قايمانا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن قايسار ۇلدارى ەل ىرگەسىنىڭ، ۇلت تۇعىرىنىڭ بەرىكتىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جاستىق شاعىن عانا ەمەس، بال داۋرەن بالالىعىن دا ەستى ادامنىڭ ابىرويلى اتىنا الماستىرىپتى.
كەڭەستىك كەزەڭنىڭ شىرعالاڭى كوپ جولىنان ءوزىن دە، وزىنە ءۇمىت ارتقان حالىق اماناتىن دا ارقالاپ ءوتتى. وسىنداي تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى، اسىلدىڭ سىنىعى – حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆ. قازاق جۇرتىنان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر تىلسىم عالام كەڭىستىگىن باعىندىرىپ، ەل تاريحىندا اتى التىن ارىپپەن جازىلدى. قازاقستان كەڭىستىگىندە عانا ەمەس، عالامدىق عارىش سالاسىندا دا وشپەي ءىز قالدىرعان باتىر كەشەگى قۇداي اتىن اتاۋعا تىيىم سالعان زاماندا اللاسىن ۇلىقتاپ، كوككە كوتەرىلگەن ەكەن. ەسىمى ەل ەسىندە بيىك دارەجەدە ساقتالعان حالىق قاھارمانى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى توقتار اۋباكىروۆپەن از-كەم سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. وقي وتىرىڭىزدار…
– توقتار اعا، ءسىز سوعىس ءبىتىپ، ەل ەندى ەسىن جيا باستاعان جىلدارى دۇنيەگە كەلىپسىز. اكەڭىز وڭعاربايدىڭ ونىنشى بالاسى ەكەنسىز. بىراق تاعدىر ول كىسىلەرگە قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرىنىڭ اتا-اناسى بولىپ ءجۇرۋدى جازباپتى. اتا-اناڭىزدان ەرتە ايىرىلىپ، قارشادايىڭىزدان قارا جۇمىسقا ارالاسىپسىز. 15 جاسىڭىزدا تەمىرتاۋ قۇيما-مەحانيكا زاۋىتىندا توكار بولدىڭىز. بالالىق كەزىڭىزدىڭ كەدىر-بۇدىرى كوپ بولعانعا ۇقسايدى. اڭگىمەمىزدى بالا توقتاردىڭ تاعدىرىنان باستاساق.
– شەشەم 10 قۇرساق كوتەرىپتى. مەن – ەڭ كەنجەسىمىن. مەنىڭ الدىمدا سەگىز قىز، ءبىر ۇل بولدى. سول سەگىز قىزدىڭ بەسەۋىنەن ايىرىلعانبىز. مەنىڭ الدىمدا ءبىر ۇل بولىپتى. ول ومىرگە كەلگەندە، تۋعان-تۋىس، كورشى-قولاڭ – ءبارى قۋانىپ، تويلاپ جاتقانى سول ەكەن، اعام اياقاستىنان شەتىنەپ كەتىپتى. انام ابدەن جىلاعان كورىنەدى. اللا تاعالانىڭ شەبەرلىگىندە شەك جوق قوي، ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا تاعى ءبىر ۇل سىيلادى. 1946 جىلدىڭ 27 شىلدەسىندە اۋباكىروۆتەردىڭ اۋلەتىندە قاپ-قارا (كۇلەدى) ءسابيدىڭ شىرىلداعان داۋىسى شىعادى. انامنىڭ ايتۋىنشا، مەن تۋىلعاندا، بۇكىل اۋىل تويلاپتى. ءبارى قۋانىپ، مارە-سارە بولىپ جاتقاندا، مەنىڭ كىندىگىم بايلاعان جىپتەن شىعىپ كەتەدى. الگى قاپ-قارا بالا «اپپاق» بالاعا اينالعان عوي. توسەگىم قىپ-قىزىل قانعا بويالعان. «ويباي-اۋ، تاعى دا ءبىر بالانى ءولتىرىپ الدىق قوي»، – دەپ جىلاپتى جينالعان جۇرت. ادامنىڭ ءومىرى اللا تاعالانىڭ قولىندا عوي. امان قالىپپىن. بىراق اكەم مەنىڭ الگى جاعدايىمنان كەيىن اۋرىڭقىراپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالادى. كوپ ۇزاماي قايتىس بولىپ كەتەدى. جەتى ايلىعىمدا اكەمنىڭ ءيىسىن دە سەزىنبەستەن ايىرىلىپ قالدىم. اكەم قايتىس بولاردا قاسىنا ەڭبەكتەپ بارىپ جىلاپپىن. مەنى قولىنا الىپ: «مەنىڭ ءومىرىمنىڭ جالعاسى، مىنە، وسى بالا»، – دەپتى دە، ءجۇرىپ كەتىپتى.
تەمىرتاۋ قالاسىندا 11 جاسىما دەيىن اپامنىڭ قولىندا تۇردىم. جەزدەمنىڭ قامقورلىعىندا بولدىم. اناما قالانىڭ سۋى جاقپاي، ءبىراز اۋىردى. اۋىلعا قايتۋعا تۋرا كەلدى. ەسىمدە، ۇيدەن ءبىرتالاي الىس جەردەن ءولىپ-ءوشىپ سۋ تاسيتىنبىز. ۇيدە نان مەن مايدان باسقا ەشتەڭە بولمايتىن. تاماق دەگەن ول كەزدە جوق قوي. اۋىلدا جەتىنشى سىنىپقا دەيىن وقىدىم. سەگىزىنشى سىنىپ بولماعاندىقتان، تەمىرتاۋعا كەلدىك. شەشەنى اسىراۋ كەرەك. جۇك تاسۋمەن ناپاقا تاپتىم. ول كەزدە ۇلكەن قاپتاعى قانتتىڭ سالماعى 101 كەلى بولاتىن. 71 كەلى تارتاتىن ۇندى دا يىعىما قويىپ، ماشينەدەن ماشينەگە تاسيتىن ەدىم. كەشكە ابدەن شارشايسىڭ. بىراق جاسپىز عوي. سەزىنە بەرمەيسىڭ. ول كەزدە قازىرگىدەي «پەرۆىي»، «ۆتوروي» دەگەن جوق. تۇسكى اسىمىز – ءبىر ليتر قايماق پەن ءبىر بولكە نان. كەشكە وقۋعا بارامىن. وقۋ مەن جۇمىستى بىرگە الىپ ءجۇردىم. سوندا دا ساباقتى بەسكە وقىدىم.
– تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى، اكەنىڭ جوقتىعى ماقساتىڭىزعا كەدەرگى بولدى ما؟
– ارينە، بولدى. بىراق مەن ءوز-ءوزىمدى تاربيەلەدىم. قايمىقپادىم. وزگە بالالاردىڭ اكەسى، قامقورشىسى بولدى. مەنى «جەتىمسىڭ، جولاما ارامىزعا» دەپ كەمسىتكەندەر كەزدەستى. ءتىپتى كەيدە بوقتاپ تا جىبەرەتىن. بىراق مەن ەش وكىنبەستەن، ۇلكەن كىسىلەرمەن قاتار جۇمىس ىستەدىم. تراكتورلاردىڭ بۇراندالارىن قىسقانىمدا، ونى ۇلكەن كىسىلەر كەرى شەشە المايتىن. جاستىعىما قاراماي، ۇيدەگى ورىندىقتارعا دەيىن ءوزىم قۇراستىراتىنمىن. ونى ساتىپ الۋعا جاعدايىمىز كوتەرمەيتىن ەدى.
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «قينالعان ساتىمدە قازاقتىڭ ءانى رۋح، جىگەر سىيلادى»، – دەپسىز.
– انام قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىر اپتا وتەر-وتپەستەن ناعاشىمنان ايىرىلدىم. ول كەزدە مەن رەسەيدە وقيتىنمىن. انام مەن ناعاشىمدى جەر قوينىنا تاپسىرىپ، رەسەيگە قايتا باردىم. سول كەزدە قاتتى قينالدىم. اۋرۋحاناعا ءتۇستىم. ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ەش نارسەگە زاۋقىم سوقپاي قالدى. سول كەزدە راديودان بيبىگۇل تولەگەنوۆا 25 مينۋت بويى قازاقشا ءان ايتتى. بۇل ماعان قاتتى اسەر ەتتى. ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىمدى ارتتىردى. وسىدان كەيىن ومىرىمدە وزگەرىستەر پايدا بولدى. بىردەن قول-اياعىمدى جيناپ، اۋرۋىمنان ساۋىعىپ كەتتىم. ول كىسىمەن ماسكەۋدە ءبىر جولىققانىمدا، بولعان جايدى اينا-قاتەسىز ايتىپ بەردىم. العىسىمدى ءبىلدىردىم. ءالى كۇنگە دەيىن بيبىگۇل اپامدى قۇرمەتتەيمىن.
– ۇشقىش بولۋ ۇلكەن تاۋەكەلدىلىكتى تالاپ ەتەدى. بىزگە ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنداعى ماماندىق سياقتى كورىنەدى. ءسىز ۇرەيگە، قورقىنىشقا بوي الدىرعان جوقسىز با؟
– جاڭادان ۇشقىش بولىپ جۇرگەن كەزىم. 1977 جىلى 13 ۇشقىشتى جەرلەدىك. تەپسە تەمىر ۇزەتىن مىقتى جىگىتتەرىمىزدەن ايىرىلدىق. مەنىڭ ومىرىمدە دە ءبىراز قيىنشىلىقتار بولدى. بويىمدى ۇرەي بيلەگەن ساتتەر كەزدەستى. بىراق اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن ونىڭ ءبارى ارتتا قالدى. باتىر بولماسام، اسپانعا ۇشار ما ەدىم؟ مەن قازاقتىڭ ابىرويى ءۇشىن ۇشتىم. ال قازىرگى عارىشكەرلەردىڭ قانداي ماقساتپەن ۇشىپ جاتقاندارىن ءبىر اللا بىلەدى.
– ءسىز – عارىش سالاسىنىڭ مايىن ىشكەن مامانسىز. تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورىسىز. قازاقستان وزىڭىزدەي مامانعا ءزارۋ. نەگە جۇمىس ىستەي بەرمەيسىز؟
– مەن، ارينە، عارىش سالاسىندا جۇمىس ىستەگەندى جاقسى كورەر ەدىم. كورەمىن دە. مەن – كەزىندە ءوز سالامدا جارتى جىل تەگىن جۇمىس ىستەگەن اداممىن. ايىنا 10 دوللار الاتىنمىن. وعان كەيبىرەۋلەر كۇلۋى مۇمكىن…
– وتباسىڭىزعا ويىسساق، رەسەيدە ومىرگە كەلگەن ۇلدارىڭىزدى قازاقشا تاربيەلەپ ءجۇرسىز بە؟
– ولارعا قازاقشا اندەر تىڭداتام. اسىرەسە كىشى ۇلىم قازاقشا ءان تىڭداعاندا، كوزى جايناپ كەتەدى. العاشىندا ولاردى قازاقشا تاربيەلەۋ قيىنعا سوقتى. سەبەبى ءوزىم دە ورىسشا ويلايتىنمىن.
– قازاقشاڭىز ءتاپ-ءتاۋىر ەكەن. ءبىراز بۇرىن ورىسشا سويلەۋشى ەدىڭىز…
– قازاقستانعا كەلگەندە، ءبارى مەنى ەرەكشە ىقىلىسپەن قارسى الدى عوي. الاقاندارىنا سالىپ ايالادى. بىراق مەن قازاق بولىپ، ورىسشا سويلەگەنىمە قاتتى ۇيالدىم. كەۋدەمدى نامىس كەرنەدى. قازاقشا ۇيرەنۋگە قاتتى كىرىستىم. قازاق راديوسىن تىڭداپ، قازاق گازەتتەرىن كوپ وقىدىم. بىلمەيتىن سوزدەرىمنىڭ اۋەلى ورىسشاسىن ۇيالماي سۇراپ الاتىنمىن. قيىندىعىنا مويىماي ۇيرەنىپ الدىم. بۇعان نيەت كەرەك، جىگەر كەرەك.
– بوس ۋاقىتىڭىزدى قالاي وتكىزەسىز؟
– اڭشىلىقتى جاقسى كورەمىن. اۋىلداعى اعايىن اندا-ساندا «قاسقىر كوبەيىپ كەتتى، ءبىر كەلىپ كەتسەڭشى» دەپ شاقىرادى. بارامىن. قاسقىر اتام. ولار ماعان سوعىمدارىن سويىپ بەرىپ قايتارادى.
– دىنگە قالاي قارايسىز؟
– اتەيستىك يدەولوگيا مەنىڭ دە سانامدى جاۋلاعان ەكەن. بىراق مەن ۇشاردىڭ الدىندا ىلعي اللاعا سيىناتىن ەدىم. سول سەنىم قازىر جەمىسىن بەرۋدە. مەشىتكە بارىپ تۇرامىن. ساداقامدى بەرەمىن. قۇرانىمدى وقىپ تۇرامىن. «ءبiسمiللامدى» ايتىپ جۇرەمىن.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان ە. ايتبايۇلى
