«Men döŋgelek terezeden qorqynyşty suretterdı körıp, kerı şegınemın. Köleŋkede sūr qar, älı erıp ülgermegen tau etegındegı sary şöpte ölı adamdar jatyr. Kökjiekke deiıŋgı keŋ aimaq äielderdıŋ, qarttardyŋ, erler men säbiden jasöspırımge deiıngı barlyq jastaǧy balalardyŋ mäiıtıne toly...»
Iýrii Romanovtyŋ «Men soǧysty tüsıremın» kıtabynan
Būl tura osydan 30 jyl būryn armiandardyŋ äzırbaijan halqyna aiausyz jasaǧan qyrǧynynyŋ sipaty. Tarihta «Qojaly genosidı» atanǧan tragediia. Älı künge deiın äzırbaijandardyŋ ǧana emes, bükıl türkı elınıŋ mäŋgı jadynda qalǧan qasıret.
Tarihqa şolu
1992 jyldyŋ aqpan aiynyŋ 26-sy künı būryŋǧy KSRO-nyŋ 366-şy motoatqyştar bölımşesınıŋ tıkelei qatysuymen jäne jergılıktı tūraqsyz äskerilerdıŋ qosalqy kömegımen Armeniianyŋ qaruly küşterı Äzırbaijan Respublikasynyŋ Qarabaq aimaǧyndaǧy Qojaly qalasyna asqan qatygezdıkpen basqynşylyq maqsatynda basa-köktep kırgen bolatyn. Armian äskerınıŋ mūndai strategiialyq maqsatynyŋ soŋy qandy qyrǧynǧa ūlasty. 1991 jyldyŋ küzınde Armian küşterı Qojaly qalasyn qorşauǧa kırıstı. Olar Qojaly men Agdamdy bailanystyratyn soŋǧy joldy jauyp tastady. Tek qalaǧa tıkūşaqpen jetu mümkın boldy. Al 1992 jyldyŋ qaŋtarynda Qojaly gumanitarlyq apattyŋ aldynda tūrdy. Qalaǧa elektr jaryǧy men su berılmedı. Jylu men telefon bailanysy jūmys ıstemedı. Mer Elman Mamedov ortalyq ükımetten beibıt tūrǧyndardy evakuasiialaudy jäne garnizondy küşeitudı jüielı türde sūrady. Bıraq onyŋ ötınışı mülde jauapsyz qaldy. Soŋǧy tıkūşaq 1992 jyly 13 aqpanda Qojalyǧa qondy. Keiın ūşqyştar ömırlerın qaterge tıguden bas tartty. Üş jüzge juyq tūrǧyn qaladan şyǧaryldy. Al 1992 jylǧy aqpannyŋ 26-sy künı basqynşylar jetı myŋnan astam halqy bar Qojaly qalasynyŋ oiranyn şyǧardy.Qandy tün
1992 jyly 25-nen 26-şy aqpanǧa qaraǧan tünı Qojaly tūrǧyndary üşın eŋ azapty, eŋ qaiǧyly ūzaq tün boldy. Aiausyz qyrǧan armiandar şyryldaǧan anaǧa da, jylaǧan balaǧa da, jäuteŋdegen közderge de qaramai, bärınıŋ qanyn suşa aǧyzdy. Būnyŋ saldarynan qalanyŋ 5379 tūrǧyny bosyp ketuge mäjbür boldy, 1275 adam tūtqynǧa alyndy. Olardyŋ 150-ınıŋ, onyŋ ışınde 68 äiel men 26 balanyŋ taǧdyry älı belgısız. 487 adam jaraqat aldy, 8 otbasy tolyǧymen qyrylyp, 25 bala tolyqtai jetım qaldy, 130 bala ata-anasynyŋ bırınen aiyryldy. 613 beibıt tūrǧyn, olardyŋ qatarynda 63 bala, 106 äiel men 70 qariia aiausyz öltırıldı. Sondai-aq, Qojaly qalasynyŋ 56 tūrǧynynyŋ denesınen zorlyq-zombylyq ızderı tabylǧan. Le Monde tılşılerınıŋ habarlauynşa, qaza tapqandar arasynda közderı men bas terısı oiylǧan adamdar, basy kesılgen deneler, ışterı jarylǧan jüktı äielder bolǧan. Qaladan şyqqan Qojaly tūrǧyndarynyŋ keibırı oqtan aman qalǧanymen, tau arqyly Agdamǧa jetuge tyrysqan, alaida jolda üsıp öldı. Al Qojalyda qalǧandardyŋ taǧdyry mülde qaiǧyly.... Sol kezdegı Qarabaq dala komandirlerınıŋ bırı, keiın Armeniia prezidentı bolǧan Serj Sargsian oqiǧanyŋ bastaluyn: «Qojalyǧa deiın äzırbaijandar bızben qaljyŋdasamyz, armiandardyŋ beibıt halyqqa qol köteruge şamasy joq dep oilady. Bız būl stereotiptı būza aldyq. Mıne, solai boldy» dep habarlady. Şyndyǧynda, Qojalyda jasalǧan qylmys jai kezdeisoq emes. Armeniia jürgızgen jüielı zorlyq-zombylyq saiasattyŋ ajyramas bölıgı bolǧandyǧyn däleldeidı. Būl qylmys tek olardyŋ etnikalyq tekterıne qarap, beibıt tūrǧyndardy jappai öltıruge baǧyttaldy. Tiısınşe, qandy oqiǧa Qojaly qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ barlyǧyn ölımge kesu kezınde äzırbaijan ūltynyŋ ökılderı ǧana qasaqana öltırılgendıkten, etnikalyq tazartu jäne genosid aktılerınıŋ sipatyn aldy. Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ vise-prezidentı, saiasi ǧylymdar doktory Fizuli Mäjidlidıŋ pıkırınşe: «Būl jan türşıgerlık tragediiany adamzat tarihyndaǧy Holokost, Hatyn, Golodamor, Srebrenisa siiaqty qandy oqiǧalarmen ǧana salystyruǧa bolady. Öitkenı, Qojaly tragediiasy kezdeisoq oqiǧa emes. Olar Qojaly tragediiasyn jasau arqyly äzırbaijan halqyn qorqytyp, olardyŋ küreske degen jıgerın qūm qylmaq boldy. Osy tūrǧydan alǧanda, qyrǧyn äzırbaijan halqynyŋ jadynda jazylmas ız qaldyryp, adamzat tarihynda öşpes daq bolyp qaldy» Armeniia Respublikasy mūnymen toqtap qalǧan joq. Olar adamzatqa qarsy qylmystaryn 2020 jyly Ekınşı Qarabaq soǧysy kezınde Äzırbaijannyŋ beibıt tūrǧyndaryna qasaqana şabuyl jasaumen jalǧastyrdy. Armeniia 2020 jyly soǧys alaŋynan äldeqaida tys ornalasqan Giandja, Barda jäne Terter siiaqty Äzırbaijan qalalarynyŋ beibıt halqy men infraqūrylymyna qarsy baǧyttalǧan şabuyldary arqyly taǧy bır märte 1992 jyldyŋ oqiǧasyn qaitalady. Eŋ soraqysy, būl joly adamdardyŋ jappai ölımıne äkeletın qarular, sonyŋ ışınde klasterlık bombalar men zymyrandyq jüieler qoldanyldy. Saldarynan 100-den astam beibıt tūrǧyn, onyŋ ışınde 12 bala men 27 äiel qaza tapty, 423 beibıt tūrǧyn jaraqat aldy. 5000-nan astam tūrǧyn üiler men köpqabatty üiler, 76 äleumettık nysandar, onyŋ ışınde mektepter, auruhanalar men balabaqşalar, 24 öndırıs orny, 218 sauda nysandary, 51 qoǧamdyq tamaqtanu orny, 41 äkımşılık ǧimarat jäne 19 ǧibadat orny qiratyldy.
Üzılmegen ümıt
1992 jylǧy Qojaly genosidı de, 2020 jyly beibıt tūrǧyndardy bombalau da Armeniia Respublikasy bilıgınıŋ Äzırbaijannyŋ beibıt tūrǧyndaryna qarsy qasaqana jürgızgen saiasaty men jüielı zorlyq-zombylyq äreketterınıŋ aiqyn dälelı boldy. Bıraq būl joly bauyrlas memleket Äzırbaijan Respublikasy jeŋıske jettı. Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ vise-prezidentı, saiasi ǧylymdar doktory Fizuli Mäjidli būl turaly: «Prezident İlham Älievtıŋ jetekşılıgımen Ekınşı Qarabaq soǧysyndaǧy daŋqty jeŋısımen Äzerbaijan halqy özınıŋ tarihyn ūmytpaǧanyn, odan sabaq alǧanyn, küştı jäne ūly halyq ekenın körsettı.», - deidı. Alaida Äzırbaijan Respublikasyna ekı qaqtyǧys ta ülken şyǧyn äkeldı. Älı künge deiın 30 jyldyq tarihy bar «Qojaly genosidınıŋ” zardabyn tartyp otyr. Bügıngı taŋda Hodjaly genosidın älemnıŋ 20-ǧa juyq elı men Amerika Qūrama Ştattarynyŋ 26 ştaty moiyndap, aiyptady. İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy men Türkı Keŋesı Armeniiany agressor, al Qojaly tragediiasyn genosid dep tanydy. Osyǧan qaramastan, Qojaly genosidı halyqaralyq arenada älı de laiyqty saiasi-qūqyqtyq baǧasyn alǧan joq. Kınälıler jauapqa tartylmady. Otbasy müşelerınen, tuǧan-tuystarynan, baspanalarynan aiyrylyp, migrant bolyp ömır süruge mäjbür bolǧan Qojaly tūrǧyndary osy genosidke halyqaralyq qūrylymdar qūqyqtyq baǧa beretın kündı 30 jyldan berı kütude...Dana Nūrmūhanbet
