«مەن دوڭگەلەك تەرەزەدەن قورقىنىشتى سۋرەتتەردى كورىپ، كەرى شەگىنەمىن. كولەڭكەدە سۇر قار، ءالى ەرىپ ۇلگەرمەگەن تاۋ ەتەگىندەگى سارى شوپتە ءولى ادامدار جاتىر. كوكجيەككە دەيىڭگى كەڭ ايماق ايەلدەردىڭ، قارتتاردىڭ، ەرلەر مەن سابيدەن جاسوسپىرىمگە دەيىنگى بارلىق جاستاعى بالالاردىڭ مايىتىنە تولى...»
يۋري رومانوۆتىڭ «مەن سوعىستى تۇسىرەمىن» كىتابىنان
بۇل تۋرا وسىدان 30 جىل بۇرىن ارميانداردىڭ ءازىربايجان حالقىنا اياۋسىز جاساعان قىرعىنىنىڭ سيپاتى. تاريحتا «قوجالى گەنوتسيدى» اتانعان تراگەديا. ءالى كۇنگە دەيىن ءازىربايجانداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى ەلىنىڭ ماڭگى جادىندا قالعان قاسىرەت.
تاريحقا شولۋ
1992 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 26-سى كۇنى بۇرىڭعى كسرو-نىڭ 366-شى موتواتقىشتار بولىمشەسىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جانە جەرگىلىكتى تۇراقسىز اسكەريلەردىڭ قوسالقى كومەگىمەن ارمەنيانىڭ قارۋلى كۇشتەرى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاراباق ايماعىنداعى قوجالى قالاسىنا اسقان قاتىگەزدىكپەن باسقىنشىلىق ماقساتىندا باسا-كوكتەپ كىرگەن بولاتىن. ارميان اسكەرىنىڭ مۇنداي ستراتەگيالىق ماقساتىنىڭ سوڭى قاندى قىرعىنعا ۇلاستى.
1991 جىلدىڭ كۇزىندە ارميان كۇشتەرى قوجالى قالاسىن قورشاۋعا كىرىستى. ولار قوجالى مەن اگدامدى بايلانىستىراتىن سوڭعى جولدى جاۋىپ تاستادى. تەك قالاعا تىكۇشاقپەن جەتۋ مۇمكىن بولدى. ال 1992 جىلدىڭ قاڭتارىندا قوجالى گۋمانيتارلىق اپاتتىڭ الدىندا تۇردى. قالاعا ەلەكتر جارىعى مەن سۋ بەرىلمەدى. جىلۋ مەن تەلەفون بايلانىسى جۇمىس ىستەمەدى. مەر ەلمان مامەدوۆ ورتالىق ۇكىمەتتەن بەيبىت تۇرعىنداردى ەۆاكۋاتسيالاۋدى جانە گارنيزوندى كۇشەيتۋدى جۇيەلى تۇردە سۇرادى. بىراق ونىڭ ءوتىنىشى مۇلدە جاۋاپسىز قالدى. سوڭعى تىكۇشاق 1992 جىلى 13 اقپاندا قوجالىعا قوندى. كەيىن ۇشقىشتار ومىرلەرىن قاتەرگە تىگۋدەن باس تارتتى. ءۇش جۇزگە جۋىق تۇرعىن قالادان شىعارىلدى. ال 1992 جىلعى اقپاننىڭ 26-سى كۇنى باسقىنشىلار جەتى مىڭنان استام حالقى بار قوجالى قالاسىنىڭ ويرانىن شىعاردى.
قاندى ءتۇن
1992 جىلى 25-نەن 26-شى اقپانعا قاراعان ءتۇنى قوجالى تۇرعىندارى ءۇشىن ەڭ ازاپتى، ەڭ قايعىلى ۇزاق ءتۇن بولدى. اياۋسىز قىرعان ارمياندار شىرىلداعان اناعا دا، جىلاعان بالاعا دا، جاۋتەڭدەگەن كوزدەرگە دە قاراماي، ءبارىنىڭ قانىن سۋشا اعىزدى.
بۇنىڭ سالدارىنان قالانىڭ 5379 تۇرعىنى بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى، 1275 ادام تۇتقىنعا الىندى. ولاردىڭ 150-ءىنىڭ، ونىڭ ىشىندە 68 ايەل مەن 26 بالانىڭ تاعدىرى ءالى بەلگىسىز. 487 ادام جاراقات الدى، 8 وتباسى تولىعىمەن قىرىلىپ، 25 بالا تولىقتاي جەتىم قالدى، 130 بالا اتا-اناسىنىڭ بىرىنەن ايىرىلدى. 613 بەيبىت تۇرعىن، ولاردىڭ قاتارىندا 63 بالا، 106 ايەل مەن 70 قاريا اياۋسىز ءولتىرىلدى.
سونداي-اق، قوجالى قالاسىنىڭ 56 تۇرعىنىنىڭ دەنەسىنەن زورلىق-زومبىلىق ىزدەرى تابىلعان. Le Monde تىلشىلەرىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازا تاپقاندار اراسىندا كوزدەرى مەن باس تەرىسى ويىلعان ادامدار، باسى كەسىلگەن دەنەلەر، ىشتەرى جارىلعان جۇكتى ايەلدەر بولعان. قالادان شىققان قوجالى تۇرعىندارىنىڭ كەيبىرى وقتان امان قالعانىمەن، تاۋ ارقىلى اگدامعا جەتۋگە تىرىسقان، الايدا جولدا ءۇسىپ ءولدى. ال قوجالىدا قالعانداردىڭ تاعدىرى مۇلدە قايعىلى....
سول كەزدەگى قاراباق دالا كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى، كەيىن ارمەنيا پرەزيدەنتى بولعان سەرج سارگسيان وقيعانىڭ باستالۋىن: «قوجالىعا دەيىن ءازىربايجاندار بىزبەن قالجىڭداسامىز، ارميانداردىڭ بەيبىت حالىققا قول كوتەرۋگە شاماسى جوق دەپ ويلادى. ءبىز بۇل ستەرەوتيپتى بۇزا الدىق. مىنە، سولاي بولدى» دەپ حابارلادى.
شىندىعىندا، قوجالىدا جاسالعان قىلمىس جاي كەزدەيسوق ەمەس. ارمەنيا جۇرگىزگەن جۇيەلى زورلىق-زومبىلىق ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. بۇل قىلمىس تەك ولاردىڭ ەتنيكالىق تەكتەرىنە قاراپ، بەيبىت تۇرعىنداردى جاپپاي ولتىرۋگە باعىتتالدى. تيىسىنشە، قاندى وقيعا قوجالى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ بارلىعىن ولىمگە كەسۋ كەزىندە ءازىربايجان ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا قاساقانا ولتىرىلگەندىكتەن، ەتنيكالىق تازارتۋ جانە گەنوتسيد اكتىلەرىنىڭ سيپاتىن الدى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى فيزۋلي ءماجيدليدىڭ پىكىرىنشە: «بۇل جان تۇرشىگەرلىك تراگەديانى ادامزات تاريحىنداعى حولوكوست، حاتىن، گولودامور، سرەبرەنيتسا سياقتى قاندى وقيعالارمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. ويتكەنى، قوجالى تراگەدياسى كەزدەيسوق وقيعا ەمەس. ولار قوجالى تراگەدياسىن جاساۋ ارقىلى ءازىربايجان حالقىن قورقىتىپ، ولاردىڭ كۇرەسكە دەگەن جىگەرىن قۇم قىلماق بولدى. وسى تۇرعىدان العاندا، قىرعىن ءازىربايجان حالقىنىڭ جادىندا جازىلماس ءىز قالدىرىپ، ادامزات تاريحىندا وشپەس داق بولىپ قالدى»
ارمەنيا رەسپۋبليكاسى مۇنىمەن توقتاپ قالعان جوق. ولار ادامزاتقا قارسى قىلمىستارىن 2020 جىلى ەكىنشى قاراباق سوعىسى كەزىندە ءازىربايجاننىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا قاساقانا شابۋىل جاساۋمەن جالعاستىردى. ارمەنيا 2020 جىلى سوعىس الاڭىنان الدەقايدا تىس ورنالاسقان گياندجا، باردا جانە تەرتەر سياقتى ءازىربايجان قالالارىنىڭ بەيبىت حالقى مەن ينفراقۇرىلىمىنا قارسى باعىتتالعان شابۋىلدارى ارقىلى تاعى ءبىر مارتە 1992 جىلدىڭ وقيعاسىن قايتالادى. ەڭ سوراقىسى، بۇل جولى ادامداردىڭ جاپپاي ولىمىنە اكەلەتىن قارۋلار، سونىڭ ىشىندە كلاستەرلىك بومبالار مەن زىمىراندىق جۇيەلەر قولدانىلدى. سالدارىنان 100-دەن استام بەيبىت تۇرعىن، ونىڭ ىشىندە 12 بالا مەن 27 ايەل قازا تاپتى، 423 بەيبىت تۇرعىن جاراقات الدى. 5000-نان استام تۇرعىن ۇيلەر مەن كوپقاباتتى ۇيلەر، 76 الەۋمەتتىك نىساندار، ونىڭ ىشىندە مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار مەن بالاباقشالار، 24 ءوندىرىس ورنى، 218 ساۋدا نىساندارى، 51 قوعامدىق تاماقتانۋ ورنى، 41 اكىمشىلىك عيمارات جانە 19 عيبادات ورنى قيراتىلدى.
ۇزىلمەگەن ءۇمىت
1992 جىلعى قوجالى گەنوتسيدى دە، 2020 جىلى بەيبىت تۇرعىنداردى بومبالاۋ دا ارمەنيا رەسپۋبليكاسى بيلىگىنىڭ ءازىربايجاننىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا قارسى قاساقانا جۇرگىزگەن ساياساتى مەن جۇيەلى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىنىڭ ايقىن دالەلى بولدى. بىراق بۇل جولى باۋىرلاس مەملەكەت ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى جەڭىسكە جەتتى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى فيزۋلي ءماجيدلي بۇل تۋرالى: «پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەكىنشى قاراباق سوعىسىنداعى داڭقتى جەڭىسىمەن ازەربايجان حالقى ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتپاعانىن، ودان ساباق العانىن، كۇشتى جانە ۇلى حالىق ەكەنىن كورسەتتى.»، - دەيدى.
الايدا ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنا ەكى قاقتىعىس تا ۇلكەن شىعىن اكەلدى. ءالى كۇنگە دەيىن 30 جىلدىق تاريحى بار «قوجالى گەنوتسيدىنىڭ” زاردابىن تارتىپ وتىر.
بۇگىنگى تاڭدا حودجالى گەنوتسيدىن الەمنىڭ 20-عا جۋىق ەلى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ 26 شتاتى مويىنداپ، ايىپتادى. يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى مەن تۇركى كەڭەسى ارمەنيانى اگرەسسور، ال قوجالى تراگەدياسىن گەنوتسيد دەپ تانىدى.
وسىعان قاراماستان، قوجالى گەنوتسيدى حالىقارالىق ارەنادا ءالى دە لايىقتى ساياسي-قۇقىقتىق باعاسىن العان جوق. كىنالىلەر جاۋاپقا تارتىلمادى. وتباسى مۇشەلەرىنەن، تۋعان-تۋىستارىنان، باسپانالارىنان ايىرىلىپ، ميگرانت بولىپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان قوجالى تۇرعىندارى وسى گەنوتسيدكە حالىقارالىق قۇرىلىمدار قۇقىقتىق باعا بەرەتىن كۇندى 30 جىلدان بەرى كۇتۋدە...
دانا نۇرمۇحانبەت
