«Men dóńgelek terezeden qorqynyshty sýretterdi kórip, keri sheginemin. Kóleńkede sur qar, áli erip úlgermegen taý etegindegi sary shópte óli adamdar jatyr. Kókjıekke deıińgi keń aımaq áıelderdiń, qarttardyń, erler men sábıden jasóspirimge deıingi barlyq jastaǵy balalardyń máıitine toly...»
Iýrıı Romanovtyń «Men soǵysty túsiremin» kitabynan
Bul týra osydan 30 jyl buryn armıandardyń ázirbaıjan halqyna aıaýsyz jasaǵan qyrǵynynyń sıpaty. Tarıhta «Qojaly genoıdi» atanǵan tragedııa. Áli kúnge deıin ázirbaıjandardyń ǵana emes, búkil túrki eliniń máńgi jadynda qalǵan qasiret.
Tarıhqa sholý
1992 jyldyń aqpan aıynyń 26-sy kúni buryńǵy KSRO-nyń 366-shy motoatqyshtar bólimshesiniń tikeleı qatysýymen jáne jergilikti turaqsyz áskerılerdiń qosalqy kómegimen Armenııanyń qarýly kúshteri Ázirbaıjan Respýblıkasynyń Qarabaq aımaǵyndaǵy Qojaly qalasyna asqan qatygezdikpen basqynshylyq maqsatynda basa-kóktep kirgen bolatyn. Armıan áskeriniń mundaı strategııalyq maqsatynyń sońy qandy qyrǵynǵa ulasty.
1991 jyldyń kúzinde Armıan kúshteri Qojaly qalasyn qorshaýǵa kiristi. Olar Qojaly men Agdamdy baılanystyratyn sońǵy joldy jaýyp tastady. Tek qalaǵa tikushaqpen jetý múmkin boldy. Al 1992 jyldyń qańtarynda Qojaly gýmanıtarlyq apattyń aldynda turdy. Qalaǵa elektr jaryǵy men sý berilmedi. Jylý men telefon baılanysy jumys istemedi. Mer Elman Mamedov ortalyq úkimetten beıbit turǵyndardy evakýaııalaýdy jáne garnızondy kúsheıtýdi júıeli túrde surady. Biraq onyń ótinishi múlde jaýapsyz qaldy. Sońǵy tikushaq 1992 jyly 13 aqpanda Qojalyǵa qondy. Keıin ushqyshtar ómirlerin qaterge tigýden bas tartty. Úsh júzge jýyq turǵyn qaladan shyǵaryldy. Al 1992 jylǵy aqpannyń 26-sy kúni basqynshylar jeti myńnan astam halqy bar Qojaly qalasynyń oıranyn shyǵardy.
Qandy tún
1992 jyly 25-nen 26-shy aqpanǵa qaraǵan túni Qojaly turǵyndary úshin eń azapty, eń qaıǵyly uzaq tún boldy. Aıaýsyz qyrǵan armıandar shyryldaǵan anaǵa da, jylaǵan balaǵa da, jáýteńdegen kózderge de qaramaı, báriniń qanyn sýsha aǵyzdy.
Bunyń saldarynan qalanyń 5379 turǵyny bosyp ketýge májbúr boldy, 1275 adam tutqynǵa alyndy. Olardyń 150-iniń, onyń ishinde 68 áıel men 26 balanyń taǵdyry áli belgisiz. 487 adam jaraqat aldy, 8 otbasy tolyǵymen qyrylyp, 25 bala tolyqtaı jetim qaldy, 130 bala ata-anasynyń birinen aıyryldy. 613 beıbit turǵyn, olardyń qatarynda 63 bala, 106 áıel men 70 qarııa aıaýsyz óltirildi.
Sondaı-aq, Qojaly qalasynyń 56 turǵynynyń denesinen zorlyq-zombylyq izderi tabylǵan. Le Monde tilshileriniń habarlaýynsha, qaza tapqandar arasynda kózderi men bas terisi oıylǵan adamdar, basy kesilgen deneler, ishteri jarylǵan júkti áıelder bolǵan. Qaladan shyqqan Qojaly turǵyndarynyń keıbiri oqtan aman qalǵanymen, taý arqyly Agdamǵa jetýge tyrysqan, alaıda jolda úsip óldi. Al Qojalyda qalǵandardyń taǵdyry múlde qaıǵyly....
Sol kezdegi Qarabaq dala komandırleriniń biri, keıin Armenııa prezıdenti bolǵan Serj Sargsıan oqıǵanyń bastalýyn: «Qojalyǵa deıin ázirbaıjandar bizben qaljyńdasamyz, armıandardyń beıbit halyqqa qol kóterýge shamasy joq dep oılady. Biz bul stereotıpti buza aldyq. Mine, solaı boldy» dep habarlady.
Shyndyǵynda, Qojalyda jasalǵan qylmys jaı kezdeısoq emes. Armenııa júrgizgen júıeli zorlyq-zombylyq saıasattyń ajyramas bóligi bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Bul qylmys tek olardyń etnıkalyq tekterine qarap, beıbit turǵyndardy jappaı óltirýge baǵyttaldy. Tıisinshe, qandy oqıǵa Qojaly qalasynyń turǵyndarynyń barlyǵyn ólimge kesý kezinde ázirbaıjan ultynyń ókilderi ǵana qasaqana óltirilgendikten, etnıkalyq tazartý jáne genoıd aktileriniń sıpatyn aldy.
Halyqaralyq Túrki akademııasynyń vıe-prezıdenti, saıası ǵylymdar doktory Fızýlı Májıdlıdiń pikirinshe: «Bul jan túrshigerlik tragedııany adamzat tarıhyndaǵy Holokost, Hatyn, Golodamor, Srebrenıa sııaqty qandy oqıǵalarmen ǵana salystyrýǵa bolady. Óıtkeni, Qojaly tragedııasy kezdeısoq oqıǵa emes. Olar Qojaly tragedııasyn jasaý arqyly ázirbaıjan halqyn qorqytyp, olardyń kúreske degen jigerin qum qylmaq boldy. Osy turǵydan alǵanda, qyrǵyn ázirbaıjan halqynyń jadynda jazylmas iz qaldyryp, adamzat tarıhynda óshpes daq bolyp qaldy»
Armenııa Respýblıkasy munymen toqtap qalǵan joq. Olar adamzatqa qarsy qylmystaryn 2020 jyly Ekinshi Qarabaq soǵysy kezinde Ázirbaıjannyń beıbit turǵyndaryna qasaqana shabýyl jasaýmen jalǵastyrdy. Armenııa 2020 jyly soǵys alańynan áldeqaıda tys ornalasqan Gıandja, Barda jáne Terter sııaqty Ázirbaıjan qalalarynyń beıbit halqy men ınfraqurylymyna qarsy baǵyttalǵan shabýyldary arqyly taǵy bir márte 1992 jyldyń oqıǵasyn qaıtalady. Eń soraqysy, bul joly adamdardyń jappaı ólimine ákeletin qarýlar, sonyń ishinde klasterlik bombalar men zymyrandyq júıeler qoldanyldy. Saldarynan 100-den astam beıbit turǵyn, onyń ishinde 12 bala men 27 áıel qaza tapty, 423 beıbit turǵyn jaraqat aldy. 5000-nan astam turǵyn úıler men kópqabatty úıler, 76 áleýmettik nysandar, onyń ishinde mektepter, aýrýhanalar men balabaqshalar, 24 óndiris orny, 218 saýda nysandary, 51 qoǵamdyq tamaqtaný orny, 41 ákimshilik ǵımarat jáne 19 ǵıbadat orny qıratyldy.
Úzilmegen úmit
1992 jylǵy Qojaly genoıdi de, 2020 jyly beıbit turǵyndardy bombalaý da Armenııa Respýblıkasy bıliginiń Ázirbaıjannyń beıbit turǵyndaryna qarsy qasaqana júrgizgen saıasaty men júıeli zorlyq-zombylyq áreketteriniń aıqyn dáleli boldy. Biraq bul joly baýyrlas memleket Ázirbaıjan Respýblıkasy jeńiske jetti.
Halyqaralyq Túrki akademııasynyń vıe-prezıdenti, saıası ǵylymdar doktory Fızýlı Májıdlı bul týraly: «Prezıdent Ilham Álıevtiń jetekshiligimen Ekinshi Qarabaq soǵysyndaǵy dańqty jeńisimen Ázerbaıjan halqy óziniń tarıhyn umytpaǵanyn, odan sabaq alǵanyn, kúshti jáne uly halyq ekenin kórsetti.», - deıdi.
Alaıda Ázirbaıjan Respýblıkasyna eki qaqtyǵys ta úlken shyǵyn ákeldi. Áli kúnge deıin 30 jyldyq tarıhy bar «Qojaly genoıdiniń” zardabyn tartyp otyr.
Búgingi tańda Hodjaly genoıdin álemniń 20-ǵa jýyq eli men Amerıka Qurama Shtattarynyń 26 shtaty moıyndap, aıyptady. Islam Yntymaqtastyǵy Uıymy men Túrki Keńesi Armenııany agressor, al Qojaly tragedııasyn genoıd dep tanydy.
Osyǵan qaramastan, Qojaly genoıdi halyqaralyq arenada áli de laıyqty saıası-quqyqtyq baǵasyn alǵan joq. Kináliler jaýapqa tartylmady. Otbasy múshelerinen, týǵan-týystarynan, baspanalarynan aıyrylyp, mıgrant bolyp ómir súrýge májbúr bolǵan Qojaly turǵyndary osy genoıdke halyqaralyq qurylymdar quqyqtyq baǵa beretin kúndi 30 jyldan beri kútýde...
Dana Nurmuhanbet
