مارات توقاشباەۆ: قازاقستاندا «ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى» دەگەن جوق

3642
Adyrna.kz Telegram

قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى كۇنى بۇگىن كۇيىپ تۇرعان تاقىرىپ. اسىرەسە، مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا. نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنە وقۋعا تۇسۋشىلەر قازاق تىلىنەن باس تارتۋعا كوشكەن. وسى تاقىرىپتى كوتەرگەن ءبىر توپ اتا-انا دەربەس مەكتەپتىڭ باسقارما باسشىسى كۇلاش شامشيدينوۆاعا بارعانى جايلى اقپار تارادى. باعامداپ قاراساق، ورتاداعى ماسەلە انا ءتىلىمىزدىڭ توڭىرەگىندە ەكەن. وقۋعا زەيىندى قازاق ءتىلدى تالاپكەردىڭ سانى ەداۋىر كوپ بولسا دا، ورىس تىلىمەن بىردەي گرانت بولىنگەن. «قازاق ءتىلدى سىنىپتا باسەكەلەستىك كوپ. ەندى قازاق بالالارى باسەكەلەستىك از ورىس تىلىندە ءبىلىم العىسى كەپ جاتىر» دەگەندە جاي تۇسكەندەي بولدى. رەسەيدەگى ەڭ سوڭعى قازاق مەكتەبى الدەقاشان جابىلىپ قالسا دا، ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعداي وسى.

ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى وتكىر پىكىر ايتىپ، جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن جۋرناليست مارات بايدىلداۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتقانداي بولدىق.

– مارات اعا، انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى جەلىدەگى داۋلى وقيعادان حاباردار شىعارسىز؟ ورىس ءتىلى مىنبەردەن باستاپ مەكتەپكە دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ جولىن كەس-كەستەپ ءجۇر. ءتىل ساياساتىنا قاتىستى پىكىرىڭىز قانداي؟

– ەڭ اۋەلى كەڭەستىك زاماننان باستاپ ساناعا سىڭگەن «ورىس سىنىبىن بىتىرگەن بالالار الدەقايدا ءبىلىمدى بولادى» دەگەن تۇسىنىكتى جويۋىمىز كەرەك. بۇل تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە، باق-تا، اسىرەسە، ءورىستىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاپپاي اقپارات تاراتقان ءجون. وندا قازاق سىنىبىن بىتىرگەن بالالاردىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە اسا ءمان بەرىپ، ناسيحاتىن ارتتىرۋىمىز شارت. ءتىپتى، «قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن بالالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەرمەن سالىستىرعاندا جوعارى» دەگەندى حالىق ساناسىنا سىڭىرە الساق قۇبا-قۇپ. ونسىز ءبىز ەلدەگى ورىس تىلىنە دەگەن سۇرانىستى ازايتا المايمىز. الدىمەن حالىقتىڭ ساناسىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ارتىقشىلىقتارىنا بۇرىپ، قالعان شارۋانى سوسىن ىستەۋ كەرەك.

– ارالاس مەكتەپتەر جايلى پىكىرىڭىز قانداي؟ بايقاساڭىز، مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق اسا كوپ بەرىلە بەرمەيدى ەكەن. ول دا كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە سەكىلدى.

ارالاس مەكتەپتى ءىس جۇزىندە سوناۋ پاتشالىق زاماندا قازاق حالقىن حريستيان دىنىنە ەنگىزۋدىڭ باستاپقى شارتى رەتىندە قاراستىرعان. بۇل يلمينسكيدىڭ يدەياسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان دۇنيە. «بالالار ساباقتى قانشا ورىسشا وقىسا دا، ءۇزىلىس كەزىندە ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسەدى ەكەن. بۇلاردى ورىس بالالارىمەن ارالاستىرىپ وقىتۋ كەرەك» دەگەن باستاما سول كەزەڭدە جۇزەگە اسىرىلعان. ناتيجەسىنەن ءالى دە ارىلا الماي كەلەمىز. سوندىقتان، وتارشىلدىق جۇيەدەن ءالى دە اجىراماي كەلە جاتقان تاجىريبەلەردىڭ ءبارىن توقتاتۋ كەرەك. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم.

– وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى قانداي؟ ۇسىنىسىڭىز بار ما؟

ءبىلىم سالاسىندا، جالپى، قازاقستاننىڭ جاعدايىندا «مەملەكەتشىلدىك» دەگەن ۇعىم بار. مەملەكەتشىل تۇلعالاردى كوبەيتۋىمىز قاجەت. سول ماسەلەلەردى شەشەتىن مىنبەردە وتىرعان ازاماتتار مەيلى قازاق بولسىن، مەيلى ورىس بولسىن مەملەكەتشىل بولعانى دۇرىس. ءار شەنەۋنىك ءوزى باسقاراتىن مەكەمەدە مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرىپ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. مەملەكەتشىلدىك پسيحولوگياسى قالىپتاسپاي ءبىز العا باسا المايمىز.

– جۇرت مەملەكەتتىك ءتىل دەسە قازاق تىلىمەن قوسا ورىس ءتىلىن تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر عوي. بۇل ەندى بىلمەستىك پەن اداسۋعا سايادى. جالپى، «قازاقستاندا ورىس ءتىلىن قولدانۋعا بولادى» دەگەن ۇعىمدى زاڭمەن بەكىتۋ قانشالىقتى دۇرىس؟

– بۇل ءتىل توڭىرەگىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 7 بابى، 2-تارماعىندا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. وسى جەردە ۇلكەن قۇقىقتىق كىلتيپان بار. ول جەردە جازىلعانى مەملەكەتتىك ۇيىم، ال، ودان باسقا مەملەكەتتىك ورگان دەگەن بار. ول – مينيسترلىكتەر. كەز كەلگەن مينيسترلىك، اكىمدىك  مەملەكەتتىك ورگانعا جاتادى. ال، مەملەكەتتىك ۇيىم دەگەنىمىز – مەملەكەتتىك ورگانعا باعىنىشتى، سودان تومەن تۇرعان مەكەمەلەر. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورگان بولسا، سونىڭ ىشىندەگى كوميتەتتەر – مەملەكەتتىك ۇيىم. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قاجەت بولعان جاعدايدا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ پايدالانىلادى. ال، «ورگانداردا» دەگەن ءسوز كونستيتۋتسيادا جوق. مەملەكەتتىك ۇيىم مەن ورگان دەگەننىڭ اراسىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس تەڭدىك بەلگىسىن قويىپ جىبەرگەن. ال، ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ورگان مەملەكەتتىك ۇيىمنان جوعارى. وسى قاعيدانى زاڭ جۇزىندە، قۇقىقتىق تۇرعىدا دالەلدەپ جۇزەگە اسىراتىن بولسا، بارلىق مينيسترلىك پەن اكىمدىكتەر تازا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزەر ەدى. ەكەۋىنىڭ ستاتۋسىن زاڭ جۇزىندە ايقىنداۋىمىز كەرەك. سوندا عانا كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا قول جەتكىزەمىز.

– نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنە قاتىستى «تالاپكەرلەردى بولگەندە 50/50 ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى باسىم بولۋى كەرەك» دەگەن جەلىدە ءسوز بولىپ جاتىر. وسى جايلى ايتار ويىڭىزبەن سۇحباتتى تۇيىندەسەك.

مەن ونداي پايىزداردىڭ بارىنە قارسىمىن. كونستيتۋتسياعا قۇلاق اسۋ كەرەك. ونىڭ ەش جەرىندە 50/50 دەگەن جوق. قازاقستاندا «ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى» دەگەن ستاتۋس نە كونستيتۋتسيادا، نە تىلدەر تۋرالى زاڭدا جوق. تەك، قولدانۋ تۋرالى بار. ونىڭ ءوزىن ورىسقۇل شوۆينستەر تىقپالاپ، قوسىپ جىبەرگەن. ءبىز تەك كونستيتۋتسياعا سۇيەنەمىز، قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى بارىنەن بيىك بولۋى شارت.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

پىكىرلەر