"Adyrna" ulttyq portalynyń «Tarazy» baǵdarlamasynda kezekti qonaǵymyz — polıtolog, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Saıasat Nurbek. Suhbatty júrgizýshi — Arman Áýbákir.
— Jaqynda ǵana depýtat bolyp saılandyńyz. Bir deńgeıden basqa deńgeıge aýysyp jatyrsyz. Aınalańyzdaǵy adamdardyń psıhologııasynda qandaı da bir ózgeris baıqala ma?
— Adamdardyń maǵan degen qarym-qatynasy birinshi kúnnen-aq ózgerdi deýge bolady. Ókinishke qaraı, sońǵy jyldary qazaqstandyqtardyń, onyń ishinde qazaqtardyń mentaldy kúıi durys bolmady. Bodandyq sana-sezim deýge bolmaıtyn shyǵar, biraq biz táýelsiz bola almadyq, túbegeıli ózgermedik. Máselen, biz alǵashqy kúnnen bastap-aq depýtat bolǵan adamnan birdeńe kútemiz. Dál solaı meniń jaqyndarym men tanystarym da maǵan óz ótinishteri men tilekterin jaýdyrdy. Olardyń arasynda «Depýtattyq saýal degen shoqparyń bar ǵoı» deıtinder de boldy. Meniń jumys jasaǵanyma bir aı boldy, osy aralyqta jumysqa ornalastyrý, memlekettik organdardy jazalaý, sot júıesinde ádilettilikke qol jetkizý sııaqty máseleler boıynsha adamdar kóp júginýde. Qazir adamdardyń sabyrlylyq merzimi qatty qysqarǵan. Sebebi bir aıda ne istedińiz dep suraıtyndar kóp. Sondyqtan saıasatty armandap júrgen jastarǵa aıtarym, saıasatta kez kelgen sheshimdi qabyldaıtyn adam bolý ońaı emes. Popýlıst bolý da ońaı emes.
Negizi qazaqqa batyr bolý ǵana ońaı. Máselen, Zelenskııdiń keńesshisi Arestovıch óz suhbatynda mynadaı bir qyzyqty fakt aıtqan bolatyn. Onyń aıtýynsha, ýkraınalyqtardyń psıhologııalyq ortasha jasy — 11-de. 11 jastaǵy balany aldaý, arandatý ońaı. Al bizdiń qazaqtyń psıhologııalyq jasy odan da tómen. Óıtkeni biz tez aldanamyz.
— «Jańa Qazaqstan quramyz» degennen keıin kóp uzamaı Almaty qalasynda burynǵy «Nur Otan» partııasynyń urandaryna uqsas akııa ótti. Sony estip, bilgen halyq «Amanat» partııasynda eshteńe ózgermegen ǵoı, Jańa Qazaqstanda eski ádisti qoldanyp jatyr» dep pikir bildirip, bir senimsizdik paıda bolǵanyn ańǵartty. Rasynda da partııa naqty ispen, áreketpen, elge paıdasy bar dúnıemen kórinýi kerek emes pe edi, qalaı oılaısyz?
— Birinshiden, Almatyda 7,5 myń adamdy jınaǵan, ákimdik uıymdastyrǵan konert ótti. Al ǵylym ordasynyń aldynda bolǵan mıtıng «Amanat» partııasynyń sharasy edi. Ókinishke qaraı, konertti partııanyń sharasy dep oılady. Al mıtıngke 800-ge jýyq adam jınaldy. Iá, ony moıyndaý kerek, ózgerý óte qıyn. 30 jylda qalyptasqan, bir baǵytta kele jatqan adamdardy, jalpy memlekettik apparatty birden ózgertý múmkin emes. Menińshe, bul ınerııa áli jalǵasady. Adam 30 jyl úırenip qalǵan jaǵdaıdy bir kúnde ózgerte almaıdy, bul proeske birneshe jyl kerek bolýy múmkin. Sondyqtan biz Jańa Qazaqstandy quramyz desek, túbegeıli standarttardy ózgertýden bastaýymyz qajet.
— Siz Jańa Qazaqstandy qalaı elestetesiz?
— Shyn máninde, bul suraqqa naqty, júıeli jaýap joq. Bul bizdiń Prezıdentimizdiń úndeýi dep túsinýimiz kerek. Máselen, Memleket basshysy óz Joldaýynda jańa saıası reformalardy júzege asyrýdy tapsyrdy. Qazir áleýmettik, ekonomıkalyq reformalar da daıyndalyp jatyr. Bul tek qana Prezıdenttiń bir beınesi, armany bolmaýy kerek, bizdiń halqymyzdyń ujymdasyp, toptasyp biraýyzdan shyqqan kózqarasy bolýǵa tıis. Nelikten buǵan deıin qabyldanǵan «Máńgilik el», «Qazaqstan—2050» atty tujyrymdamalyq qujattardy halyq qabyldaı almady? Sebebi bul qujattar belgili bir organdardan, partııalardan jınalǵan usynystar negizinde ǵana jasalǵan.
Al Prezıdenttiń úndeýin biz ár adamǵa jetkizýimiz kerek. Biz bul úndeýge qarapaıym adamdardyń tilek-usynystaryn kirgizýimiz kerek.
Máselen, men úshin «Jańa Qazaqstan» tujyrymy qanshalyqty mańyzdy? Birinshiden, ol — ashyq, saıası tepe-teńdikti saqtaǵan, myqty saıası júıe. Prezıdentimiz bul baǵytty aldymen saıası júıeden bastady. Ókinishke qaraı, elimizde búginge deıin saqtalǵan sýperprezıdenttik júıe tepe-teńdikti buzyp keldi. Sebebi búkil bılik bir adamnyń qolynda boldy. Bul modeldiń jaman jeri myqty azamattar ózderiniń jeke ıdeıalaryn, kózqarasyn aıta almady, oǵan múmkindik berilmedi. Máselen, myqty memleketter ınstıtýttar jaqsy damyǵan, olar qalyptasqan sot, ekonomıkalyq júıesimen kúshti. Instıtýt — oıyn qaǵıdattary, erejeleri. Al bizde ekonomıkalyq ,áleýmettik, bilim salasyndaǵy erejeler birdeı emes. Sondyqtan bizdiń elde aldymen osy erejeler ózgerýi kerek. Meniń armanym — Jańa Qazaqstanda sol ınstıtýttardy qurý, qalyptastyrý, olardyń jumysyn kúsheıtý.
— Siz qalaı oılaısyz, memlekettik qyzmetshiler, ákimdik qyzmetkerleri Prezıdenttiń Joldaýyn túsine aldy ma?
— Iá, shyndyǵynda da, bıylǵy Joldaýdy túsinbeı júrgender kóp. Negizinde, Joldaý mátininde Prezıdenttiń partııadan shyqpaıtyndyǵy, músheliligin, tóraǵalyǵyn ýaqytsha toqtatatyndyǵy aıtylǵan. Qazir depýtattar sol zańdardy qabyldaýymyz kerek.
Májilis ózine túsken aýyrtpaqshylyqty, jaýapkershilikti túsinedi. Máselen, qazir spıkerimiz Erlan Qoshanov myqty sheshimderdi qabyldap, Prezıdentimizdi qoldap jatyr. Aldaǵy ýaqytta Májilistiń janynda qoǵamdyq palata ashylady. Onyń quramyna myqty sarapshylar, qoǵamdyq belsendiler kiredi. Qoǵamdyq palata negizinde zańdardyń tujyrymdamasyn ashyq túrde talqylaıtyn bolamyz. Mysaly, aldaǵy ýaqytta Parlamenttiń qabyrǵasyna kez kelgen adam kelip, ashyq túrde pikirtalas jasaýy múmkin. Ekinshiden, «Sarapshy saǵaty» sııaqty pikirtalas uıymdastyryp, myqty sarapshylar depýtattar aldynda dáris ótkizýi de múmkin. Qysqasha aıtqanda, biz qazirgi tańda Májiliste taldaý-zertteý «bulshyqetterin» ósirýge tyrysyp jatyrmyz. Sebebi qazir Májilis kóp jaǵdaıda beıtarapsyz baǵa bere almaıdy, barlyq aqparat bizge Úkimetten keledi. Sondyqtan aldaǵy alty aı-bir jylda Májilistiń kelbeti múlde basqasha bolmaq.
— Aldaǵy 5-10 jylda qandaı mamandyqtarǵa suranys kóp bolady, qandaı mamandyqtardyń joıylyp ketýi yqtımal?
— Biz sońǵy jyldary «Jańa mamandyqtar atlasy» jobasyn júzege asyryp jatyrmyz. Bul týraly enbek.kz-atlas saıtynda tolyq jazylǵan. Sol jerde mamandyqtar jaıly zertteýdiń qorytyndysyn da alýǵa bolady. Máselen, munda 463 mamandyq týraly zertteýler jazylǵan. Onyń ishinde 129-y «ólip jatqan» mamandyq bolsa, 95-i — ózgerip jatqan mamandyq, al 260-tan astamy — jańa mamandyq.
Men bes úlken salany aıta ketkim keledi. Aldyńǵy orynda aqparattyq tehnologııalar salasy tur. Máselen, elimizde kásibı IT mamandar tapshy. Ekinshi baǵyt — kıberqaýipsizdik salasy. Qazir álemde, onyń ishinde elimizde kıberqylmys boıynsha derekter kóbeıip otyr. Úshinshi baǵyt — kommýnıkaııa. Qazir aqparattyń kólemi kóp. Sondyqtan servırlik ınfraqurylymǵa mamandar óte qajet. Sondyqtan servırlerdi josparlaıtyn, olardyń arhıtektýrasyn durys ornatatyn mamandar bolashaqta úlken suranysqa ıe bolmaq.
Ekinshi úlken sala — densaýlyq saqtaý salasy. Máselen, Qazaqstanda epıdemıologııa, vırýsologııa, mıkrobıologııa, genetıka salalarynda mamandar óte az. Biz pandemııa kezinde muny túsindik.
Úshinshi orynda turǵan sala — bilim salasy. Mysaly, byltyr elimizde 423 myńnan astam bala dúnıege kelgen. Mundaı rekord keńes zamany kezinde bolǵan, naqtyraq aıtsaq, 1987 jyly 417 myń bala ómirge kelgen. Prezıdentimiz buǵan deıin elimizde bir myń mektep salý kerektigin tapsyrǵan bolatyn. Qazirgi tańda Qazaqstanǵa myń mektep te jetpeıdi. Sebebi bir aýysymdy mekteptermen qamtý úshin keminde 3,5 myń jańa mektep salýymyz kerek. Sol myń mektepti mamandarmen qamtý úshin 100 myń muǵalim qajet. Eń qýanyshtysy, qazir ustazdardyń mártebesi artyp, jalaqysy artty.
Tórtinshi sala — kólik-logıstıka salasy. Qazir kez kelgen taýardy tutynýshyǵa jetkizý úshin jańa tehnologııa qajet. Mine, osy turǵyda mamandar bizde tapshy.
Besinshi sala — aýyl sharýashylyǵy salasy. Bul sala aldaǵy bes jyldyqta eń mańyzdy salaǵa aınalýy múmkin. Sebebi qazir elimizde genetıkter, mal dárigerleri, agronomdar jetispeıdi. Alda qıyn kezeń kele jatyr, tipti asharshylyq bolýy múmkin. Sondyqtan búginnen bastap bul salany damytýdy qolǵa alýymyz kerek.
Búginge deıin Reseı men Ýkraına dúnıe júziniń 30 paıyzyn maı, un, bıdaı sııaqty ónimdermen qamtyp keldi. Endi bıyl Ýkraınada durys egin bolmaıdy, sonyń kesirinen bizdiń elimizde de qıyndyqtar bolýy múmkin.
Jalpy aldaǵy bes-on jyldyqta siz osy mamandyqtardy meńgerip, oqysańyz, bolashaǵyńyzǵa senimmen qaraı alasyz.
— Álemde damyǵan memlekettiń qaı-qaısysyn alsaq ta ǵylymǵa erekshe kóńil bóledi. Al Qazaqstanda ǵylym salasy qaryshtap damı almaı keledi. Ǵalymdardyń statýsy joq, jalaqysy az. Jańa Qazaqstanda ǵylym salasynda qandaı oń ózgerister bolady?
— «Jańa Qazaqstan» ǵylymı Qazaqstan bolýy kerek. Ǵylymdy baǵalamaǵan, túsine almaǵan kezde biz qazirgi jaǵdaıǵa jetemiz. Máselen, bizdiń basshylar qıyn jaǵdaıda, sebebi bizde senarıstıka joq, bir sheshim qabyldaý úshin onyń saldary, qaýip-qateri qandaı bolatynyn bilmeımiz. Qazir bizde sheshimdi sheshý úshin josparlaı bilý qabiletimiz birneshe aımen, ári degende bir jylmen ǵana shekteledi. Sondyqtan ǵylymǵa den qoıýymyz kerek. Al damyǵan elder 20, 30, 50 jyldyq stragetııamen ómir súredi.
Sońǵy 3-4 jylda men «forsaıt» atalatyn boljam jasaıtyn ǵylymnyń bir túrimen aınalysyp júrmin. Damyǵan elder «forsaıtty» keńinen qoldanady. Osyndaı boljamdar, saraptamalar bizdiń elimizde de júzege asyrylsa eken deımin. Jalpy biz ǵylymdy qoldanbaly-praktıkalyq turǵyda damytýymyz kerek. Akademııa jumysyn jandandyryp, ǵalymdardyń mártebesin kóterýimiz kerek.
— Suhbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan Arman Áýbákir,
Vıdeo-operator, montajdaýshy Baýyrjan Jahanuly.
Suhbattyń jazbasha nusqasyn ázirlegen Danagúl Qazıhan,
«Adyrna» ulttyq portaly.
