تاعى قازاق ءتىلى جايلى جازامىز. بۇگىن الماتىنىڭ بوستاندىق اۋداندىق سوتىندا قازاق تىلىنە قاتىستى سوت پروتسەسسى ءوتتى. ءوتتى دەۋگە كەلمەس، سوت باستالماي جاتىپ-اق، كەيىنگە شەگەرىلدى.
جابىرلەنۋشى قازاقستان ازاماتى. ەسىم-سويى – اسەل نازارباەۆا. جو-جوق، ءسىز ويلاعان نازارباي اۋلەتىنە ەش قاتىسى جوق، ءجاي عانا تەكتەرى ۇقساس. جاۋاپكەر – ديانا پەرەگۋدا دەيتىن ادام. رەسەي ازاماتى. قازاقستاندا تۇرادى. وسىندا تۋعان. ءىستى جۇرگىزىپ وتىرعان سۋديا – كۆان ەلانا روبەرتوۆنا. سوت پروتسەسسىنىڭ اۋانى بۇزاقىلىق بولعانىمەن، ماسەلەنىڭ ءتۇبى قازاق تىلىنە كەلىپ تىرەلەدى. الايدا قازاق ءتىلىنىڭ ءىسى ورىس تىلىندە قارالىپ جاتىر. الگى جاۋاپكەرىمىز – قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن كورىنەدى. ەندى وسى جايلى كەڭەيتىپ ايتايىق.
رەسەيدىڭ قىزىل پاسپورتىن يەمدەنىپ، ناپاقاسىن قازاق جەرىندە تاۋىپ جۇرگەن پەرەگۋدا ديانا مەن اسەل نازارباەۆا اراسىنداعى جانجال نەدەن باستالعان؟ قىلمىستىق ءىس ماتەريالىنا سايكەس سويلەسەك، ديانا دەيتىن ورىس ءتىلدى ازاماتشا (ازاماتتىعى بىزدىكى ەمەس، كورشىمىزدە تىركەۋدە تۇر) جابىرلەنۋشى اسەل نازارباەۆانى سوققىعا جىعىپ، اۋزىنا كەلگەندى قۇسىپ، قازاق ءتىلىن ءام ونىڭ ۇلتىن كەكەتە سويلەپ، كەكىرەيە كۇلىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەگەن. ابدەن باسىنعان. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن، قازاق ءتىلىن – «نەپونياتنىي يازىك» دەپ، قازاقستان ازاماتشاسىن اياۋسىز تەپكىنىڭ استىنا العان. ديانانىڭ دولدانۋىنىڭ جالعىز سەبەبى – بىرنەشە قازاق ونىڭ كوزىنشە قازاق تىلىندە سويلەسكەن. ءبىزدىڭ بۇگىن ۇعىپ بىلگەنىمىز – وسى.
بۇگىن سوتقا كەلگەن قوعامداعى سەرگەك سانالى ازاماتتاردىڭ قاراسى كوپ بولدى. اراسىندا جەلتوقسانشىلار مەن جۋرناليستەر دە بار. ءبىز دە باردىق. بولعان جايدى كوزبەن كوردىك. اسەلدىڭ ءوزىن سوزگە تارتتىق. ماسەلەنى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ول ءوزى بايانداپ بەردى.
اسەل نازارباەۆا، جابىرلەنۋشى:
-بۇل ءىس نەدەن باستالدى دەيسىز عوي... 2016 جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا روزىباكيەۆ – ءال فارابي جاقتاعى «مەگا» ماڭايىندا «Zeta» جيھاز دۇكەنىنە بارعان ەم. ءدال مەنىڭ الدىمدا كەزەك كۇتىپ، ەۋروپالىق ناسىلدەگى ءبىر قىز تۇردى. سىرتتارىنان باقىلاپ تۇرعان ەم، الگى قىز دۇكەننىڭ ساتۋشىلارىنا وتە دورەكى، انايى سويلەپ جاتتى. سول جەردە 4 ساتۋشى ەدى. ولاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلدى. ورىس ءتىلىن تۇسىنگەنىمەن، سويلەي المايدى ەكەن.
الگى قىز وزىنە قىزمەت كورسەتىپ تۇرعان ساتۋشىنى ايىپتاپ، اكەل دەگەن زاتىن (شەلەكتىڭ قاقپاعى) اكەلمەگەنى ءۇشىن ۇرىستى. بۇيىرا سويلەپ، داۋ شىعارىپ جاتتى. «اكەل دەدىم، اكەلمەدىڭ، مىنا ءتۇسىن اكەل دەدىم، مىناۋىڭ كىر» تاعىسىن تاعى اڭگىمەلەر بولدى. وتە دورەكى، بەيادەپ تۇردە بارلىعى. قۇددى ول الگى اتالعان ساۋدا ءۇيىنىڭ قوجاينى دا، ساۋداگەرلەر ونىڭ قۇلى سەكىلدى، بۇيىرا سويلەپ باسىنىپ بارا جاتتى.
اقىرى نە كەرەك، ۇزاق داۋلاسىپ جاتىپ، الگى شەلەكتى المايتىن بولدى. ءسويتىپ شەتتەپ شىققانىن بىلەم. مەن داۋ اياقتالدى عوي دەپ ويلاعان ەم. الگىگە قىزمەت كورسەتكەن ساۋداگەر جىگىت (ازامات تۇسىبەكوۆ) شەتكە شىعىپ، قاسىنداعى ارىپتەستەرىنە اڭگىمە ايتىپ تۇرعان ەدى.
(ديانا پەرەگۋدا)
«مەن ورىسشا ايتىپ تۇسىندىرە المايمىن. ورىسشا بىلسەم ءتۇسىندىرىپ بەرەر ەدىم. سەن ورىسشا سويلەي الاسىڭ با؟» دەپ جانىنداعى ساۋداگەردەن سۇراي بەرگەنى سول ەدى، اناۋ «ورىسشا» دەگەن ءسوزدى ەستىپ الدى دا، قايتادان داۋ شىعارىپ، ايعايعا باستى. «چتو وزناچاەت ورىسشا؟» دەپ داۋرىقتى. مەن سىرتتارىنان قاراپ تۇرمىن. ساۋداگەرلەر وعان ەش جاۋاپ قايتارعان جوق. اناۋ بولسا، كۇشەيىپ بارادى. سودان مەن ارالاسىپ، ءمان-جايدى ول قىزعا تۇسىندىرىپ بەرمەك بولدىم. «ولار سىزگە ورىسشا تۇسىندىرە الماي تۇر. ورىسشا بىلمەيتىنىنە قىنجىلىپ تۇر. ورىسشا دەگەنى – پو رۋسسكي دەگەن ءسوز. ولار ءسىز تۋرالى ايتىپ تۇرعان جوق»، دەپ وزىنە تۇسىنىكتى تىلدە جاۋاپ قاتتىم.
سول كەزدە ول ماعان دۇرسە قويا بەردى. «زاتكنيس، مامبەتكا» (اۋزىڭدى جاپ، مامبەت) دەپ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى. ودان قالسا ەكى قولىمەن كەۋدەمنەن قاتتى يتەرىپ جىبەردى. مەن شاتقاياقتاپ بارىپ، قۇلاپ تۇسە جازدادىم. سول ساتتە وڭ اياعىمەن ىشىمنەن تەۋىپ، شاشىمدى جۇلىپ، باسىمدى جەرگە قاراي باسا باستادى. مەن ەڭكەيگەن قالىپتا قارسىلاسىپ باقتىم. ءبىر قولىمەن ۇستاپ تۇرىپ، تاعى ءبىر قولىمەن ۇرىپ، تەۋىپ سوققىعا جىقتى. جىگىتتەر تەز ارادا جۇگىرىپ كەلىپ، اجىراتىپ الدى. جىگىتتەر دە، مەن دە شوك بولدىق. دەلىقۇلىلىق قوي ناعىز. وعان ورىسشا سويلەمەگەنىمىز ءۇشىن تەپكىنىڭ استىنا الادى دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەپتى.
سوسىن ول وزىنە بەرگەن شەكتى الدى دا، بۇرىشتاعى كاسساعا باردى. دىم بولماعان ادام سياقتى جايبىراقات كەتىپ بارادى. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم. ساۋداگەرلەرگە قايتىپ كەلگەندە مەن وعان: «سەن نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟» دەپ ورىسشا سويلەدىم. ارينە، مەنىڭ دە بالاعات ايتقانىم راس. ول ماعان: «يا تەبيا... زاتكنيس سكازالا، مامبەتكا. تۆار!» دەپ قايتادان تەپتى. شاشىمنان سۇيرەپ كاسسا جاققا قاراي اپاردى. ۇستىمدەگى كۇرتەشەمدى جىرتىپ تاستادى.
ەندى مىنە، سوتتا ونىڭ ادۆوكاتتارى ءدال سول كۋرتكانىڭ جىرتىلعانىن دالەلدە دەپ وتىر. ولاردىڭ بەينەكامەرالارى بار ەكەن. بىراق، جازبايدى. اشەيىن كوز قىلىپ، ورناتىپ قويعان.
سودان ول ساۋداسىن جاساپ بولىپ، كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. مەن ساۋداگەر جىگىتتەرگە ايتىپ، ەسىكتى جاپتىرىپ، ونى شىعارماي قويدىق. پوليتسيا كەلدى. ءبىزدىڭ ارىز-شاعىمىمىزدى جازىپ الدى. بىراق، ءىس ماتەريالى رەتىندە كۇرتەشەمدى تىركەگەن جوق. سىرتتا قىس مەزگىلى ەدى. ۇستىمدەگى جىرتىق بولسا دا سول كۇرتەشەنى شەشىپ بەرىپ، ۇيگە جالاڭاش قايتپايمىن عوي. سونى ەسكەرگەن بولار. ايتەۋىر، كۇرتەشە ءىس ماتەريالىنا تىركەلمەدى. ەندى مىنە، سول كۇرتەشە ەكەنىن دالەلدە دەپ جاتىر. وسىمەن نەشىنشى سوت پروتسەسسى سول كۇرتەشە ءۇشىن كەيىنگە شەگەرىلىپ وتىر. بۇگىن دە سول سەبەپ.
وسى وقيعا بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە مەنى ۋچاسكەلىك پوليتسيا شاقىردى. ولار بىردەن قىسىم جاساپ، ەشتەڭەنى دالەلدەي المايتىنىمدى ايتتى. قالاي سوندا؟ سويتسەك، ول قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ساۋداگەرلەر ونىڭ كوزىنشە ءوزارا قازاقشا سويلەستى. وعان ەشكىم قوقان-لوقى كورسەتكەن جوق. ونى ەشكىم بالاعاتتاعان جوق. وعان ەشكىم-ەشتەڭە دەگەن جوق. تەك ونىڭ كوزىنشە ءوزارا قازاق تىلىندە سويلەستى. بولدى. سول ءۇشىن وسىنداي قادامعا باردى. ۋچاسكەلىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ماعان: ءبىز قازاقستاندا تۇرامىز. بۇل ساعان قىتاي ەمەس، باسقا ەل ەمەس. سەن ەشتەڭە دالەلدەي المايسىڭ. ول رەسەي ازاماتشاسى، دەپ باسقا ارىزعا قول قويدىرماق بولدى. اقىرىندا پوليتسيەيلەر ماعان كۋاگەرلەردىڭ بارلىعى ارىزدان باس تارتقانىن ايتتى. «كۋاگەرلەردىڭ ءسوزى جوق. كامەرا تۇسىرمەگەن. ەشتەڭە دالەلدەي المايسىڭ» دەدى. مەن شاعىمدارىنا قول قويىپ بەرىپ، كەتىپ قالدىم. ءسويتىپ، 108 باپقا سىيعىزىپتى وسىنىنىڭ بارلىعىن. ول دەگەنىڭىز – ۇساق بۇزاقىلىق ەكەن. اكىمشىلىك جازا قولدانىلادى. ءبىتتى.
(اسەل نازارباەۆانى قولداپ كەلگەن بەلسەندىلەر)
سودان سوڭ، مەن نەگە ونىمەن كەلىسىمگە كەلۋىم كەرەك دەپ ويلادىم دا، الگى دۇكەنگە قايتىپ باردىم. ساۋداگەر جىگىتتەردى تاۋىپ الىپ، جىگىتتەرمەن سويلەستىم. سويتسەك، ۋچاسكەلىك پوليتسيا كەلىپ، ول جىگىتتەردىڭ كۋالىك ارىزدارىن قابىلداماي قويعان ەكەن. سەبەبىن «قازاقشا جازۋعا بولمايدى» دەپ تۇسىندىرگەن. ورىسشا جازۋىن تالاپ ەتكەن. ال جىگىتتەر ورىسشا جازا المايدى. سودان ۋچاسكەلىك پوليتسياعا جىگىتتەرمەن بىرگە كەلىپ، ارىزدارىن جازعىزدىم. قازاق تىلىندە جازدى. قازاق ءتىلى ولاردىڭ انا ءتىلى. قازاقشا جازۋعا قۇقىلى. ولار مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ وكىلدەرى. ولار قازاقشا جازادى. قازاقستاندا تۇرادى. ەگەر ءوزىڭ قازاقشا بىلمەسەڭ، قۇزىرلى ورگاندا ىستەمە مۇلدە.
كەشىرىڭىدەر، قازاق ءتىلى – قازاقستاندا مەملەكەتىك ءتىل. ولار (ساۋداگەرلەر) ءوزارا قازاقشا سويلەسۋگە ابدەن قۇقىلى.
بۇل ءىس سوت الدىنا 2018 جىلدىڭ 9-قاڭتارىندا ءبىر-اق جەتتى. وعان دەيىن سوت الدى تەرگەۋ بولدى. 2 مارتە ءىستى جاۋىپ تاستاپ، ارحيۆكە جىبەردى. مەن شاعىمدانىپ ءجۇرىپ قايتا شىعاردىم. ءتىپتى مەنى توبەلەسكە قاتىستى دەپ ايىپتادى. قىلمىستىق ءىس قوزعادى. مەن بۇنى باس پروكۋراتۋرا ارقىلى دالەلدەپ شىقتىم. پەرەگۋدانىڭ ىسىندە قىلمىستىق سيپات جوق دەگەن قالالىق پروكۋروردىڭ قولى قويىلعان شەشىم بولدى. باس پروكۋراتۋرا ارقىلى بۇل شەشىمنىڭ كۇشىن جويعىزدىم. مىنە، ءىستىڭ ءمان جايى – وسى...
بۇل ءىستى قولعا الىپ، قورعاۋشى بولعان – بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپان ەكەن. ابزال مىرزانى دا سوزگە تارتتىق. ءىستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن سۇراپ بىلدىك.
ابزال قۇسپان، زاڭگەر:
-بۇزاقىلىق قىلمىس قۇرامى جاعىنان قاراستىرعاندا، جالپى قىلمىستىق ىستەرگە جاتادى. ياعني، كۇردەلى ءىس ەمەس. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا، پەرەگۋدانىڭ تاراپىنان ورىن العان بۇزاقىلىق قىلمىستى دالەلدەۋ ەش قيىندىق تۋدىرمايتىن ماسەلە ەدى. ويتكەنى، وقيعا كەشكى ساعات بەس جارىمدا، قوعامدىق ورىندا، اناۋ «Zeta» دەگەن دۇكەننىڭ ىشىندە، پالەنباي كۋانىڭ كوزىنشە بولعان. وسى ىسپەن اينالىسقان اۋەلى بوستاندىق اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمى، كەيىن الماتى قالاسىنىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى، اناۋ بوستاندىق اۋدانى، الماتى قالالىق پروكۋراتۋراسى تاراپىنان ءتيىستى قاداعالاۋدىڭ بولماۋى سالدارىنان، بۇل ءىس پالەن مارتە قىسقارتىلىپ، نەگىزسىز سوزبالاققا سالىنعان. بۇعان قاندايدا ءبىر العى شارتتار نەمەسە نەگىز بولعان جوق. ءىستى دالەلدەۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. سول جەردەگى كۋالەردى جاۋاپتاۋدىڭ وزىنە 9 ايدان كەيىن عانا كىرىسكەن. ءوزىڭىز ويلاڭىز. مەنىڭ قورعاۋىمداعى اسەل نازارباەۆانىڭ ايتۋىنشا، تەرگەۋ بارىسىندا ىسكە رەسەيدىڭ باس كونسۋلىنىڭ ءوزى ارالاسقان ەكەن. وسى جاعداي سەبەپ بولدى ما، الدە ساياسي جاعداي سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر ءىس بىرازعا سوزىلعان. قىلمىس – ول قىلمىستىق كودەكستىڭ اياسىندا تەرگەلۋى كەرەك. ەشبىر ساياسي ورگان نەمەسە ساياسي تۇلعالار ءىستىڭ تەرگەلۋ بارىسىنا ىقپال ەتپەۋى كەرەك. مەن ويلاپ تاپقان ەرەجە ەمەس، بۇل – قازاقستانىڭ زاڭى.
ەگەر ءاربىر نارسەگە ساياسي باعا بەرىپ، ساياسي تۇرعىدان قاراستىرا بەرسەك، مىناۋ بۇزاقىلىق قىلمىستىڭ ءوزى وتە قاۋىپتى قىلمىستار قاتارىنا جاتاتىن بولادى. بۇزاقىلىق قىلمىس ورىستەپ كەتەدى. بۇزاقىلىق قوعامدىق تارتىپكە قارسى باعىتتالعان ىستەر قاتارىنا جاتادى. قوعام دەگەنىمىز – ءسىز بەن ءبىز، ءبىزدىڭ بالالارىمىز. كەز كەلگەن ادام. قازاقستان ازاماتى.
مىنە، قوعامدىق قىلمىستىڭ دەر كەزىندە الدىن الىپ، ەگەر الدىن الماي قالىپ، وسىنداي جاعداي ورىن العان كەزدە ونىڭ دۇرىستاپ تەرگەلىپ، تەكسەرىلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن بولساق، بۇل دەگەن مەملەكەتكە وتە قاۋىپتى.
بۇل جەردە اينالدىرعان بەس-التى كۋانى جاۋاپتاپ، ساراپتامانى ۋاقىتىندا وتكىزگەندە ءىس باسقاشا بولار ەدى. اسەلدىڭ دەنە جاراقاتتارىنىڭ ءبارى انىقتالعان. وسىنى سوتقا دەر كەزىندە جىبەرمەگەن. اسەل شىرىلداپ استاناعا دەيىن بارىپ، ءىىم مەن باس پروكۋراتۋرانىڭ قابىلداۋىنا كىرگەننەن كەيىن عانا تەرگەۋ ءوز جۇيەسىنە تۇسكەن. بۇل دا اسەلدىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا بولعان جاعداي.
اسەل نازارباەۆانىڭ ماعان دەيىن بىرنەشە قورعاۋشىلارى بولدى. اينالىپ كەلگەندە، ول قورعاۋشىلارى اسەلدىڭ وزىنە قارسى شىققان. ول بويىنشا ادۆوكاتتار القاسىنا ارىز جازىپ، قىزمەتتىك تەكسەرۋلەر ءجۇرىپ جاتىر.
(اسەل نازارباەۆانى قولداپ كەلگەن بەلسەندىلەر)
بۇل ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەنىمە 3 ايدان اسا ۋاقىت بولدى. مەن بۇل ءىستى الەۋمەتتىك جەلىدە جازىپ، قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعىم كەلمەدى. وعان سەبەبىم دە بار. وسىنىڭ الدىندا قوعامدىق شۋ تۋدىرعان ىستەر بولدى. ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي. سول كەزدە كوپتەگەن ادام: «ابزال پيارشيك»، «ءوزىنىڭ بىلىمىمەن جەڭە المايتىن بولعان سوڭ قوعامنىڭ كۇشىمەن جەڭبەك» دەگەن اۋاندا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى.
بىرىنشىدەن، مەن ءۇشىن بۇنىڭ بارلىعى قوعامدىق جۇمىستار. مەن بۇل ىستەردەن اقشا تاۋىپ، جاعدايىمدى جاساپ جۇرگەن ادۆوكات ەمەسپىن. مەنىڭ نەگىزىنەن ماماندانعان سالام – ەكونوميكالىق سىبايلاس جەمقورلىق سيپاتىنداعى قىلمىستار. جانە ول ىستەر بويىنشا مەن جوعارى تابىس تاۋىپ جۇرگەن اداممىن. سونداي سوزدەردى ەستىگەننەن كەيىن ەشكىمگە ايتپاي، ءۇن-ءتۇنسىز جۇرگىزىپ جاتقانمىن.
الايدا سوت عيماراتىندا جۋرناليست ساۋلە ابەدينوۆا حانىمدى كەزدەستىرىپ قالدىم. ول ءوز ىسىمەن جۇرگەن ەكەن. ءبىر عيماراتتا بولعان سوڭ، كەيدە وسى سوتقا، كەيدە ساۋلەننىڭ سوتىنا كىرىپ كەتەم. سودان وتكەن جۇمادا مەنىمەن بىرگە وسى سوتقا قاتىستى. سۋديا ونىڭ جۋرناليست ەكەنىن ءبىلىپ قالىپ، ەكەۋى سوزگە كەلدى. اقىرى سۋديا ساۋلەنى سوت زالىنان شىعارىپ جىبەردى. شىققان بويدا ساۋلە فەيسبۋكتە ۇلكەن جازبا جاريالاپتى. ونى مىڭداعان ادام وقىپ، 400-دەن استام ادام بولىسكەن ەكەن. ناتيجەسىندە كەشەلى بەرى سوت پروتسەسسىنە كوپتەگەن ادامدار كەلىپ قاتىسىپ جاتىر. مەن بۇل ادامداردىڭ ەشقايسىسىن شاقىرعان جوقپىن. وزدەرى كەلدى.
ءوزىمنىڭ قاتىسىپ جاتقانىم – بۇل ۇلتتىڭ مۇددەسى. بۇل جەردە ۇلتتىق ماسەلە تۇر. سەنىڭ ەلىڭە كەلىپ، بوتەن ەلدىڭ ازاماتى سەنىڭ ەلىڭنىڭ ازاماتىنىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە نارازىلىق كورسەتىپ جاتقانى قانشالىقتى دۇرىس؟ سوتتا پەرەگۋدا اشىق ايتتى. «وسى جانجالدىڭ بولۋىنا نە سەبەپ؟» دەگەن مەنىڭ سۇراعىما ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «وني گوۆوريلي نا نەپونياتنوم منە يازىكە» دەدى. سوزبە-ءسوز – وسى.سوتقا دەيىنگى ايتقاندارى ءوز الدىنا. سوتتى باقىرايتىپ قويىپ، ايتىپ تۇرعانى مىناۋ. نەپونياتنىي يازىگى – قازاق ءتىلى. ول از بولعانداي اسەلدى ۇرىپ جىعىپ، ونى اجىراتىپ العاننان كەيىن قايتادان سوقىعا جىققان. بۇدان اسقان قورلىق بولۋى كەرەك پا؟ قازاقتا: «قىز نامىسى – ەل نامىسى» دەگەن بار. مەن بۇل جەردە قىزدىڭ نامىسى ءۇشىن، قازاقستان ازاماتى اسەل نازارباەۆانىڭ نامىسى ءۇشىن ءجۇرمىن. حالىقتىڭ كەلۋىن ءوز باسىم دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
سوتقا قاتىسىپ كەلگەن نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
