ۇندىستانداعى قولجازبا قورلار

2260
Adyrna.kz Telegram

ءۇندىستان ەلىندە ميلليونداعان مۇسىلماندار ءومىر سۇرەدى جانە وسى ەلگە مۇسىلمان بيلەۋشىلەردىڭ كەلۋى مەن يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋى اسا اۋقىمدى جانە جان-جاقتى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ.

ءۇندىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىمەن بىرگە پارسى ءتىلىنىڭ كەڭىنەن تاراۋى، ءتىپتى بىرنەشە عاسىر رەسمي ءتىلى رەتىندە قولدانىستا بولعاندىعى كەز كەلگەن يرانتانۋشىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارادى.

دەلي سۇلتاناتى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ ءۇندىستان جەرىنە بىرنەشە دۇركىن تەگى تۇرىك بيلەۋشىلەر كەلگەن. ارقايسىسى يسلام ءدىنىن تاراۋشى رەتىندە كەلگەن جانە وزىندىك وشپەس ءىز قالدىرىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى قۇتباددين ايبەك (1150-1210) تەگى تۇرىك بولسا اراب جانە پارسى تىلدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. دەلي قالاسىنداعى مىڭداعان تۋريستەر كەلىپ تاماشالايتىن قۇتب ميناردىڭ تاريحي جانە مادەني تۇرعىدان ماڭىزدىلىعىن ءبىر اۋىز سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ال زاحيراددين بابىر (1483-1530) نەگىزىن قالاعان موعول يمپەرياسىنىڭ (1526-1857) رەسمي ءتىلى پارسى ءتىلى بولعان. بابىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى ءۇندىستان جەرىنە جاۋلاپ الۋشى رەتىندە كەلدى دەپ قانشا جەرىنەن جازىلعانىمەن دە ولاردىڭ ارقايسىسى يسلام مادەنيەتى، اتاپ ايتقاندا ارحيتەكتۋرا، ادەبيەت، عىلىم، مۋزىكا جانە ت.ب. سالالارعا ۇلكەن قىزمەت ەتكەن. سونىڭ ءبىرى – جازۋ ونەرى اسىرەسە قولجازبا ونەرى. اراب، پارسى، تۇرىك جانە ۋردۋ تىلدەرىندە جازىلعان قولجازبالاردىڭ كوبىسى موعول يمپەرياسى تۇسىندا جازىلعان. ال ۇندىستانداعى پارسى تىلىندەگى قولجازبالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى دە جوق ەمەس. سۋبكونتينەنتتە پارسى ءتىلى ءاردايىم عىلىم مەن ادەبيەتتىڭ، فيلوسوفيا مەن ءسۋفيزمنىڭ ءتىلى بولعان. پارسى ءتىلىن ءبىلۋ ساۋاتتىلىق پەن بەكزادالىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە سانالعان. الايدا اعىلشىنداردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان پارسى ءتىلى ءۇندىستان سۋبكونتينەنتىنەن ىعىستىرىلىپ ونىڭ ورنىن بىرتە-بىرتە اعىلشىن ءتىلى الدى. بىراق تاريحقا قايتا ورالاتىن بولساق پارسى ءتىلىنسىز كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستار العا باسپايتىنى بەلگىلى. ۇندىستانداعى موعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە، زاحيراددين بابىر مەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە پارسى ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىلىك. سەبەبى وسى كەزەڭدەگى تاريحي ماڭىزدى قۇجاتتار مەن ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى بولىگى پارسى تىلىندە جازىلعان. ودان باسقا پارسى ءتىلى موعول يمپەرياسى قۇرىلعانعا دەيىن دە كەيىن دە ءۇندىستان جەرىندە ەرەكشە قۇرمەتكە يە ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتكەن ءجون. ءۇندىستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن كوپتەگەن اقىنداردىڭ پارسى تىلىندە جىرلاۋى، قوس تىلدە پوەما مەن پروزالار جازۋى (پارسى جانە ۋردۋ) بۇل سوزدەرگە تولىقتاي دالەل بولادى. ولاردىڭ ىشىندە ءامير حوسراۋ دەحلەۆي (1253-1325), ميرزا عاليب (1797-1869), ءابد ءال-قادىر بيدەل (1644-1721) جانە بۇدان باسقا كوپتەگەن قوس ءتىلدى اقىندار مەن عۇلامالاردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار وسىنداي تانىمال اقىنداردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى مۋحامماد يقبال ءلاحۋريدىڭ (1877-1938) ءوزى دە شىعارمالارىنىڭ ۇلكەن بولىگىن پارسى تىلىندە جازعان.

ءۇندىستان مەن يران ەجەلدەن قويان-قولتىق ارالاسقان كورشى ەلدەر رەتىندە مادەنيەتى مەن شىعۋ تەگى جاعىنان ۇقساستىقتارى كوپ. ءبىر كەزدەرى زورواستريزم ءدىنىنىڭ وكىلدەرى يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن ىعىسىپ ءۇندىستان جەرىنە كەلىپ «پارسا» اتتى جاڭا توپ پايدا بولعان. ال سوپىلىق ءداستۇر ارقىلى ءۇندىستان جەرىنە كەلىپ كوپتەگەن مۇسىلمانداردىڭ ءبىرجولاتا ورنالاسۋى وزىنشە ءبىر جەكە زەرتتەۋ تاقىرىبى. جالپى العاندا ءۇندىستان جەرىنە پارسى ءتىلى ارقىلى يران مادەنيەتىنىڭ تاراۋى شىعىستانۋشىلار اسىرەسە يرانتانۋشى مامانداردىڭ تاراپىنان ارقاشان قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. سونداي-اق ورتاازيالىق اقىن، عۇلاما، سوپىلاردىڭ دا ءۇندىستان جەرىنە كەلگەن سوڭ پارسى ءتىلىن يگەرىپ وسى تىلدە ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعانى دا نازار اۋدارارلىق تاقىرىپ. وسى ورايدا وتاندىق يرانتانۋشىلاردىڭ دا سوڭعى جىلدارى تىنىمسىز زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەن تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – ءۇندىستان ەلىندەگى قولجازبا قورلاردا ساقتالعان مۇسىلمان قولجازبالارى.

سول سەبەپتى دە ءۇندىستان قولجازبا قورلارىنا بارىپ زەرتتەۋ جۇرگىزۋ وتاندىق شىعىستانۋشىلار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. وسىنداي ءبىر ماقساتتا جۋىردا (18.06.2022-28.06.2022) قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلگى عىلىم كوميتەتىنىڭ (№BR10965240 گرانت) قارجىلاندىرۋىمەن جۇزەگە اسىرىلعان «التىن وردانىڭ ەتنوپوليتيكالىق تاريحىن زەرتتەۋ جانە جاڭا دەرەككوزدەردى اۋدارۋ» اتتى جوبانىڭ اياسىندا ءۇندىستاننىڭ دەلي جانە اليگارح قالالارىنا عىلىمي ىسساپارعا بارۋ مۇمكىن بولدى. عىلىمي جوبانىڭ جەتەكشىسى بەلگىلى عالىم، PhD دوكتور ج.م.سابيتوۆ.
عىلىمي ءىسساپاردىڭ ءبىر بولىگى ءۇندىستاننىڭ قولجازبا قورلارىندا ساقتالعان پارسى تىلىندەگى التىن وردا تاريحىنا قاتىستى دەرەككوزدەردى انىقتاۋ جانە كوشىرمەلەرىن جاساتۋ. ەكىنشى ءبولىمى جەرگىلىكتى شىعىستانۋشى ماماندارمەن قولجازبا زەرتتەۋ سالاسى بويىنشا پىكىر الماسۋ جانە تاجىريبە الماسۋ بولاتىن. اتالمىش جوبا شەڭبەرىندە ءۇندىستاننىڭ اليگارح قالاسى اليگارح مۇسىلمان ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ماۋلانا ازاد كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىنداعى پارسى تىلىندەگى قولجازبالارمەن جۇمىس جاسالىندى. جالپى اليگارح مۇسىلمان ۋنيۆەرسيتەتى ءۇندىستاندا 1875-جىلى نەگىزى قالانعان ەڭ تۇڭعىش مۇسىلماندار ءۇشىن اشىلعان ۋنيۆەرسيتەت. بۇگىنگى تاڭدا بۇل ۋنيۆەرسيتەت ۇندىستانداعى رەيتينگ جاعىنان ءۇشىنشى ورىندى يەلەنەدى. اليگارح مۇسىلمان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزىن قالاعان جەتى قىرلى ءبىر سىرلى عالىم، تەولوگ، ادۆوكات سەيەد احماد-حان (1817-1898). اراب، پارسى، ۋردۋ جانە بىرقاتار تىلدەردى جاقسى بىلگەن سەيەد احماد-حان جەكە كىتاپحاناسىنداعى قولجازبالار مەن كىتاپتاردى ءوزى نەگىزىن قالاعان ۋنيۆەرسيتەتكە سىيعا بەرگەن. ماۋلانا ازاد كىتاپحاناسىنىڭ نەگىزى 1877-جىلى قالانعان جانە تەك ءۇندىستان عانا ەمەس الەمدەگى ۇلكەن كىتاپحانالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل كىتاپحانانىڭ قولجازبا قورىندا 16000 استام قولجازبالار مەن 20000 استام سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار ساقتالعان. قولجازبالاردىڭ نەگىزگى بولىگى اراب جانە پارسى تىلدەرىندە. اراب تىلىندەگى قولجازبالاردىڭ ىشىندە حانافي مازحابىنا، ءۇندىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا جانە سۋفيزمگە قاتىستى تراكتاتتار كەزدەسەدى. ونىڭ ىشىندە ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ دا تراكتاتتارى بار. پارسى تىلىندەگى قولجازبالاردىڭ ىشىندە كوبىنەسى تاريحي، شەجىرەلىك، ديناستيالار تاريحىنا ارنالعان شىعارمالار ءجيى كەزدەسەدى. اتاپ ايتقاندا شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر جانە بابىر مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاريحىنا ارنالعان قولجازبالار ەرەكشە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار سانكسكريت، ۋردۋ تىلدەرىندە دە كوپتەگەن قۇندى قولجازبالاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. كىتاپحانانىڭ جانىندا ەرەكشە جانە الەمدە تەڭدەسى جوق قولجازبالارعا ارنالعان مۋزەيى بار. ونىڭ ىشىندە قۇران كارىمنىڭ كۋفالىق جازۋداعى قولجازبا نۇسقاسى مەن تەرى كيىمگە قۇران كارىمنىڭ بۇكىل اياتتارىنىڭ كوركەم جازۋمەن جازىلۋى ەرەكشە نازار اۋدارادى.
ۇندىستانعا عىلىمي ءىسساپار بارىسىندا اليگارحتاعى ماۋلانا ازاد كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىندا التىن وردا تاريحىنا قاتىستى بىرقاتار پارسى تىلىندەگى قولجازبالار انىقتالىپ، ولاردىڭ كوشىرمەلەرى دايىندالدى. سونىمەن قاتار اليگارح مۇسىلمان ۋنيۆەرسيتەتى پارسى زەرتتەۋلەرى ينستيتۋتىنىڭ (Institute of Persian research) عالىمدارىمەن قولجازباتانۋ سالاسى بويىنشا تاجىريبە الماسۋلار بولدى. 2007-جىلى قۇرىلعان بۇل ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور م.وسمان عاني. پارسى زەرتتەۋلەرى ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە بۇرىنعى ديرەكتورى پروفەسسور ازارمدۋحت سافاۆي حانىمنىڭ ايتۋىنشا بۇل ورتالىقتىڭ باستى ماقساتى پارسى تىلىندەگى قولجازبالاردى زەرتتەۋ، ماتىندەرىن جارىققا شىعارۋ. جىلىنا ونداعان پارسى قولجازبالارىن زەرتتەپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن بىرگە جارىققا شىعاراتىن بۇل ينستيتۋتتىڭ ماماندارىنىڭ تاجىريبەسى مول. ءبىر كۇندە 30-50 بەتكە دەيىن قولجازبا ءماتىندى وقىپ قايتا كوشىرۋگە ماشىقتانعان ماماندارى بار بۇل ينستيتۋتتىڭ بولاشاققا قۇرعان جوسپارلارى مول. سونىڭ ءبىرى ورتالىق ازيا ەلدەرى ماماندارىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ. اتالمىش ينستيتۋتتىڭ ماماندارىمەن تاجىريبە الماسۋ ءىسساپار بارىسىندا وتە پايدالى بولعاندىعىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋ قاجەت.

بۇدان باسقا دەلي قالاسىنداعى نۇر ميكروفيلم قولجازبالار ورتالىعىندا جۇمىس جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. بۇل ورتالىقتا 30000 استام ءۇندىستاننىڭ ءتۇرلى كىتاپحانا قورلارىندا ساقتالعان قولجازبالاردىڭ ميكروفيلمدەرى ساقتالعان. ميكروفيلمدەردى ساقتاۋ مەن ونىڭ ساندىق نۇسقاسىن دايىنداۋ جانە قولجازبالاردى رەستاۆراتسيالاۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن بۇل ورتالىقتىڭ ماماندارىمەن دە پىكىر الماسۋ الداعى ۋاقىتتاعى عىلىمي جۇمىستارعا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەرى انىق.

جالپى العاندا ءۇندىستان قولجازبا قورلارىنا جاسالعان ون كۇندىك ءىسساپار ءساتتى ءوتتى. بۇل ساپاردا قول جەتكىزگەن ناتيجەلەر مەن العان تاجىريبە ءسوز جوق قۇندى.

عاليا قامباربەكوۆا
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى
تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا
كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، ف.ع.ك.

پىكىرلەر