%-دان اسىرماۋ كەرەك. سوڭعى 20 پايىزدى ساقتاۋ قاجەت. كوبىرەك ساقتاساڭىز، تىپتەن جاقسى. بارلىعى كىرىسكە بايلانىستى. امەريكادا جەكە ادام نە وتباسىلى ادام ۇشتەن التى ايلىق شىعىنىن ساقتاپ قويۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتادى. بۇل توتەنشە جاعدايعا ارنالعان شىعىن. سەبەبى، ادام باسىنان ءتۇرلى وقيعالار وتەدى. ومىردە ءبارى مۇمكىن. سونداي جاعداي تۋا قالسا، قارجىدان قىسىلا قويمايسىز.ونى قالاي جينايمىز؟ جيىرما پايىز تابىستىڭ بەس پايىزىن، ون پايىزىن ءبولىپ، التى ايدا جيناپ العا بولادى. بۇل – قارجىلىق ساۋات.
- تۇسىنىكتى. امەريكاداعى ءسىز سانامالاپ ايتقان ءادىس-تاسىلدەرگە حالقى بوي ۇيرەتتى دەسەك بولادى. ال قازاق ءتىلدى ورتادا قارجىنى قولدانۋعا قاتىستى ساۋاتتىڭ ارتقانى بايقالا ما؟
- بايقالادى. مەن دە قازاق ءتىلدى ورتانىڭ وكىلىمىن. مەن، شىنىمدى ايتسام، مۇلدەم بۇل سالانىڭ باسىندا جۇرەمىن دەپ ويلامادىم. اعارتۋشىلىق قىزمەتكە كەلگەننەن باستاپ وزىمە موتيۆاتسيا تاپتىم. قازاق ءتىلدى اۋديتورياعا ساپالى ءبىلىمدى جەتكىزۋگە تىرىستىق. شاكىرتتەرىمىز دە بار. ءبىزدىڭ قازىرگى كەزەڭ – قازاق ءتىلدى جاستاردىڭ قارجىلىق ساۋاتقا بەت بۇرعان كەزەڭى. جاڭا تولقىن كەلدى. بەس جىلدىڭ ىشىندە ساپالى جاستاردان قۇرالعان قوعامىمىزدى قالاپ الامىز. يۋتۋبتىڭ وزىندە قازاق ءتىلدى كونتەنتتەردىڭ كورىلىمى وتە جوعارى. ودان بولەك، قازاق ءتىلدى نارىقتىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، تالاپ-تىلەگى ارتقاندىعىن سىرتتاعىلار دا مويىنداپ جاتىر. سوندىقتان، ءبىز ءوز كاسىبىمىزدى مەيىلىنشە پروفەسسيونالدى تۇردە مەڭگەرسەك، ەلىمىز، ءسوزسىز، داميدى.
- كوپ راقمەت، ەندى وقۋ قۇنىنا قاتىستى سۇراققا ويىسساق. قۇپيا بولماسا، وقۋ قۇنى سىزدەرگە قانشا بولادى؟
- وقۋ قۇنى – ءارتۇرلى. ەڭ ارزانىن دارىستەردىڭ سانى بويىنشا ايتار بولساق، ءجۇز توقسان توعىز مىڭنان باستالادى. بۇدان بولەك، قارجىلىق ساۋاتقا قاتىستى جالپى ءبىلىم بەرەتىن، بارلىق ادامنىڭ ءبىلۋى ءتيىس تاقىرىپتاردى قامتيتىن تەگىن كۋرستارىمىز دا جوق ەمەس. نەگىزىنەن العاندا، وقۋ باعاسى جۇمىس پروتسەسىنە، جۇزبە-ءجۇز وقۋعا قاراي كوتەرىلە بەرەدى.
- قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر، نەمەسە ناۋقاندار بار ما؟ قالىڭ كوپشىلىككە كومەك تۇرعىسىنان...
- ارينە. ءوزىم، بىرىنشىدەن، كونفەرەنتسيالاردان، سۇحباتتاردان قالماي، وعان سپيكەر رەتىندە بارۋعا تىرىسامىن. ءوزىمىز دە اراسىندا تەگىن لەكتسيالار، ينستاگرامىمداعى وقىرماندارعا ارنالعان جيىندار ۇيىمداستىرىپ تۇرامىز. قازىرگى ۋاقىتتا جاڭا جوسپار قۇرىپ جاتىرمىز. مۇمكىندىك بولسا، الماتى وبلىسى مادەنيەت باسقارماسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، «رەسپۋبليكا سارايىندا» تەگىن كونفەرەنتسيا جاساعىمىز كەلەدى. ەگەر، شىن مانىندە، ويىمىزدى جۇزەگە اسىرساق، قارجىلىق ساۋاتقا دەگەن ۇلكەن ۇلەسىمىز بولادى دەگەن سەنىمدەمىن.
ەكونوميكالىق جاعىنان دامىپ جاتقان ەلدەردىڭ قۇپياسى ۇقساس
- ىستەرىڭىزگە بەرەكە تىلەيمىن. جاقىندا عانا ءوزىڭىز ءىس-ساپاردان ورالدىڭىز. العان اسەرىڭىز قالاي؟ تىڭ وي-پىكىر تابا الدىڭىز با؟.. ەلىمىزدىڭ دامۋىنا بايلانىستى قانداي دا ءبىر ۇسىنىستارىڭىز بار ما؟
- ساپار ءساتتى ءارى وتە قىزىقتى بولدى. اعالارىمىزبەن بىرگە مالايزيا جانە سينگاپۋر مەملەكەتتەرىنە بارىپ قايتتىق. جوبامەن توعىز كۇندەي ساپارلادىق. مالايزيا – مۇسىلماندار ەلى. كوشەدە قايىر تىلەگەن ادامداردى كەزدەستىرمەدىك. ادامداردىڭ ارەكەتىنەن ارامدىق تا بايقالمايدى. حالقىنىڭ ءوزارا سىيلاسۋى، ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقىندىعى، قول ۇشىن بەرۋگە دايىن تۇرۋى ەنەرگياسىنان-اق سەزىلەدى. ءبىز ول جەردە، نەگىزىنەن، كىشىگىرىم ءوندىرىس ورىندارىن ارالادىق، كاسىپكەرلەرىنىڭ جۇمىسىمەن تانىستىق. نەنى ۇيرەندىم؟ شىنىمدى ايتايىن، ءوزىم ول جاتاعى كوپ نارسەگە ترەيدينگ سالاسىنىڭ كوزقاراسىمەن قارادىم. قوس ەلدەگى ترەيدەرلەرمەن كەزىكتىم.
ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ دۇرىس جولمەن كەلە جاتقانىمىزدى، ەكىنشىدەن، ترەيدينگ سالاسىنا قىزىعاتىن جانداردىڭ ەشقاشان توقتامايتىنىن، جاڭا قادامدارىمىزدى ەڭسەرىپ، كەلەشەكتە IPO اشقانعا دەيىن ۇلكەن جوسپارلاردى قول جەتكىزۋگە بولاتىنىنا كوزىم جەتتى. 12 جىل بويى بۇل سالانىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن جاندارمەن كەزىكتىم. ولاردىڭ كۋرستارىنىڭ قۇنى – ون مىڭ دوللار. سوندىق دامىعان. وزدەرىنىڭ جەكە ستراتەگيالارى بار، بەس جىل نارىقتى زەرتتەگەن.
- سينگاپۋردا، ءبىر قىزىق جەرى، ءسىز 1000 دوللار تاپساڭىز، ءسىزدىڭ كىرىسىڭىزدىڭ جيىرما پايىزىن، ياعني ەكى ءجۇز دوللارىڭىزدى ۇكىمەت الىپ قويادى. جۇمىس بەرۋشى سىزگە ون التى پايىز تولەۋ قاجەت. ۇكىمەت ءسىز ءۇشىن كۇردەلى پروتسەنتپەن 36 پايىز تابىسىڭىزدى ۇستاپ، دەپوزيتىڭىزدى كوبەيتەدى. سودان سوڭ جىلىنا دوللارمەن 4 پروتسەنت بەرەدى. كورسەتكىش جامان ەمەس. دۇنيە جۇزىندە دوللار باعامىندا بۇل كورسەتكىش 1-1,5%. قازاقستاندا – 1 پروتسەنت.
ەندى قاراڭىز، سينگاپۋر 4 پايىز كىرىستەن بولەك ينفلياتسيانى جەڭىپ جاتىر. الەم ەكونوميكاسىندا مىنانداي قىزىق ءبىر ستاتيستيكا بار. ەگەر كەز كەلگەن 30 جاستاعى ادام ءوزىنىڭ زەينەت قورىنا ءبىر رەت 1000 دوللار سالىپ، سودان سوڭ اي سايىنعى كىرىسىنەن 100 دوللار سالىپ وتىرسا، زەينەتكە شىققان كەزدەگى سالعان اقشاسى، جوبامەن 36-37 مىڭ دوللار بولادى دا، كۇردەلى پروتسەنتپەن ونى ESNB 500-گە سالعاندا ول سىزگە، شامامەن، ورتاشا 15 پايىز ۇسىنادى. ناتيجەسىندە ءسىزدىڭ اقشاڭىز 512 000-نان 570 000 دوللارعا دەيىن وسەدى ەكەن. ارينە، ءبارى تىكەلەي قانشا اقشا سالعانىڭىزعا بايلانىستى. كوبىرەك سالساڭىز، ميلليونعا دەيىن وسەدى.
امەريكا، سينگاپۋر سەكىلدى ەكونوميكالىق جاعىنان دامىپ جاتقان ەلدەردىڭ قۇپياسى ۇقساس. مەنىڭ جەڭگەم Microsoft-تىڭ IT-مامانى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ولاردا قالىپتاسقان زاڭ بار. ءسىز زەينەت قورىنا ءتۇسىپ جاتقان اقشاڭىزدى مىندەتتى تۇردە كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىنا سالۋىڭىز قاجەت. سىزگە ءتىزىم بەرەدى، سول بويىنشا اكتسيالاردى تاڭدايسىز.
بۇل بىزدە تەرىس جۇزەگە اسادى؟ اكە-شەشەمىزدىڭ اقشاسىمەن ءۇي الامىز. نەگىزىنەن العاندا، ەگدە تارتقان ادامدار ساياحاتتاپ، دەمالۋعا بارلىق رەسۋرسىن جۇمساۋى كەرەك.
ترەيدينگ ءوز الدىنا جەكە ءبىر ماماندىق
- ترەيدينگتى ءباس تىگۋ، تاۋەكەل رەتىندە قاراستىراتىندار بار. تاۋەكەلگە بارعاندا شىعىنعا ۇشىراماس ءۇشىن نەنى ءبىلۋ كەرەك؟
- راس، ترەيدينگ سالاسىندا ءباس تىگۋ بار. دەگەنمەن، وتە از. Coca-cola 1920 جىلدان، تەسلا 2009-دان بەرى بار. العاشقى جىلى 17 دوللاردان شىققان اكتسياcى 2400 دوللارعا دەيىن ءوستى. اكتسيالار ۇزاق ۋاقىت بويىنا وسە بەرەدى. ترەيدينگ قىسقا ۋاقىتتا قارجىعا قول جەتكىزەتىن قۇرىلىم. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اكتسيالاردى الىپ، قايتا ساتا الاسىز. بۇل ءوز الدىنا جەكە ءبىر ماماندىق.
امەريكاداعى Wall Street-تە ارنايى cاباق الدىم. ساباقتارى 20 000 دوللار تۇرادى. سينگاپۋردا 10 000 دوللار تۇراتىنىن ايتىپ ءوتتىم. ءبىز بۇل سالانى قازاقشالاپ، قازاقىلاندىرىپ جاتىرمىز. ناتيجە جامان ەمەس. ەكى، ءۇش، ءتورت مىڭ دوللارمەن ادامدار ترەيدينگ دارىستەرىن الىپ، ءوز جاعدايلارىن جاساپ جاتىر. ياعني، ترەيدينگ دەگەنىز – ماماندىق. ونىڭ ارتىقشىلىقتارى دا قاتەرى دە بار. ونى بارىنشا مەڭگەرۋگە، سول سالانىڭ ءبىلىمي ينۆەستيتسياسىن كوكىرەگىڭە قۇيۋعا تىرىسۋ قاجەت. اسىعىستىق تانىتۋدىڭ قاجەتى جوق.
قازاق – كوشپەندى حالىق. ءبىزدىڭ قانىمىزدا دىتتەگەن ماقساتىمىزعا دەر كەزىندە جەتۋدى كوزدەيتىن قىزۋقاندىلىق قاسيەت بار. شارتتى قاتىناس بار. مەن ساعان جىلقى بەرسەم، سەن ماعان قوي بەر دەگەن قارىم-قاتىناس... شەتەلدەن كەلگەن پيراميدالىق جوبالار وسى قاسيەتىمىزدى قولدانىپ، سان سوقتىراتىنى دا راس. ءبىز تەز الدانامىز. قازىر «كريپتو» دەگەن قۇبىلىس بار. ءىرى ەكونوميستەردىڭ ءوزى ونىڭ بولاشاعىنا سەنىم ارتىپ وتىر. قازاقستان نارىعىندا دا «Binance»، «Kraken»، «ByBit» سەكىلدى بيرجالار مەن «Meta» كەلدى. بىزگە بولاشاق ءۇشىن دايىن بولۋ قاجەت.
بيرجا 1700 جىلداردىڭ وزىندە امەريكادا دامىعان نارسە. ترەدينگتى بەلگىلى ءبىر كاسىپ كوزى رەتىندە قابىلداپ، ينۆەستيتسياعا قاتىستى قارجىلىق ساۋات، ۇزاق مەرزىمگە اقشا جۇمساۋدى جوسپارلاۋ، پورتفوليو قۇرۋ دەگەن سىندى قاجەتتىلىكتەردى مەڭگەرگەن ارتىق ەتپەيدى.
دۇنيەجۇزىندە ەشبىر قادام تاۋەكەلسىز جاسالمايدى
- تاۋەكەلگە بەل بايلاماستان بايىپ كەتتىم، جاعدايىمدى جاسادىم دەگەن نارسە جوق. ءتىپتى، ءسىز قازاقستانداعى بانككە اقشاڭىزدى سالىپ قويساڭىز دا، 10 ميلليوننان ارتىق اقشاعا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. بانكتەردە كەپىلدەمەسى كوبىرەك بولسا، پايىزى ازىراق بولادى. مۇنى ءتۇسىنۋ كەرەك. ترەيدينگتە قارجىنىڭ پايىزى كوبىرەك بولعاننان كەيىن قاتەر ىقتيمالى ارتادى. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرگەندە «ارزانعا الىپ، قىمباتقا ساتۋ» قاعيداسى جۇمىس ىستەيدى.
دەگەنمەن، ادامنىڭ پسيحولوگياسى كۇردەلى. تەز بايۋدىڭ جولىندا قاتە شەشىم شىعارىپ قويامىز، ونىڭ تۇبىندە، ارينە، وسى باعىتتاعى العان، جيعان-تەرگەن ءبىلىمنىڭ ازدىعى توبە كورسەتەدى.
- بىلىمدىلىك ءارى الەمدىك وزگەرىستەردى سول مەزەتتە باقىلاپ، ءتىپتى، الدىن الا بولجاي ءبىلۋ قاسيەتتەرى قاجەت قوي...
- ول ترەيدەر بولۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت. ءبىز كۇن سايىنعى جاڭالىقتاردى قارايمىز. بۇگىن قانداي جاڭالىق بولدى، قانداي يندەكستەر شىقتى دەگەن سەكىلدى سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە ىزدەنۋگە تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، امەريكادا اي سايىن جاڭا يندەكستەر شىعادى. وندا «تاۋار باعاسىنىڭ يندەكسى ءوستى مە، قۇلدىرادى ما؟»، «تەسلانىڭ ەسەبى قانداي؟»، «Apple كومپانياسىنىڭ ەسەبى جارىققا شىقتى ما؟»، «قىتاي ينفلياتسياسىنىڭ كورسەتكىشى جاريالاندى ما؟» سەكىلدى اقپاراتتاردى نازاردا ۇستاۋعا تۋرا كەلەدى. اسىرەسە، قىتايدىڭ اكتسيالارى مەن قازىرگى ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ سالقىنى الەمدىك نارىق ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
- پاندەميا كەزىندە كوپتەگەن ونلاين جوبالاردىڭ ايى وڭىنان تۋدى. مىسالى، «امazon» جاقسى تابىس تاپتى. قايتا وفلاين ءومىر سالتىنا كوشكەن كەزدە ءبىراز وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. نەگىزى پاندەميانىڭ سالدارى قازىر ورتامىزعا شىعىپ وتىر. رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەمدەگى بارلىق دوللاردىڭ 30 پايىزىن قايتادان وندىرىلگەن ەكەن. ءبىر جىلعا دەيىن كوپتەگەن الەۋمەتتىك كومەكتەر كورسەتىلدى. ناتيجەسىندە، قارجىلاق كومەكتى العان ەڭبەك كۇشى جۇمىس ىستەۋگە قۇلىق تانىتپادى. اقىرى ءوندىرىس ازايىپ، تەپە-تەڭدىك جويىلدى. مۇنىڭ بارلىعى ينفلياتسياعا اكەلىپ سوقتى. قازىر الەم الپاۋىتتارى پايىزدى كوبەيتۋ ارقىلى ادامداردىڭ اقشا جۇمساۋ قاجەتتىلىگىن قىسىپ جاتىر.
كاسىبي ەكونوميستەردىڭ بولجامدارى بويىنشا 2023 جىلى ۇلكەن داعدارىس بولادى
- قازىر تۇتاس الەم سوعىس جاعدايىندا. مۇنى ۋكراينا-رەسەي اراسىنداعى سوعىس ەمەس، الەم دەڭگەيىندە بولىپ جاتقان سوعىس دەپ قابىلداۋعا بولادى. سەبەبى، ساياسي تۇرعىدان، الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق-مورالدىك تۇرعىدان سوعىستىڭ الەمگە ىقپالى بايقالادى. ۋكراينانىڭ ءوزى استىقپەن بىرنەشە ايماقتى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان مەملەكەت بولاتىن. قازىرگى كەزدەگى مۇنىڭ كورىنىسى قانداي؟ بولاشاقتا بۇل جاعداي نەگە اپارۋى مۇمكىن؟ مامان رەتىندە نە ايتاسىز؟
- وزىندىك بولجامىم بار. قازىرگى سوعىسقا بولا مۇناي باعاسى جوعارى قارقىنمەن ءوسىپ كەلە جاتىر. استىق، مۇناي دەگەندەر جوسپارمەن وندىرىلەتىن ەكونوميكالىق ونىمدەر. قاجەتتىلىككە ساي ءوندىرىلىپ وتىرادى. بىراق بيىلعى ءونىم كولەمى سوعىس جاعدايىندا از بولىپ قالادى. مۇناي-گاز سالاسى ءۇشىن بۇل ۇلكەن پروبلەما. ءبىر جاعىنان ساياسي ويىن بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، ەلەكترلى كولىكتەردىڭ قولدانىسى ارتىپ كەلەدى. سوعان ساي مۇناي باعاسى دا ءوسۋى مۇمكىن.
- قازاقستاندا دا ەلەكتروندى كولىكتەر كوبەيىپ جاتىر. ەگەر ونىڭ نارىعى ارتاتىن بولسا، مۇناي وندىرىسىنە كەرى ىقپال ەتۋى عاجاپ ەمەس. دەگەنمەن، كاسىبي ەكونوميستەردىڭ بولجامدارى بويىنشا 2023 جىلى ۇلكەن داعدارىس بولادى. كوپ كومپانيالار سوڭعى ءۇش ايدان بەرى كوپتەگەن قىزمەتكەرلەرىن قىسقارتىپ جاتىر. الدىن-الا بولجامعا سۇيەنىپ، قىسقارتىپ جاتىر. «تەسلا» باستالدى. «Microsoft»، «Google» كومپانيالارى دا بۇل پروتسەسكە ءۇن قوسىپ، قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتارىن سيرەتتى.
- داعدارىستىڭ كەلە جاتقانى انىق. ەڭ باستىسى، قالاي اقشامىزدى ۇنەمدەۋ، قالاي ارتىق اۋىز شىعىن جاساماۋ، اي سايىنعى «starbucks»، «netflix» سياقتى تۇتىنىمداردى ازايتۋ تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتىلىپ جاتىر.
- اڭگىمە اراسىندا ەلەكتروندى كولىك قولداناتىنىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. قۇپيا بولماسا، قانشا كولىگىڭىز بار؟ باعالارى قانداي؟
- قازىر ەكى كولىگىم بار. «Tesla» جانە «range rover». «Range rover» كولىك ءمىنۋ – بالا كەزگى ارمانىم ەدى. سول ارمانىم، شۇكىر، بۇگىن شىندىققا اينالدى. تەسلا كولىگىنىڭ اكتسياسىمەن ءبىراز اينالىستىم. ۇنادى. جوبامەن باعاسى – 45 000 دوللاردىڭ توڭىرەگىندە. Range rover – 28 000 000 ميلليون تەڭگەنىڭ ماڭايىندا.
- سۇحباتقا دايىندىق بارىسىندا ءتۇرلى ساۋالنامالار جۇرگىزۋگە تىرىستىق. وقىرمانداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالداردى جيناقتاۋدى ماقسات ەتتىك. سونىڭ ىشىندە «باستاپقى ترەيدينگتى قانشا بيۋدجەتپەن باستاۋعا كەڭەس بەرەسىز؟»، «دوللارعا قانداي اكتسيالار ساتىپ الۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋالدار ءتۇستى. ءوزىڭىز قانداي قارجىدان باستادىڭىز؟
- مەن ەڭ العاش ءۇش مىڭ دوللاردان باستادىم. كەيىننەن 10 0000 ودان كەيىن 27 0000-عا ءوسىردىم. قازاق جاستارىنا ايتارىم، ءسىزدىڭ سوقىر تيىنىڭىز بولماسا دا، باتىلدىق تانىتىپ، بۇل سالاعا كەلىڭىز. الدىمەن، ءبىلىمىڭىزدى جەتىلدىرۋگە كۇش جۇمساڭىز. Freedom Finance وكىلىنىڭ ءوزى ءبىر سۇحباتىندا سىزدە 20000 دوللارمەن قاي اكتسيانى الار ەدىڭىز دەگەندە، قارجىمدى تۇتاس بىلىمگە سالار ەدىم دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ەڭ جاقسى ينۆەستيتسيا – بىلىمگە سالعان ينۆەستيتسيا». راسىمەن، ءبىلىمىڭىز جاقسى بولسا عانا تۇراقتى تۇردە تابىس تابا الاسىز.
- بايقاپ وتىرمىز. ساياسي جاعدايلار ەكونوميكاعا ىقپال ەتىپ وتىرادى. ساياساتتى تاپ باسىپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىنداپ بارادى. الداعى ۋاقىتقا ارنالعان بولجامدارىڭىز بار ما؟ قانشا ۋاقىت ارالىعىنا بولجام جاساي الدىڭىزدار؟
- ءبىز امەريكاداعى بيرجا نارىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، جوسپار قۇرامىز. امەريكاداعى ساياسات – تۇراقتى. جاقسى جاعى – ەكونوميكالىق جاعدايىندا. سوعىس امەريكا ەكونوميكاسىنا اگرەسسيۆتى تۇردە، ياعني قارقىندى اسەر ەتىپ جاتقان جوق. امەريكاداعى باستى پروبلەما – ينفلياتسيا. ونىڭ دا شەشىمى بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. ساياسات تا، ەكونوميكا دا تۇراقتاناتىن ءبىر ۋاقىت كەلەدى. حالىقارالىق كومپانيالار IPO-لارىن اشا باستايدى. بىزدە دە ەكى بيرجا: KASE مەن AIح بار. ءبىز دە بولاشاقتا ءوز اكتسيالارىمىزدى جاساساق، ترەيدەرلەر سانى ارتسا، ەكونوميكامىز جاقسى داميدى.
- مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى جاعدايدا امەريكاداعى ءىرى كومپانيالارمەن ينۆەستيتسيا جاساۋ قاجەت. ءىرى كومپانيالار دەگەن نە؟ كاسىبي تۇرعىدا نازار سالساق، ءىرى كومپانيالار دەگەنىمىز جوعارى كاپيتاليزاتسياسى بار كومپانيالار، ياعني ون ميللياردتان جوعارى قۇنى بار كومپانيالار. بولاشاقتا ءبارى تەحنولوگيامەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان بىزگە تەحنولوگيا جاعىن كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك.
- كەز كەلگەن سوعىس اقش دامۋىنا اسەرىن تيگىزدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ دامۋىنا دا سوعىستىڭ اسەرى بار دەپ ايتۋعا بولادى. مىنانداي جاعدايدا ىقتىق نۇكتەلەر اقش دامۋىنا اسەر ەتە مە؟
- مەنىڭ ويىمشا، ءيا. ويتكەنى، اقش قاشىقتا ورنالاسقان. ەڭ سوڭعى جاڭالىقتاردا رەسەي ەۋروپاعا مۇناي مەن گازدى تاسىمالداماي قويسا، امەريكادان دا تاسىمالداۋعا بولادى دەگەن اقپار شىقتى. امەريكا ەكسپورتتاۋشى ەل قاتارىنا كىرۋى مۇمكىن. وسىنداي مۇمكىندىكتەر اشىلۋى مۇمكىن. رەسەيدىڭ قازىرگى مۇناي مەن گازدى تاسىمالداماي، ەۋروپانى قىسامىز، رۋبل قولدانا وتىرىپ ساتامىز دەگەن ساياساتى ءوزىنىڭ جاقسى ناتيجەسىن كورسەتپەيدى. ەۋروپانىڭ وزىندە دوللاردى مويىندالعان. بۇل رەسەيدىڭ عانا ەمەس، ەۋروپانىڭ دا ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋى مۇمكىن.
- رەسەي قۇلدىراسا، قىتايدىڭ كۇشەيۋى تابيعي زاڭدىلىق سەكىلدى. قالاي ويلايسىز؟
- قىتايدىڭ قازىردىڭ وزىندە قارقىنى جوعارى. امەريكامەن باسەكەگە ءتۇسىپ جاتىر. قىتايداعى دوستارىممەن ۇدايى بايلانىستامىن. ول جاققا بارۋ ءۇشىن ۆيزا الۋ قيىن، قازىر بارعان كۇننىڭ وزىندە كارانتينگە جاتقىزىلادى. كورشىڭىز اۋىرىپ قالسا، ءسىزدى دە قاتار كارانتينگە كىرگىزەدى. موڭعوليامەن شەكاراسى دا جابىق. بۇل موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسىنا تەرىس اسەر ەتىپ وتىر.
- قىتاي قازىر افريكانىڭ نارىعىنا شىقتى. مالايزيادا دا قىتايدىڭ قۇرىلىس كومپانيالارى وتە كوپ. قىتاي كوپ نارسەگە ارالاسىپ جاتقان جوق، مەنىڭ ويىمشا، ۇلكەن ساياسي ويىنعا دايىندالىپ جاتىر. امەريكانىڭ الەمدىك ەكونوميكاعا ىقپالى بولسا دا، قىتايعا ىقپالى باسەڭدەۋ. قىتاي ءىرى كولەمدە ساياسي-ەكونوميكالىق ويىن ۇيىمداستىرىپ جاتىر. سوندىقتان قىتايشا ۇيرەنگەنىمىز دۇرىس
- ءبىزدىڭ قوعامدا قىتايعا قارسى فوبيا بار. مۇنداي فوبيانىڭ بولۋى دۇرىس پا؟ قىتايشا ۇيرەنۋ باستامالارى بۇرىن دا كوتەرىلگەن.
- قىتايدان قاۋىپ بار. ولار ءتايۆاندى الىپ قويۋعا تىرىسىپ جاتىر. گونكونگتى الىپ جاتىر دەگەن اقپارات بار. تيك-توكتىڭ ءوزى قىتايدىڭ كومپانياسى. قىتايداعى تيك-توكتا بىلىمگە بايلانىستى ساپالى كونتەنتتەر جارىققا شىعادى. باسقا ەلدەردە قاجەتسىز قوقىس اقپاراتتاردى شىعارىپ وتىرادى. الگوريتمىنىڭ ءوزى سوعان قۇرىلعان. قىتايدان ءبىر ىرگەمىزدى الىسقا تىگە المايمىز. قايتا دوستاسا وتىرىپ، ولاردىڭ جاقسى جاقتارىن ەل نارىعىندا قولدانۋ كەرەك. قىتاي سوڭعى ۋاقىتتاردا جىلدام قارقىنمەن دامىپ كەتتى، ءبىز ءالى كوشكە ىلەسە الماي جاتىرمىز. ولار الەمدە شىعاتىن تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعىن وزدەرىنە ىڭعايلاپ، رەفورمالاپ العان. ءبىز دە بۇل مەجەنى باعىندىرا الامىز. مىسالى، قاراۋسىز قالعان اۋىل تۇرعىندارىن الماتى ماڭىنا شوعىرلاندىرىپ، 5-6 ميلليون حالقى بار الىپ قالا جاساي الامىز. اعايىن جاعدايسىز جۇرگەنشە از جالاقىعا بولسا دا قالادا ءومىر ءسۇرسىن. جوق دەگەندە بالالارى ساپالى ءبىلىم الىپ شىعادى.
ءبىر-بىرىمىزگە قامقورلىق تانىتىپ، قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن بولىسۋىمىز قاجەت
- سۇحباتىمىز دا سوڭىنا جەتىپ قالعان سياقتى. اڭگىمەمىزدى جاستارعا ارنالعان موتيۆاتسيالىق كەڭەسپەن تۇيىندەسەڭىز. جاڭا زاماننىڭ جاستارى قانداي بولۋى قاجەت؟
- كەيىنگى ساپارىمنان تۇيسىنگەن ماڭىزدى ءبىر وقيعا بولدى. مەن ساپارعا اۋىرىپ باردىم. جول بويى تۇماۋراتتىم. كاتاردا دا ءبىر كۇن تىنىعىپ، ارى قاراي ساپارلادىم. سونداعى تۇسىنگەنىم، ادامدا، الدىمەن، دەنساۋلىق بولۋى قاجەت ەكەن. دەنساۋلىق بولماسا، قارجىلىق ساۋاتتىڭ، قانشا اقشا تاپقانىڭنىڭ ءبارى بەكەر. وتىز ەكى جاسقا دەيىن جاقسى ادەت قالىپتاستىرۋ كەرەك. جاقسى كورەتىن زاتتاردى تاۋىپ، ءوزىڭدى ءجىتى تانۋعا تىرىس. ودان كەيىن فيزيكالىق تۇرعىدان قيىن بولادى. جۇگىرۋگە، تاۋ بويىندا شاڭعى تەبۋگە كوڭىل ءبول.
- ەكىنشىدەن، ءبارىمىزدىڭ قانىمىز قازاق. تىرشىلىگىمىز ءبىر-بىرىمىزبەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان، ءبىر-بىرىمىزگە قامقورلىق تانىتىپ، قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن بولىسۋىمىز قاجەت. ونىڭ العاشقى قادامدارى وتە قاراپايىم. ەسىكتى اشىپ بەرۋ، جول كورسەتۋ، كولىكتى ەرەجەگە ساي جۇرگىزۋ دەگەن سەكىلدى قاعيدالاردان قۇرالادى. وسىنى ەسكەرۋگە تىرىسايىق. ءبىلىمدى بولايىق. ءاربىر قازاق باي بولۋى ءتيىس. سول كەزدە ءبىر-بىرىمىزگە تىرەۋ بولۋ مۇمكىندىگى تۋادى. اسىلىندا، بارلىق ادام – تەڭ. ماسەلە – بىرەۋدىڭ ەرتە، بىرەۋدىڭ كەيىن ماڭىزدى قادام جاساۋىندا. مۇمكىندىكتى جىبەرىپ المايىق، اعايىن! جولىڭىز اشىق بولسىن!
- كوپ راقمەت! ءسىزدىڭ ىسىڭىزگە دە بەرەكە تىلەيمىز. اماندىقتا جۇزدەسكەنشە!
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
