Qaımana qazaqtyń mańdaıyna bitken qaısar uldary el irgesiniń, ult tuǵyrynyń beriktigi men jarqyn bolashaǵy úshin jastyq shaǵyn ǵana emes, bal dáýren balalyǵyn da esti adamnyń abyroıly atyna almastyrypty.
Keńestik kezeńniń shyrǵalańy kóp jolynan ózin de, ózine úmit artqan halyq amanatyn da arqalap ótti. Osyndaı tekti atanyń urpaǵy, asyldyń synyǵy – Halyq qaharmany Toqtar Áýbákirov. Qazaq jurtynan shyqqan tuńǵysh ǵaryshker tylsym ǵalam keńistigin baǵyndyryp, el tarıhynda aty altyn árippen jazyldy. Qazaqstan keńistiginde ǵana emes, ǵalamdyq ǵarysh salasynda da óshpeı iz qaldyrǵan batyr keshegi Qudaı atyn ataýǵa tyıym salǵan zamanda Allasyn ulyqtap, kókke kóterilgen eken. Esimi el esinde bıik dárejede saqtalǵan halyq qaharmany, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Toqtar Áýbákirovpen az-kem suhbattasýdyń sáti túsken edi. Oqı otyryńyzdar…
– Toqtar aǵa, siz soǵys bitip, el endi esin jııa bastaǵan jyldary dúnıege kelipsiz. Ákeńiz Ońǵarbaıdyń onynshy balasy ekensiz. Biraq taǵdyr ol kisilerge qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeriniń ata-anasy bolyp júrýdi jazbapty. Ata-anańyzdan erte aıyrylyp, qarshadaıyńyzdan qara jumysqa aralasypsyz. 15 jasyńyzda Temirtaý quıma-mehanıka zaýytynda tokar boldyńyz. Balalyq kezińizdiń kedir-budyry kóp bolǵanǵa uqsaıdy. Áńgimemizdi bala Toqtardyń taǵdyrynan bastasaq.
– Sheshem 10 qursaq kóteripti. Men – eń kenjesimin. Meniń aldymda segiz qyz, bir ul boldy. Sol segiz qyzdyń beseýinen aıyrylǵanbyz. Meniń aldymda bir ul bolypty. Ol ómirge kelgende, týǵan-týys, kórshi-qolań – bári qýanyp, toılap jatqany sol eken, aǵam aıaqastynan shetinep ketipti. Anam ábden jylaǵan kórinedi. Alla taǵalanyń sheberliginde shek joq qoı, bizdiń otbasymyzǵa taǵy bir ul syılady. 1946 jyldyń 27 shildesinde Áýbákirovterdiń áýletinde qap-qara (kúledi) sábıdiń shyryldaǵan daýysy shyǵady. Anamnyń aıtýynsha, men týylǵanda, búkil aýyl toılapty. Bári qýanyp, máre-sáre bolyp jatqanda, meniń kindigim baılaǵan jipten shyǵyp ketedi. Álgi qap-qara bala «appaq» balaǵa aınalǵan ǵoı. Tósegim qyp-qyzyl qanǵa boıalǵan. «Oıbaı-aý, taǵy da bir balany óltirip aldyq qoı», – dep jylapty jınalǵan jurt. Adamnyń ómiri Alla taǵalanyń qolynda ǵoı. Aman qalyppyn. Biraq ákem meniń álgi jaǵdaıymnan keıin aýryńqyrap, aýrýhanaǵa túsip qalady. Kóp uzamaı qaıtys bolyp ketedi. Jeti aılyǵymda ákemniń ıisin de sezinbesten aıyrylyp qaldym. Ákem qaıtys bolarda qasyna eńbektep baryp jylappyn. Meni qolyna alyp: «Meniń ómirimniń jalǵasy, mine, osy bala», – depti de, júrip ketipti.
Temirtaý qalasynda 11 jasyma deıin apamnyń qolynda turdym. Jezdemniń qamqorlyǵynda boldym. Anama qalanyń sýy jaqpaı, biraz aýyrdy. Aýylǵa qaıtýǵa týra keldi. Esimde, úıden birtalaı alys jerden ólip-óship sý tasıtynbyz. Úıde nan men maıdan basqa eshteńe bolmaıtyn. Tamaq degen ol kezde joq qoı. Aýylda jetinshi synypqa deıin oqydym. Segizinshi synyp bolmaǵandyqtan, Temirtaýǵa keldik. Shesheni asyraý kerek. Júk tasýmen nápaqa taptym. Ol kezde úlken qaptaǵy qanttyń salmaǵy 101 keli bolatyn. 71 keli tartatyn undy da ıyǵyma qoıyp, máshıneden máshınege tasıtyn edim. Keshke ábden sharshaısyń. Biraq jaspyz ǵoı. Sezine bermeısiń. Ol kezde qazirgideı «pervyı», «vtoroı» degen joq. Túski asymyz – bir lıtr qaımaq pen bir bólke nan. Keshke oqýǵa baramyn. Oqý men jumysty birge alyp júrdim. Sonda da sabaqty beske oqydym.
– Taǵdyrdyń taýqymeti, ákeniń joqtyǵy maqsatyńyzǵa kedergi boldy ma?
– Árıne, boldy. Biraq men óz-ózimdi tárbıeledim. Qaımyqpadym. Ózge balalardyń ákesi, qamqorshysy boldy. Meni «jetimsiń, jolama aramyzǵa» dep kemsitkender kezdesti. Tipti keıde boqtap ta jiberetin. Biraq men esh ókinbesten, úlken kisilermen qatar jumys istedim. Traktorlardyń burandalaryn qysqanymda, ony úlken kisiler keri sheshe almaıtyn. Jastyǵyma qaramaı, úıdegi oryndyqtarǵa deıin ózim qurastyratynmyn. Ony satyp alýǵa jaǵdaıymyz kótermeıtin edi.
– Bir suhbatyńyzda: «Qınalǵan sátimde qazaqtyń áni rýh, jiger syılady», – depsiz.
– Anam qaıtys bolǵannan keıin bir apta óter-ótpesten naǵashymnan aıyryldym. Ol kezde men Reseıde oqıtynmyn. Anam men naǵashymdy jer qoınyna tapsyryp, Reseıge qaıta bardym. Sol kezde qatty qınaldym. Aýrýhanaǵa tústim. Ómirden túńilip, esh nársege zaýqym soqpaı qaldy. Sol kezde radıodan Bıbigúl Tólegenova 25 mınýt boıy qazaqsha án aıtty. Bul maǵan qatty áser etti. Ómirge degen qushtarlyǵymdy arttyrdy. Osydan keıin ómirimde ózgerister paıda boldy. Birden qol-aıaǵymdy jınap, aýrýymnan saýyǵyp kettim. Ol kisimen Máskeýde bir jolyqqanymda, bolǵan jaıdy aına-qatesiz aıtyp berdim. Alǵysymdy bildirdim. Áli kúnge deıin Bıbigúl apamdy qurmetteımin.
– Ushqysh bolý úlken táýekeldilikti talap etedi. Bizge ómir men ólimniń arasyndaǵy mamandyq sııaqty kórinedi. Siz úreıge, qorqynyshqa boı aldyrǵan joqsyz ba?
– Jańadan ushqysh bolyp júrgen kezim. 1977 jyly 13 ushqyshty jerledik. Tepse temir úzetin myqty jigitterimizden aıyryldyq. Meniń ómirimde de biraz qıynshylyqtar boldy. Boıymdy úreı bılegen sátter kezdesti. Biraq Alla taǵalanyń qalaýymen onyń bári artta qaldy. Batyr bolmasam, aspanǵa ushar ma edim? Men qazaqtyń abyroıy úshin ushtym. Al qazirgi ǵaryshkerlerdiń qandaı maqsatpen ushyp jatqandaryn bir Alla biledi.
– Siz – ǵarysh salasynyń maıyn ishken mamansyz. Tehnıka ǵylymynyń doktorysyz. Qazaqstan ózińizdeı mamanǵa zárý. Nege jumys isteı bermeısiz?
– Men, árıne, ǵarysh salasynda jumys istegendi jaqsy kórer edim. Kóremin de. Men – kezinde óz salamda jarty jyl tegin jumys istegen adammyn. Aıyna 10 dollar alatynmyn. Oǵan keıbireýler kúlýi múmkin…
– Otbasyńyzǵa oıyssaq, Reseıde ómirge kelgen uldaryńyzdy qazaqsha tárbıelep júrsiz be?
– Olarǵa qazaqsha ánder tyńdatam. Ásirese kishi ulym qazaqsha án tyńdaǵanda, kózi jaınap ketedi. Alǵashynda olardy qazaqsha tárbıeleý qıynǵa soqty. Sebebi ózim de oryssha oılaıtynmyn.
– Qazaqshańyz táp-táýir eken. Biraz buryn oryssha sóıleýshi edińiz…
– Qazaqstanǵa kelgende, bári meni erekshe yqylyspen qarsy aldy ǵoı. Alaqandaryna salyp aıalady. Biraq men qazaq bolyp, oryssha sóılegenime qatty uıaldym. Keýdemdi namys kernedi. Qazaqsha úırenýge qatty kiristim. Qazaq radıosyn tyńdap, qazaq gazetterin kóp oqydym. Bilmeıtin sózderimniń áýeli orysshasyn uıalmaı surap alatynmyn. Qıyndyǵyna moıymaı úırenip aldym. Buǵan nıet kerek, jiger kerek.
– Bos ýaqytyńyzdy qalaı ótkizesiz?
– Ańshylyqty jaqsy kóremin. Aýyldaǵy aǵaıyn anda-sanda «qasqyr kóbeıip ketti, bir kelip ketseńshi» dep shaqyrady. Baramyn. Qasqyr atam. Olar maǵan soǵymdaryn soıyp berip qaıtarady.
– Dinge qalaı qaraısyz?
– Ateıstik ıdeologııa meniń de sanamdy jaýlaǵan eken. Biraq men ushardyń aldynda ylǵı Allaǵa sıynatyn edim. Sol senim qazir jemisin berýde. Meshitke baryp turamyn. Sadaqamdy beremin. Quranymdy oqyp turamyn. «Bismillámdi» aıtyp júremin.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan E. AITBAIULY
