"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ «تارازى» باعدارلاماسىندا كەزەكتى قوناعىمىز — پوليتولوگ، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ساياسات نۇربەك. سۇحباتتى جۇرگىزۋشى — ارمان اۋباكىر.
— جاقىندا عانا دەپۋتات بولىپ سايلاندىڭىز. ءبىر دەڭگەيدەن باسقا دەڭگەيگە اۋىسىپ جاتىرسىز. اينالاڭىزداعى ادامداردىڭ پسيحولوگياسىندا قانداي دا ءبىر وزگەرىس بايقالا ما؟
— ادامداردىڭ ماعان دەگەن قارىم-قاتىناسى ءبىرىنشى كۇننەن-اق وزگەردى دەۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ مەنتالدى كۇيى دۇرىس بولمادى. بوداندىق سانا-سەزىم دەۋگە بولمايتىن شىعار، بىراق ءبىز تاۋەلسىز بولا المادىق، تۇبەگەيلى وزگەرمەدىك. ماسەلەن، ءبىز العاشقى كۇننەن باستاپ-اق دەپۋتات بولعان ادامنان بىردەڭە كۇتەمىز. ءدال سولاي مەنىڭ جاقىندارىم مەن تانىستارىم دا ماعان ءوز وتىنىشتەرى مەن تىلەكتەرىن جاۋدىردى. ولاردىڭ اراسىندا «دەپۋتاتتىق ساۋال دەگەن شوقپارىڭ بار عوي» دەيتىندەر دە بولدى. مەنىڭ جۇمىس جاساعانىما ءبىر اي بولدى، وسى ارالىقتا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، مەملەكەتتىك ورگانداردى جازالاۋ، سوت جۇيەسىندە ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋ سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا ادامدار كوپ جۇگىنۋدە. قازىر ادامداردىڭ سابىرلىلىق مەرزىمى قاتتى قىسقارعان. سەبەبى ءبىر ايدا نە ىستەدىڭىز دەپ سۇرايتىندار كوپ. سوندىقتان ساياساتتى ارمانداپ جۇرگەن جاستارعا ايتارىم، ساياساتتا كەز كەلگەن شەشىمدى قابىلدايتىن ادام بولۋ وڭاي ەمەس. پوپۋليست بولۋ دا وڭاي ەمەس.
نەگىزى قازاققا باتىر بولۋ عانا وڭاي. ماسەلەن، زەلەنسكيدىڭ كەڭەسشىسى ارەستوۆيچ ءوز سۇحباتىندا مىناداي ءبىر قىزىقتى فاكت ايتقان بولاتىن. ونىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينالىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق ورتاشا جاسى — 11-دە. 11 جاستاعى بالانى الداۋ، ارانداتۋ وڭاي. ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ پسيحولوگيالىق جاسى ودان دا تومەن. ويتكەنى ءبىز تەز الدانامىز.
— «جاڭا قازاقستان قۇرامىز» دەگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي الماتى قالاسىندا بۇرىنعى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ۇراندارىنا ۇقساس اكتسيا ءوتتى. سونى ەستىپ، بىلگەن حالىق «امانات» پارتياسىندا ەشتەڭە وزگەرمەگەن عوي، جاڭا قازاقستاندا ەسكى ءادىستى قولدانىپ جاتىر» دەپ پىكىر ءبىلدىرىپ، ءبىر سەنىمسىزدىك پايدا بولعانىن اڭعارتتى. راسىندا دا پارتيا ناقتى ىسپەن، ارەكەتپەن، ەلگە پايداسى بار دۇنيەمەن كورىنۋى كەرەك ەمەس پە ەدى، قالاي ويلايسىز؟
— بىرىنشىدەن، الماتىدا 7,5 مىڭ ادامدى جيناعان، اكىمدىك ۇيىمداستىرعان كونتسەرت ءوتتى. ال عىلىم ورداسىنىڭ الدىندا بولعان ميتينگ «امانات» پارتياسىنىڭ شاراسى ەدى. وكىنىشكە قاراي، كونتسەرتتى پارتيانىڭ شاراسى دەپ ويلادى. ال ميتينگكە 800-گە جۋىق ادام جينالدى. ءيا، ونى مويىنداۋ كەرەك، وزگەرۋ وتە قيىن. 30 جىلدا قالىپتاسقان، ءبىر باعىتتا كەلە جاتقان ادامداردى، جالپى مەملەكەتتىك اپپاراتتى بىردەن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭشە، بۇل ينەرتسيا ءالى جالعاسادى. ادام 30 جىل ۇيرەنىپ قالعان جاعدايدى ءبىر كۇندە وزگەرتە المايدى، بۇل پروتسەسكە بىرنەشە جىل كەرەك بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز جاڭا قازاقستاندى قۇرامىز دەسەك، تۇبەگەيلى ستاندارتتاردى وزگەرتۋدەن باستاۋىمىز قاجەت.
— ءسىز جاڭا قازاقستاندى قالاي ەلەستەتەسىز؟
— شىن مانىندە، بۇل سۇراققا ناقتى، جۇيەلى جاۋاپ جوق. بۇل ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ۇندەۋى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا جاڭا ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىردى. قازىر الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالار دا دايىندالىپ جاتىر. بۇل تەك قانا پرەزيدەنتتىڭ ءبىر بەينەسى، ارمانى بولماۋى كەرەك، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇجىمداسىپ، توپتاسىپ ءبىراۋىزدان شىققان كوزقاراسى بولۋعا ءتيىس. نەلىكتەن بۇعان دەيىن قابىلدانعان «ماڭگىلىك ەل»، «قازاقستان—2050» اتتى تۇجىرىمدامالىق قۇجاتتاردى حالىق قابىلداي المادى؟ سەبەبى بۇل قۇجاتتار بەلگىلى ءبىر ورگانداردان، پارتيالاردان جينالعان ۇسىنىستار نەگىزىندە عانا جاسالعان.
ال پرەزيدەنتتىڭ ۇندەۋىن ءبىز ءار ادامعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل ۇندەۋگە قاراپايىم ادامداردىڭ تىلەك-ۇسىنىستارىن كىرگىزۋىمىز كەرەك.
ماسەلەن، مەن ءۇشىن «جاڭا قازاقستان» تۇجىرىمى قانشالىقتى ماڭىزدى؟ بىرىنشىدەن، ول — اشىق، ساياسي تەپە-تەڭدىكتى ساقتاعان، مىقتى ساياسي جۇيە. پرەزيدەنتىمىز بۇل باعىتتى الدىمەن ساياسي جۇيەدەن باستادى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە تەپە-تەڭدىكتى بۇزىپ كەلدى. سەبەبى بۇكىل بيلىك ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولدى. بۇل مودەلدىڭ جامان جەرى مىقتى ازاماتتار وزدەرىنىڭ جەكە يدەيالارىن، كوزقاراسىن ايتا المادى، وعان مۇمكىندىك بەرىلمەدى. ماسەلەن، مىقتى مەملەكەتتەر ينستيتۋتتار جاقسى دامىعان، ولار قالىپتاسقان سوت، ەكونوميكالىق جۇيەسىمەن كۇشتى. ينستيتۋت — ويىن قاعيداتتارى، ەرەجەلەرى. ال بىزدە ەكونوميكالىق ،الەۋمەتتىك، ءبىلىم سالاسىنداعى ەرەجەلەر بىردەي ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدە الدىمەن وسى ەرەجەلەر وزگەرۋى كەرەك. مەنىڭ ارمانىم — جاڭا قازاقستاندا سول ينستيتۋتتاردى قۇرۋ، قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ.
— ءسىز قالاي ويلايسىز، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، اكىمدىك قىزمەتكەرلەرى پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىن تۇسىنە الدى ما؟
— ءيا، شىندىعىندا دا، بيىلعى جولداۋدى تۇسىنبەي جۇرگەندەر كوپ. نەگىزىندە، جولداۋ ماتىنىندە پرەزيدەنتتىڭ پارتيادان شىقپايتىندىعى، مۇشەلىلىگىن، توراعالىعىن ۋاقىتشا توقتاتاتىندىعى ايتىلعان. قازىر دەپۋتاتتار سول زاڭداردى قابىلداۋىمىز كەرەك.
ءماجىلىس وزىنە تۇسكەن اۋىرتپاقشىلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى تۇسىنەدى. ماسەلەن، قازىر سپيكەرىمىز ەرلان قوشانوۆ مىقتى شەشىمدەردى قابىلداپ، پرەزيدەنتىمىزدى قولداپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا ءماجىلىستىڭ جانىندا قوعامدىق پالاتا اشىلادى. ونىڭ قۇرامىنا مىقتى ساراپشىلار، قوعامدىق بەلسەندىلەر كىرەدى. قوعامدىق پالاتا نەگىزىندە زاڭداردىڭ تۇجىرىمداماسىن اشىق تۇردە تالقىلايتىن بولامىز. مىسالى، الداعى ۋاقىتتا پارلامەنتتىڭ قابىرعاسىنا كەز كەلگەن ادام كەلىپ، اشىق تۇردە پىكىرتالاس جاساۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، «ساراپشى ساعاتى» سياقتى پىكىرتالاس ۇيىمداستىرىپ، مىقتى ساراپشىلار دەپۋتاتتار الدىندا ءدارىس وتكىزۋى دە مۇمكىن. قىسقاشا ايتقاندا، ءبىز قازىرگى تاڭدا ماجىلىستە تالداۋ-زەرتتەۋ «بۇلشىقەتتەرىن» وسىرۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز. سەبەبى قازىر ءماجىلىس كوپ جاعدايدا بەيتاراپسىز باعا بەرە المايدى، بارلىق اقپارات بىزگە ۇكىمەتتەن كەلەدى. سوندىقتان الداعى التى اي-ءبىر جىلدا ءماجىلىستىڭ كەلبەتى مۇلدە باسقاشا بولماق.
— الداعى 5-10 جىلدا قانداي ماماندىقتارعا سۇرانىس كوپ بولادى، قانداي ماماندىقتاردىڭ جويىلىپ كەتۋى ىقتيمال؟
— ءبىز سوڭعى جىلدارى «جاڭا ماماندىقتار اتلاسى» جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز. بۇل تۋرالى enbek.kz-atlas سايتىندا تولىق جازىلعان. سول جەردە ماماندىقتار جايلى زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسىن دا الۋعا بولادى. ماسەلەن، مۇندا 463 ماماندىق تۋرالى زەرتتەۋلەر جازىلعان. ونىڭ ىشىندە 129-ى «ءولىپ جاتقان» ماماندىق بولسا، 95-ءى — وزگەرىپ جاتقان ماماندىق، ال 260-تان استامى — جاڭا ماماندىق.
مەن بەس ۇلكەن سالانى ايتا كەتكىم كەلەدى. الدىڭعى ورىندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسى تۇر. ماسەلەن، ەلىمىزدە كاسىبي ءىت ماماندار تاپشى. ەكىنشى باعىت — كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسى. قازىر الەمدە، ونىڭ ىشىندە ەلىمىزدە كيبەرقىلمىس بويىنشا دەرەكتەر كوبەيىپ وتىر. ءۇشىنشى باعىت — كوممۋنيكاتسيا. قازىر اقپاراتتىڭ كولەمى كوپ. سوندىقتان سەرۆيرلىك ينفراقۇرىلىمعا ماماندار وتە قاجەت. سوندىقتان سەرۆيرلەردى جوسپارلايتىن، ولاردىڭ ارحيتەكتۋراسىن دۇرىس ورناتاتىن ماماندار بولاشاقتا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولماق.
ەكىنشى ۇلكەن سالا — دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى. ماسەلەن، قازاقستاندا ەپيدەميولوگيا، ۆيرۋسولوگيا، ميكروبيولوگيا، گەنەتيكا سالالارىندا ماماندار وتە از. ءبىز پاندەميا كەزىندە مۇنى تۇسىندىك.
ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان سالا — ءبىلىم سالاسى. مىسالى، بىلتىر ەلىمىزدە 423 مىڭنان استام بالا دۇنيەگە كەلگەن. مۇنداي رەكورد كەڭەس زامانى كەزىندە بولعان، ناقتىراق ايتساق، 1987 جىلى 417 مىڭ بالا ومىرگە كەلگەن. پرەزيدەنتىمىز بۇعان دەيىن ەلىمىزدە ءبىر مىڭ مەكتەپ سالۋ كەرەكتىگىن تاپسىرعان بولاتىن. قازىرگى تاڭدا قازاقستانعا مىڭ مەكتەپ تە جەتپەيدى. سەبەبى ءبىر اۋىسىمدى مەكتەپتەرمەن قامتۋ ءۇشىن كەمىندە 3,5 مىڭ جاڭا مەكتەپ سالۋىمىز كەرەك. سول مىڭ مەكتەپتى ماماندارمەن قامتۋ ءۇشىن 100 مىڭ مۇعالىم قاجەت. ەڭ قۋانىشتىسى، قازىر ۇستازداردىڭ مارتەبەسى ارتىپ، جالاقىسى ارتتى.
ءتورتىنشى سالا — كولىك-لوگيستيكا سالاسى. قازىر كەز كەلگەن تاۋاردى تۇتىنۋشىعا جەتكىزۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيا قاجەت. مىنە، وسى تۇرعىدا ماماندار بىزدە تاپشى.
بەسىنشى سالا — اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى. بۇل سالا الداعى بەس جىلدىقتا ەڭ ماڭىزدى سالاعا اينالۋى مۇمكىن. سەبەبى قازىر ەلىمىزدە گەنەتيكتەر، مال دارىگەرلەرى، اگرونومدار جەتىسپەيدى. الدا قيىن كەزەڭ كەلە جاتىر، ءتىپتى اشارشىلىق بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇگىننەن باستاپ بۇل سالانى دامىتۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك.
بۇگىنگە دەيىن رەسەي مەن ۋكراينا دۇنيە ءجۇزىنىڭ 30 پايىزىن ماي، ۇن، بيداي سياقتى ونىمدەرمەن قامتىپ كەلدى. ەندى بيىل ۋكراينادا دۇرىس ەگىن بولمايدى، سونىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قيىندىقتار بولۋى مۇمكىن.
جالپى الداعى بەس-ون جىلدىقتا ءسىز وسى ماماندىقتاردى مەڭگەرىپ، وقىساڭىز، بولاشاعىڭىزعا سەنىممەن قاراي الاسىز.
— الەمدە دامىعان مەملەكەتتىڭ قاي-قايسىسىن الساق تا عىلىمعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ال قازاقستاندا عىلىم سالاسى قارىشتاپ دامي الماي كەلەدى. عالىمداردىڭ ستاتۋسى جوق، جالاقىسى از. جاڭا قازاقستاندا عىلىم سالاسىندا قانداي وڭ وزگەرىستەر بولادى؟
— «جاڭا قازاقستان» عىلىمي قازاقستان بولۋى كەرەك. عىلىمدى باعالاماعان، تۇسىنە الماعان كەزدە ءبىز قازىرگى جاعدايعا جەتەمىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ باسشىلار قيىن جاعدايدا، سەبەبى بىزدە ستسەناريستيكا جوق، ءبىر شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن ونىڭ سالدارى، قاۋىپ-قاتەرى قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىز. قازىر بىزدە شەشىمدى شەشۋ ءۇشىن جوسپارلاي ءبىلۋ قابىلەتىمىز بىرنەشە ايمەن، ءارى دەگەندە ءبىر جىلمەن عانا شەكتەلەدى. سوندىقتان عىلىمعا دەن قويۋىمىز كەرەك. ال دامىعان ەلدەر 20, 30, 50 جىلدىق ستراگەتيامەن ءومىر سۇرەدى.
سوڭعى 3-4 جىلدا مەن «فورسايت» اتالاتىن بولجام جاسايتىن عىلىمنىڭ ءبىر تۇرىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. دامىعان ەلدەر «فورسايتتى» كەڭىنەن قولدانادى. وسىنداي بولجامدار، ساراپتامالار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە جۇزەگە اسىرىلسا ەكەن دەيمىن. جالپى ءبىز عىلىمدى قولدانبالى-پراكتيكالىق تۇرعىدا دامىتۋىمىز كەرەك. اكادەميا جۇمىسىن جانداندىرىپ، عالىمداردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك.
— سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان ارمان اۋباكىر،
ۆيدەو-وپەراتور، مونتاجداۋشى باۋىرجان جاھانۇلى.
سۇحباتتىڭ جازباشا نۇسقاسىن ازىرلەگەن داناگۇل قازيحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
