Elimizdegi tanymal treıder-ınvestor, «DK Trading» kompanııasynyń negizin qalaýshy, on myńnan astam stýdentti qazaq tilinde oqytyp, qarjylyq saýatqa baýlyǵan Dýman Erqanat myrza portalymyzǵa suhbat berip, ekonomıkalyq qubylystarǵa qatysty pikir aıtty. Jańa zaman talabyna saı trendterdi jiktep, qazirgi kúndegi qarjylyq saýattyń mańyzyn aıshyqtady.
- Búgingi zamannyń talaby – qarjylyq saýat. Álemdik deńgeıdegi daǵdarysqa qarsy turýdyń basty amaly – qarjylyq turǵydan saýatty bolý. Kóp jyldar boıy shetelde boldyńyz. Sizdi sheteldiń ómirin jaqsy, jetik biletin azamat retinde tanımyz. Shetelde bolý, shetelde turý keıbir jastarǵa arman dep aıtsaq bolatyn shyǵar. Qazir Qazaqstannan baz keship, shetelge qonys aýdarǵysy keletinder bar. Osy turǵydan sizdiń kózqarasyńyzdy bilgim keledi? Qazaqtyń bári shetelge ketse, atajurtymyzdy kim qorǵap, kim ulan-ǵaıyr atyrapqa ıe bolady degen suraq ta bar kókeıde....
- Armysyzdar! Shynymen de, óte qyzyqty suraq. Men Amerıkadaǵy Kolorado shtatynyń Denver qalasynda toǵyz jylǵa jýyq turdym. Bilim aldym, bıznes salasy boıynsha arnaıy MBA-magıstratýrasyn oqydym. Bes-alty jyl «treıder» salasyn zerttep, ózimizdiń tól akademııamyzdy qurdyq. Qazir bul baǵyttaǵy suraqtar kóp jastardy mazalaıdy.
Aldymen, kórermen bir nárseni túsinse eken deımin. AQSh-taǵy ómir kıno men ınstagramdaǵydaı emes. Bir jaqsy jeri – barlyq adamǵa birdeı múmkindiktiń berilýi. Kim kóp qımyldasa, sol kóp aqsha taba alady. Kóp múmkindikterge qol jetkize alady. Alaıda, AQSh-ta ómir súrý – qıynyraq. Ózim de tek saıahattaǵan sátterimdi, qyzyqty oqıǵalarymdy ınstagramda bólisetinmin. Qoǵamdyq kólikpen qatynap, aıaqtan on bir saǵat tik turyp jumys istegen kezderim boldy.
Meniń Amerıkaǵa barýym – men úshin úlken sheshimderdiń biri boldy
- Meniń oıymsha, shetelge arman qýyp barǵan jastarymyzdyń barlyǵy osyndaı kúrdeli satydan ótedi. Shyńdalady. Jastardyń shetelge shyqqanyn óz basym qoldaımyn. Mysaly, meniń Amerıkaǵa barýym – men úshin úlken sheshimderdiń biri boldy. Amerıka meni tárbıeledi. Rasymen, qoǵam bizdiń bolmysymyzdy qalyptastyrady, qundylyqtarǵa úıretedi. Bir saǵat eńbegińdi baǵalaýdy úıretedi. Bizde jumys qarqyny saǵatpen eseptelmeıdi ǵoı. Amerıkada osyndaı erejelerge moıynsundyq.
Amerıka barý – Amerıkada qalyp qalý degen sóz emes. Ol jaqtaǵy qazaqtardyń kóbimen tanyspyn, áli kúnge ózara aralas-quralaspyz. Otbasymen túbegeıli kóship ketkender óte sırek. Amerıka qazaqtarynyń kóbi tapqan-taıanǵanyn elde qalǵan jaqyndarymen bólisedi. Kez kelgen qazaqtyń Amerıkaǵa ornyǵyp qalý múmkindigi az. Jaǵdaıyn jasaǵannan keıin qaıtyp keledi. Ózimniń aǵam da qazir AQSh-ta turyp jatyr, olarmen sóılessem, elge qaıtqysy keletinin, qazaqtyń topyraǵyn saǵynǵanyn aıtady. Tek eki balasy Amerıkada jaqsy bilim alsyn degen nıetpen ýaqytsha turaqtap qaldy.
- Ol balalar qazaqsha bile me?
- Ókinishke qaraı qazaqsha bilmeıdi. Biraq aptasyna eki ret qazaqsha onlaın dáris alyp, ana tilin úırenip jatyr. Men barshańyzǵa Amerıka jaıly shyndyqty aıtyp otyrmyn. Gollıvýdtaǵy fılmderge qaraı otyryp Amerıkany qabyldaýdyń qajeti joq. Kapıtalızm bolǵan soń, ol jaqta qarbalas. Meniń ózim týǵan aǵammen 30 mınýt araqashyqtyǵy bar jerde turyp eki aptada bir ret kezdesetinmin. Apta ishinde qyzmette boldyq, ol senbi, jeksenbi kúnderi otbasymen birge ýaqyt ótkizedi. Qaıtkende jıi jolyǵýdyń reti kele bermeıdi.
Amerıkada aqsha tabýǵa múmkindik bar. Týǵan aǵam ortasha deńgeıden joǵary ómir súrip jatyr. Kúıbeń tirliktiń qamymen ózi balasyna ýaqyt bóle almaı júr. Keshqurym ǵana balalarynyń bilim sapasyna kóp kóńil bóledi. Úıde qazaqsha sóılesedi. Biraq balalary Amerıka balabaqshasynda tálim alǵandyqtan, aǵylshynshasy qazaqshaǵa qaraǵanda basym.
Amerıkaǵa bardym, baqytty bolyp kettim degen túsinik joq
- Iá, taıaqtyń eki ushy bar emes pe? Belgili bir ýaqytta AQSh-ta ómir súrip, qalyptasyp, keıin elge kelse, nesi zııan?
- Durys aıtasyz. Osy oraıda eki mańyzdy nárseden sóz etkim keledi. Menińshe, adamdar týǵan Otanyna túbi qaıtyp keledi. Amerıkaǵa bardym, baqytty bolyp kettim degen túsinik joq. Jalpy biz aqshaǵa nege umtylamyz? Túpsanamyzǵa úńilsek, jaqyn adamdarymyzben kóbirek ýaqyt ótkizýge múmkindik alý úshin. Men qaıtyp oraldym, maǵan Qazaq eli unady. Men sekildi kóp adamdar eline oralǵysy keledi, biraq olar áli mundaı qadamǵa daıyn emes. Ekinshiden, Qazaqstanda múmkindik mol. Qazaqstannan shyǵyp kórmegen adam ony baıqaı almaıdy. Syrttan baqylaǵanda elimizde múmkindiktiń óte kóp ekenin túsinesiz. Qazaqstan naryǵy arqyly TMD naryǵyna shyǵýǵa múmkindik bar. Qazaqstandaǵy kásipkerler Amerıkadaǵy kásipkerlerge qaraǵanda kóbirek aqsha tabady.
- Adamnyń tabysty bolýynyń seksen paıyzy qarjylyq saýatqa baılanysty dedińiz. Naqtyraq aıtsaq, qarjy únemdeı bilý qabileti. Bul jaıly tarqatyp aıtsańyz...
- Bul qazirgi mańyzdy taqyryptardyń biri. Sebebi, qazir ınflıaııa ósip jatyr. Bul dúnıejúzinde bolyp jatqan jaǵdaı. Amerıkanyń ózinde ınflıaııa 9 paıyzǵa jetti. Bırja qundy qaǵazdarynyń baǵasy túsip jatyr. Bul biz úshin tıimdi. Osyndaıda qarjylyq saýat mańyzdy. Álemdik standart boıynsha kirisińizdiń 15/20 proentin tek qana saqtap, saýatty menedjmentpen basqarǵan jaǵdaıda qarjylyq erkindikte ómir súrý múmkindigińiz 80 paıyzǵa jetedi eken. Qazaqstanda she? Qazaqstan úkimetiniń kórsetken deregi boıynsha ınflıaııa kólemi – 16-20%. Túrkııada – 50-60% . Endi qarańyz, jylda tapqan kirisińizdiń 16 proenti bir jylda «qulap qalyp jatyr». Siz qarjy jınamadyńyz, biraq shyǵyndalyp jatyrsyz. Aqshańyzdy depozıtke salyp qoısańyz, teńge baǵamynda 13 proent beredi. Inflıaııamen báribir 3-4 paıyz shyǵyn shyǵyp tur. Eger aqshamyzdyń 15-20 proentin jınap, ony bırjaǵa salsaq, «Apple», «Tesla» «Amazon» cekildi «TMD 500» naryǵyna salyp, sonymen eseptesek, utamyz. Jylyna 15 paıyz tabystyń ózi ketken shyǵyndy jaýyp, jobamen jylyna 30-40 paıyz ǵana aıyrmashylyq beredi. Aqshańyzdy saqtap, ınvestıııaǵa salýdyń arqasynda qarapaıym kásipkerlermen salystyrǵanda 40-50 paıyz aldyda júresiz. Bir jyldyń ózinde osyndaı nátıje bolsa, on jylda jaqsy tabysqa jetýge bolady. On bes jyl degende, tipten, tolaıym tabysqa jetesiz.
- Aqsha degen sý sııaqty. Únemdemeseń, taýsyla beredi. Aqshany únemdeýge qatysty qandaı keńes aıtýǵa bolady?
- Aqshany únemdeýge baılanysty kóptegen ádic-tásilder bar. Mysaly, «40–30–20–10» nemese «40–40–20» degen ekonomısterdiń shyǵarǵan tásilderi naryqta óte tıimdi. Munyń ishinde eń kóp qoldanylatyny «50–30–20». Demek, turaqty kirisińizdiń 50 paıyzyn turaqty shyǵynǵa bólý qajet. Páteraqysy úshin, iship-jeıtin jeke qajettiligińiz úshin ári janar-jaǵarmaıǵa tóleısiz. Qalǵan 30 paıyzdy ózińizdi damytýǵa jumsaý qajet. Til úırenińiz, durys tamaqtanyńyz, sportpen shuǵyldanyńyz, kınoǵa baryńyz. Muny 30%-dan asyrmaý kerek. Sońǵy 20 paıyzdy saqtaý qajet. Kóbirek saqtasańyz, tipten jaqsy. Barlyǵy kiriske baılanysty. Amerıkada jeke adam ne otbasyly adam úshten alty aılyq shyǵynyn saqtap qoıý qajet ekendigin aıtady. Bul tótenshe jaǵdaıǵa arnalǵan shyǵyn. Sebebi, adam basynan túrli oqıǵalar ótedi. Ómirde bári múmkin. Sondaı jaǵdaı týa qalsa, qarjydan qysyla qoımaısyz.Ony qalaı jınaımyz? Jıyrma paıyz tabystyń bes paıyzyn, on paıyzyn bólip, alty aıda jınap alǵa bolady. Bul – qarjylyq saýat.
- Túsinikti. Amerıkadaǵy siz sanamalap aıtqan ádis-tásilderge halqy boı úıretti desek bolady. Al qazaq tildi ortada qarjyny qoldanýǵa qatysty saýattyń artqany baıqala ma?
- Baıqalady. Men de qazaq tildi ortanyń ókilimin. Men, shynymdy aıtsam, múldem bul salanyń basynda júremin dep oılamadym. Aǵartýshylyq qyzmetke kelgennen bastap ózime motıvaııa taptym. Qazaq tildi aýdıtorııaǵa sapaly bilimdi jetkizýge tyrystyq. Shákirtterimiz de bar. Bizdiń qazirgi kezeń – qazaq tildi jastardyń qarjylyq saýatqa bet burǵan kezeńi. Jańa tolqyn keldi. Bes jyldyń ishinde sapaly jastardan quralǵan qoǵamymyzdy qalap alamyz. Iýtýbtyń ózinde qazaq tildi kontentterdiń kórilimi óte joǵary. Odan bólek, qazaq tildi naryqtyń belsendiligi artyp, talap-tilegi artqandyǵyn syrttaǵylar da moıyndap jatyr. Sondyqtan, biz óz kásibimizdi meıilinshe professıonaldy túrde meńgersek, elimiz, sózsiz, damıdy.
- Kóp raqmet, Endi oqý qunyna qatysty suraqqa oıyssaq. Qupııa bolmasa, oqý quny sizderge qansha bolady?
- Oqý quny – ártúrli. Eń arzanyn dáristerdiń sany boıynsha aıtar bolsaq, júz toqsan toǵyz myńnan bastalady. Budan bólek, qarjylyq saýatqa qatysty jalpy bilim beretin, barlyq adamnyń bilýi tıis taqyryptardy qamtıtyn tegin kýrstarymyz da joq emes. Negizinen alǵanda, oqý baǵasy jumys proesine, júzbe-júz oqýǵa qaraı kóterile beredi.
- Qandaı da bir áleýmettik jeńildikter, nemese naýqandar bar ma? Qalyń kópshilikke kómek turǵysynan...
- Árıne. Ózim, birinshiden, konferenııalardan, suhbattardan qalmaı, oǵan spıker retinde barýǵa tyrysamyn. Ózimiz de arasynda tegin lekııalar, ınstagramymdaǵy oqyrmandarǵa arnalǵan jıyndar uıymdastyryp turamyz. Qazirgi ýaqytta jańa jospar quryp jatyrmyz. Múmkindik bolsa, Almaty oblysy Mádenıet basqarmasymen birlese otyryp, «Respýblıka saraıynda» tegin konferenııa jasaǵymyz keledi. Eger, shyn máninde, oıymyzdy júzege asyrsaq, qarjylyq saýatqa degen úlken úlesimiz bolady degen senimdemin.
Ekonomıkalyq jaǵynan damyp jatqan elderdiń qupııasy uqsas
- Isterińizge bereke tileımin. Jaqynda ǵana ózińiz is-sapardan oraldyńyz. Alǵan áserińiz qalaı? Tyń oı-pikir taba aldyńyz ba?.. Elimizdiń damýyna baılanysty qandaı da bir usynystaryńyz bar ma?
- Sapar sátti ári óte qyzyqty boldy. Aǵalarymyzben birge Malaızııa jáne Sıngapýr memleketterine baryp qaıttyq. Jobamen toǵyz kúndeı saparladyq. Malaızııa – musylmandar eli. Kóshede qaıyr tilegen adamdardy kezdestirmedik. Adamdardyń áreketinen aramdyq ta baıqalmaıdy. Halqynyń ózara syılasýy, bir-birine degen jaqyndyǵy, qol ushyn berýge daıyn turýy energııasynan-aq seziledi. Biz ol jerde, negizinen, kishigirim óndiris oryndaryn araladyq, kásipkerleriniń jumysymen tanystyq. Neni úırendim? Shynymdy aıtaıyn, ózim ol jataǵy kóp nársege treıdıng salasynyń kózqarasymen qaradym. Qos eldegi treıderlermen keziktim.
Eń aldymen, bizdiń durys jolmen kele jatqanymyzdy, ekinshiden, treıdıng salasyna qyzyǵatyn jandardyń eshqashan toqtamaıtynyn, jańa qadamdarymyzdy eńserip, keleshekte IPO ashqanǵa deıin úlken josparlardy qol jetkizýge bolatynyna kózim jetti. 12 jyl boıy bul salanyń tóńireginde júrgen jandarmen keziktim. Olardyń kýrstarynyń quny – on myń dollar. Sondyq damyǵan. Ózderiniń jeke strategııalary bar, bes jyl naryqty zerttegen.
- Sıngapýrda, bir qyzyq jeri, siz 1000 dollar tapsańyz, sizdiń kirisińizdiń jıyrma paıyzyn, ıaǵnı eki júz dollaryńyzdy úkimet alyp qoıady. Jumys berýshi sizge on alty paıyz tóleý qajet. Úkimet siz úshin kúrdeli proentpen 36 paıyz tabysyńyzdy ustap, depozıtińizdi kóbeıtedi. Sodan soń jylyna dollarmen 4 proent beredi. Kórsetkish jaman emes. Dúnıe júzinde dollar baǵamynda bul kórsetkish 1-1,5%. Qazaqstanda – 1 proent.
Endi qarańyz, Sıngapýr 4 paıyz kiristen bólek ınflıaııany jeńip jatyr. Álem ekonomıkasynda mynandaı qyzyq bir statıstıka bar. Eger kez kelgen 30 jastaǵy adam óziniń zeınet qoryna bir ret 1000 dollar salyp, sodan soń aı saıynǵy kirisinen 100 dollar salyp otyrsa, zeınetke shyqqan kezdegi salǵan aqshasy, jobamen 36-37 myń dollar bolady da, kúrdeli proentpen ony ESNB 500-ge salǵanda ol sizge, shamamen, ortasha 15 paıyz usynady. Nátıjesinde sizdiń aqshańyz 512 000-nan 570 000 dollarǵa deıin ósedi eken. Árıne, bári tikeleı qansha aqsha salǵanyńyzǵa baılanysty. Kóbirek salsańyz, mıllıonǵa deıin ósedi.
Amerıka, Sıngapýr sekildi ekonomıkalyq jaǵynan damyp jatqan elderdiń qupııasy uqsas. Meniń jeńgem Microsoft-tyń IT-mamany bolyp jumys isteıdi. Olarda qalyptasqan zań bar. Siz zeınet qoryna túsip jatqan aqshańyzdy mindetti túrde kompanııalardyń akııalaryna salýyńyz qajet. Sizge tizim beredi, sol boıynsha akııalardy tańdaısyz.
Bul bizde teris júzege asady? Áke-sheshemizdiń aqshasymen úı alamyz. Negizinen alǵanda, egde tartqan adamdar saıahattap, demalýǵa barlyq resýrsyn jumsaýy kerek.
Treıdıng óz aldyna jeke bir mamandyq
- Treıdıngti bás tigý, táýekel retinde qarastyratyndar bar. Táýekelge barǵanda shyǵynǵa ushyramas úshin neni bilý kerek?
- Ras, treıdıng salasynda bás tigý bar. Degenmen, óte az. Coca-cola 1920 jyldan, Tesla 2009-dan beri bar. Alǵashqy jyly 17 dollardan shyqqan akııacy 2400 dollarǵa deıin ósti. Akııalar uzaq ýaqyt boıyna óse beredi. Treıdıng qysqa ýaqytta qarjyǵa qol jetkizetin qurylym. Bir kúnniń ishinde akııalardy alyp, qaıta sata alasyz. Bul óz aldyna jeke bir mamandyq.
Amerıkadaǵy Wall Street-te arnaıy cabaq aldym. Sabaqtary 20 000 dollar turady. Sıngapýrda 10 000 dollar turatynyn aıtyp óttim. Biz bul salany qazaqshalap, qazaqylandyryp jatyrmyz. Nátıje jaman emes. Eki, úsh, tórt myń dollarmen adamdar treıdıng dáristerin alyp, óz jaǵdaılaryn jasap jatyr. Iaǵnı, treıdıng degeniz – mamandyq. Onyń artyqshylyqtary da qateri de bar. Ony barynsha meńgerýge, sol salanyń bilimı ınvestıııasyn kókiregińe quıýǵa tyrysý qajet. Asyǵystyq tanytýdyń qajeti joq.
Qazaq – kóshpendi halyq. Bizdiń qanymyzda dittegen maqsatymyzǵa der kezinde jetýdi kózdeıtin qyzýqandylyq qasıet bar. Shartty qatynas bar. Men saǵan jylqy bersem, sen maǵan qoı ber degen qarym-qatynas... Shetelden kelgen pıramıdalyq jobalar osy qasıetimizdi qoldanyp, san soqtyratyny da ras. Biz tez aldanamyz. Qazir «krıpto» degen qubylys bar. Iri ekonomısterdiń ózi onyń bolashaǵyna senim artyp otyr. Qazaqstan naryǵynda da «Binance», «Kraken», «ByBit» sekildi bırjalar men «Meta» keldi. Bizge bolashaq úshin daıyn bolý qajet.
Bırja 1700 jyldardyń ózinde Amerıkada damyǵan nárse. Tredıngti belgili bir kásip kózi retinde qabyldap, ınvestıııaǵa qatysty qarjylyq saýat, uzaq merzimge aqsha jumsaýdy josparlaý, portfolıo qurý degen syndy qajettilikterdi meńgergen artyq etpeıdi.
Dúnıejúzinde eshbir qadam táýekelsiz jasalmaıdy
- Táýekelge bel baılamastan baıyp kettim, jaǵdaıymdy jasadym degen nárse joq. Tipti, siz Qazaqstandaǵy bankke aqshańyzdy salyp qoısańyz da, 10 mıllıonnan artyq aqshaǵa eshkim kepildik bere almaıdy. Bankterde kepildemesi kóbirek bolsa, paıyzy azyraq bolady. Muny túsiný kerek. Treıdıngte qarjynyń paıyzy kóbirek bolǵannan keıin qater yqtımaly artady. Qarapaıym tilmen túsindirgende «arzanǵa alyp, qymbatqa satý» qaǵıdasy jumys isteıdi.
Degenmen, adamnyń psıhologııasy kúrdeli. Tez baıýdyń jolynda qate sheshim shyǵaryp qoıamyz, onyń túbinde, árıne, osy baǵyttaǵy alǵan, jıǵan-tergen bilimniń azdyǵy tóbe kórsetedi.
- Bilimdilik ári álemdik ózgeristerdi sol mezette baqylap, tipti, aldyn ala boljaı bilý qasıetteri qajet qoı...
- Ol treıder bolý úshin aýadaı qajet. Biz kún saıynǵy jańalyqtardy qaraımyz. Búgin qandaı jańalyq boldy, qandaı ındekster shyqty degen sekildi suraqtardyń tóńireginde izdenýge týra keledi. Máselen, Amerıkada aı saıyn jańa ındekster shyǵady. Onda «Taýar baǵasynyń ındeksi ósti me, quldyrady ma?», «Teslanyń esebi qandaı?», «Apple kompanııasynyń esebi jaryqqa shyqty ma?», «Qytaı ınflıaııasynyń kórsetkishi jarııalandy ma?» sekildi aqparattardy nazarda ustaýǵa týra keledi. Ásirese, Qytaıdyń akııalary men qazirgi júrip jatqan soǵystyń salqyny álemdik naryq úshin óte mańyzdy.
- Pandemııa kezinde kóptegen onlaın jobalardyń aıy ońynan týdy. Mysaly, «Amazon» jaqsy tabys tapty. Qaıta oflaın ómir saltyna kóshken kezde biraz ózgeristerge ushyrady. Negizi pandemııanyń saldary qazir ortamyzǵa shyǵyp otyr. Resmı emes derekterge súıensek, álemdegi barlyq dollardyń 30 paıyzyn qaıtadan óndirilgen eken. Bir jylǵa deıin kóptegen áleýmettik kómekter kórsetildi. Nátıjesinde, qarjylaq kómekti alǵan eńbek kúshi jumys isteýge qulyq tanytpady. Aqyry óndiris azaıyp, tepe-teńdik joıyldy. Munyń barlyǵy ınflıaııaǵa ákelip soqty. Qazir álem alpaýyttary paıyzdy kóbeıtý arqyly adamdardyń aqsha jumsaý qajettiligin qysyp jatyr.
Kásibı ekonomısterdiń boljamdary boıynsha 2023 jyly úlken daǵdarys bolady
- Qazir tutas álem soǵys jaǵdaıynda. Muny Ýkraına-Reseı arasyndaǵy soǵys emes, álem deńgeıinde bolyp jatqan soǵys dep qabyldaýǵa bolady. Sebebi, saıası turǵydan, áleýmettik, psıhologııalyq-moraldik turǵydan soǵystyń álemge yqpaly baıqalady. Ýkraınanyń ózi astyqpen birneshe aımaqty qamtamasyz etip otyrǵan memleket bolatyn. Qazirgi kezdegi munyń kórinisi qandaı? Bolashaqta bul jaǵdaı nege aparýy múmkin? Maman retinde ne aıtasyz?
- Ózindik boljamym bar. Qazirgi soǵysqa bola munaı baǵasy joǵary qarqynmen ósip kele jatyr. Astyq, munaı degender josparmen óndiriletin ekonomıkalyq ónimder. Qajettilikke saı óndirilip otyrady. Biraq bıylǵy ónim kólemi soǵys jaǵdaıynda az bolyp qalady. Munaı-gaz salasy úshin bul úlken problema. Bir jaǵynan saıası oıyn bolýy múmkin. Sebebi, elektrli kólikterdiń qoldanysy artyp keledi. Soǵan saı munaı baǵasy da ósýi múmkin.
- Qazaqstanda da elektrondy kólikter kóbeıip jatyr. Eger onyń naryǵy artatyn bolsa, munaı óndirisine keri yqpal etýi ǵajap emes. Degenmen, kásibı ekonomısterdiń boljamdary boıynsha 2023 jyly úlken daǵdarys bolady. Kóp kompanııalar sońǵy úsh aıdan beri kóptegen qyzmetkerlerin qysqartyp jatyr. Aldyn-ala boljamǵa súıenip, qysqartyp jatyr. «Tesla» bastaldy. «Microsoft», «Google» kompanııalary da bul proeske ún qosyp, qyzmetkerleriniń qataryn sıretti.
- Daǵdarystyń kele jatqany anyq. Eń bastysy, qalaı aqshamyzdy únemdeý, qalaı artyq aýyz shyǵyn jasamaý, aı saıynǵy «starbucks», «netflix» sııaqty tutynymdardy azaıtý týraly kóp áńgime aıtylyp jatyr.
- Áńgime arasynda elektrondy kólik qoldanatynyńyzdy aıtyp qaldyńyz. Qupııa bolmasa, qansha kóligińiz bar? Baǵalary qandaı?
- Qazir eki kóligim bar. «Tesla» jáne «range rover». «Range rover» kólik miný – bala kezgi armanym edi. Sol armanym, shúkir, búgin shyndyqqa aınaldy. Tesla kóliginiń akııasymen biraz aınalystym. Unady. Jobamen baǵasy – 45 000 dollardyń tóńireginde. Range rover – 28 000 000 mıllıon teńgeniń mańaıynda.
- Suhbatqa daıyndyq barysynda túrli saýalnamalar júrgizýge tyrystyq. Oqyrmandardyń kókeıinde júrgen saýaldardy jınaqtaýdy maqsat ettik. Sonyń ishinde «Bastapqy treıdıngti qansha bıýdjetpen bastaýǵa keńes beresiz?», «Dollarǵa qandaı akııalar satyp alýǵa bolady?» degen saýaldar tústi. Ózińiz qandaı qarjydan bastadyńyz?
- Men eń alǵash úsh myń dollardan bastadym. Keıinnen 10 0000 odan keıin 27 0000-ǵa ósirdim. Qazaq jastaryna aıtarym, sizdiń soqyr tıynyńyz bolmasa da, batyldyq tanytyp, bul salaǵa kelińiz. Aldymen, bilimińizdi jetildirýge kúsh jumsańyz. Freedom Finance ókiliniń ózi bir suhbatynda sizde 20000 dollarmen qaı akııany alar edińiz degende, qarjymdy tutas bilimge salar edim dep jaýap beredi. «Eń jaqsy ınvestıııa – bilimge salǵan ınvestıııa». Rasymen, bilimińiz jaqsy bolsa ǵana turaqty túrde tabys taba alasyz.
- Baıqap otyrmyz. Saıası jaǵdaılar ekonomıkaǵa yqpal etip otyrady. Saıasatty tap basyp aıtýdyń ózi qıyndap barady. Aldaǵy ýaqytqa arnalǵan boljamdaryńyz bar ma? Qansha ýaqyt aralyǵyna boljam jasaı aldyńyzdar?
- Biz amerıkadaǵy bırja naryǵyna súıene otyryp, jospar quramyz. Amerıkadaǵy saıasat – turaqty. Jaqsy jaǵy – ekonomıkalyq jaǵdaıynda. Soǵys amerıka ekonomıkasyna agressıvti túrde, ıaǵnı qarqyndy áser etip jatqan joq. Amerıkadaǵy basty problema – ınflıaııa. Onyń da sheshimi bolatynyna senimdimin. Saıasat ta, ekonomıka da turaqtanatyn bir ýaqyt keledi. Halyqaralyq kompanııalar IPO-laryn asha bastaıdy. Bizde de eki bırja: KASE men AIH bar. Biz de bolashaqta óz akııalarymyzdy jasasaq, treıderler sany artsa, ekonomıkamyz jaqsy damıdy.
- Meniń oıymsha, qazirgi jaǵdaıda Amerıkadaǵy iri kompanııalarmen ınvestıııa jasaý qajet. Iri kompanııalar degen ne? Kásibı turǵyda nazar salsaq, iri kompanııalar degenimiz joǵary kapıtalızaııasy bar kompanııalar, ıaǵnı on mıllıardtan joǵary quny bar kompanııalar. Bolashaqta bári tehnologııamen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan bizge tehnologııa jaǵyn kóbirek kóńil bólý kerek.
- Kez kelgen soǵys AQSh damýyna áserin tıgizdi. Aǵylshyn tiliniń damýyna da soǵystyń áseri bar dep aıtýǵa bolady. Mynandaı jaǵdaıda yqtyq núkteler AQSh damýyna áser ete me?
- Meniń oıymsha, ıá. Óıtkeni, AQSh qashyqta ornalasqan. Eń sońǵy jańalyqtarda Reseı Eýropaǵa munaı men gazdy tasymaldamaı qoısa, Amerıkadan da tasymaldaýǵa bolady degen aqpar shyqty. Amerıka eksporttaýshy el qataryna kirýi múmkin. osyndaı múmkindikter ashylýy múmkin. Reseıdiń qazirgi munaı men gazdy tasymaldamaı, Eýropany qysamyz, rýbl qoldana otyryp satamyz degen saıasaty óziniń jaqsy nátıjesin kórsetpeıdi. Eýropanyń ózinde dollardy moıyndalǵan. Bul Reseıdiń ǵana emes, Eýropanyń da ekonomıkasyn quldyratýy múmkin.
- Reseı quldyrasa, Qytaıdyń kúsheıýi tabıǵı zańdylyq sekildi. Qalaı oılaısyz?
- Qytaıdyń qazirdiń ózinde qarqyny joǵary. Amerıkamen básekege túsip jatyr. Qytaıdaǵy dostarymmen udaıy baılanystamyn. Ol jaqqa barý úshin vıza alý qıyn, qazir barǵan kúnniń ózinde karantınge jatqyzylady. Kórshińiz aýyryp qalsa, sizdi de qatar karantınge kirgizedi. Mońǵolııamen shekarasy da jabyq. Bul Mońǵolııanyń ekonomıkasyna teris áser etip otyr.
- Qytaı qazir Afrıkanyń naryǵyna shyqty. Malaızııada da Qytaıdyń qurylys kompanııalary óte kóp. Qytaı kóp nársege aralasyp jatqan joq, meniń oıymsha, úlken saıası oıynǵa daıyndalyp jatyr. Amerıkanyń álemdik ekonomıkaǵa yqpaly bolsa da, Qytaıǵa yqpaly báseńdeý. Qytaı iri kólemde saıası-ekonomıkalyq oıyn uıymdastyryp jatyr. Sondyqtan qytaısha úırengenimiz durys
- Bizdiń qoǵamda Qytaıǵa qarsy fobııa bar. Mundaı fobııanyń bolýy durys pa? Qytaısha úırený bastamalary buryn da kóterilgen.
- Qytaıdan qaýip bar. Olar Taıvandi alyp qoıýǵa tyrysyp jatyr. Gonkongti alyp jatyr degen aqparat bar. Tık-toktyń ózi Qytaıdyń kompanııasy. Qytaıdaǵy tık-tokta bilimge baılanysty sapaly kontentter jaryqqa shyǵady. Basqa elderde qajetsiz qoqys aqparattardy shyǵaryp otyrady. Algorıtminiń ózi soǵan qurylǵan. Qytaıdan bir irgemizdi alysqa tige almaımyz. Qaıta dostasa otyryp, olardyń jaqsy jaqtaryn el naryǵynda qoldaný kerek. Qytaı sońǵy ýaqyttarda jyldam qarqynmen damyp ketti, Biz áli kóshke ilese almaı jatyrmyz. Olar álemde shyǵatyn tehnologııalardyń barlyǵyn ózderine yńǵaılap, reformalap alǵan. Biz de bul mejeni baǵyndyra alamyz. Mysaly, qaraýsyz qalǵan aýyl turǵyndaryn Almaty mańyna shoǵyrlandyryp, 5-6 mıllıon halqy bar alyp qala jasaı alamyz. Aǵaıyn jaǵdaısyz júrgenshe az jalaqyǵa bolsa da qalada ómir súrsin. Joq degende balalary sapaly bilim alyp shyǵady.
Bir-birimizge qamqorlyq tanytyp, qazaqtyń bolashaǵy úshin bolysýymyz qajet
- Suhbatymyz da sońyna jetip qalǵan sııaqty. Áńgimemizdi jastarǵa arnalǵan motıvaııalyq keńespen túıindeseńiz. Jańa zamannyń jastary qandaı bolýy qajet?
- Keıingi saparymnan túısingen mańyzdy bir oqıǵa boldy. Men saparǵa aýyryp bardym. Jol boıy tumaýrattym. Katarda da bir kún tynyǵyp, ary qaraı saparladym. Sondaǵy túsingenim, adamda, aldymen, densaýlyq bolýy qajet eken. Densaýlyq bolmasa, qarjylyq saýattyń, qansha aqsha tapqanyńnyń bári beker. Otyz eki jasqa deıin jaqsy ádet qalyptastyrý kerek. Jaqsy kóretin zattardy taýyp, ózińdi jiti tanýǵa tyrys. Odan keıin fızıkalyq turǵydan qıyn bolady. Júgirýge, taý boıynda shańǵy tebýge kóńil ból.
- Ekinshiden, bárimizdiń qanymyz qazaq. Tirshiligimiz bir-birimizben tyǵyz baılanysty. Sondyqtan, bir-birimizge qamqorlyq tanytyp, qazaqtyń bolashaǵy úshin bolysýymyz qajet. Onyń alǵashqy qadamdary óte qarapaıym. Esikti ashyp berý, jol kórsetý, kólikti erejege saı júrgizý degen sekildi qaǵıdalardan quralady. Osyny eskerýge tyrysaıyq. Bilimdi bolaıyq. Árbir qazaq baı bolýy tıis. Sol kezde bir-birimizge tireý bolý múmkindigi týady. Asylynda, barlyq adam – teń. Másele – bireýdiń erte, bireýdiń keıin mańyzdy qadam jasaýynda. Múmkindikti jiberip almaıyq, aǵaıyn! Jolyńyz ashyq bolsyn!
- Kóp raqmet! Sizdiń isińizge de bereke tileımiz. Amandyqta júzdeskenshe!
"Adyrna" ulttyq portaly
