Sýretti syzǵan Almas Syrǵabaev
"Bizdiń jastarda
"Abaı - orysshyl"
degen de ushqary pikir bar.
Bul - qatelik.
25-qarasózdi durystap
oqý kerek".
Tóken Ibragımov.
"Almaty aqshamy" gazeti,
№93. 8-tamyz, 2009 jyl.
Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi men qarasózderi – zor teńizdegi jel aıdaǵan qaıyqtyń kúıin keshken qazaq degen halyqtyń qos eskegindeı boldy. Hákim sóziniń áli de qasań tartpaıtynyn hám qýys-tasada jatpaıtynyn, jyldar jyljyp, aılar ozsa da, qunyn qansha saqtaıtynyn aıqyndaıtyn – ýaqyt bolsa, paıymdaıtyn – halyq.
Óleń sózdiń sheberi Maǵjan aqynnyń:
«Shyn hákim, sóziń asyl – baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse, dámi ketpes», - dep baǵa berýi sonyń dáleli. Abaıdan soń qazaq rýhanııatynyń alyp qaǵanatyna aınalǵan alashtyqtar ár kezde de Abaı sózine júgindi. Asyldyń qunyn uǵyndy.
Biz sol Abaı men alashtyqtardyń arasyndaǵy altyn kópirge aınalǵan bir ósıet sózi haqynda oı órbitemiz.
Ol – Abaıdyń «Jıyrma besinshi qara sózindegi»: «Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da - bári orysta tur» [1.161 b], - degen sóz.
Ókinishke qaraı, hákimniń sózin búgingi kúni árkim árqalaı tápsirlep júr. «Abaı «Jıyrma besinshi qara sózinde» «Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da - bári orysta tur» dep aıtty. Ol orystyń soıylyn soǵýshy», - dep te pálsapa soǵyp júr. Bir qyzyǵy, olar dál osy sóılemnen keıingi: «Zararynan qashyq bolý, paıdasyna ortaq bolýǵa tilin, oqýyn, ǵylymyn bilmek kerek», - degen sózge jete mán bermeıtin sııaqty.
«Eger Abaı: «Óner-bilim – orysta» dese, sol zamanda ol da Aıdaı aqıqat bolatyn. Árıne, uly aqyn dúnıe júzin túgel aralap kórgen joq. Alaıda ol kezde qazaq dalasymen irgeles jatqan elder ishinde óner-bilim, órkenıet jaǵynan dál Reseımen tereze teńestiretin jurt joq edi. Abaı zamanynda orystar óziniń altyn ǵasyryn bastan ótkizip jatty» [2.292-293 bb].
Abaı orystyń ónerin, tilin úıren deýmen qatar, orystyń zararynan qashyq bolý kerek dep te aıtyp tur emes pe?! Keregińdi úıren, kereksizinen jıren.
Uly – Ábdirahman kóz jumǵanda Abaı:
«Ortasynda kápirdiń
Aramynan tatpaǵan» [3.234 b], - demeýshi me edi?! Iaǵnı, orystyń ortasynda – Sankt-Peterbýrgte oqyp júrse de, balasy – Ábdirahman olardyń zararynan qashyq boldy. «Oryssha oqý kerek. Zararynan qashyq bolý kerek» degen áke ósıetin oryndaı bildi. Qunanbaı zamanynda-aq qylysh pen naızanyń kúni ótken. Endi jańa qarýdyń «tilin» bilý kerek. Shyndyǵynda, qazaqtyń utylyp turǵan jeri de osy bolatyn. Sol úshin de Ábish artıllerııa oqýyn beker tańdaǵan joq. Orystyń ozyq ónerin úırengisi keldi. Alaıda orys ımperııasy qazaqtardyń oıyn ańǵarmaı qalǵan joq... Bul máselege aralasqan qazaqtar «tusap ustaldy». Ol – shyndyq.
Átteń, júregine ult qamy uıalaǵan Ábdirahman jastaı qaıtys bolmaǵanda, ol da Alash qozǵalysy kósemderiniń biregeıi bolmas pa edi?!
«Abaı joly» (úshinshi kitap) romanyndaǵy basty keıipker – Abaı men Ábdirahmannyń dıalogynda da bolashaq «qazaq oqyǵandary» týraly áńgime bolmaýshy ma edi?! Sonda Abaı: «Qarańǵy saharasyna jaryq sáýle ákeler, alǵashqy adal býyn sen bolarmysyń!» (216-bet) dep úmittenbeýshi me edi?!. Tiri tursa, Abaı aıtqan «jańanyń basy» - Ábdirahman «halyq qamyn oılap, ósıet taratyp» (347-bet) sáýle shashpas pa edi qazaqqa?! (Ǵ.Esimniń «Kemeńger Muhtar» kitabynan alyndy) [4.180-191 bb]. Bir kem dúnıe.
Abaı orystar dúnıeniń tilin bildi, sen de onyń tilin bilseń, kókirek kóziń ashylady deıdi. Kóp ýaqyt ótpeı-aq, hákim Abaıdyń bul aıtqandary týra keledi. Iaǵnı «Árbireýdiń tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeılik daǵýasyna kiredi» [5.162 b]. Áıtpese, sol kezde qazaq Reseı ımperııasyna baǵynyp turdy, esebi joq alym-salyq tólep, tonalyp, jem boldy. Nege? Munyń bári de – teń dárejede bolmaǵanymyzdan. Al osyndaı qaýipti jolaıyryqta turyp orys tilin bilmeseń, onymen erkin sóılese almasań, múldem qapy qalmaısyń ba?!
«Bılik – orystyń qolynda, ıaǵnı orys tilin úırený asa qajet. Bul – Reseı ákimshiligine jem bolmaýdyń, qor bolmaýdyń bir joly. Tilin bilmegen soń, sen olarmen qalaısha teń sóılespekshisiń? Tilin, ónerin meńgerý – zaman qajettiligi» [6.101 b], - bolatyn.
Shoqannyń bir kezde aıtqan: «...qazaqtar tergeý kezinde oryspen qatar zańdy bilmeıdi, bile almaıdy. Oryssha bir aýyz sóz túsinbeıtin qazaq «orys zańyn bilmeımin» dep, aýyz asha almaıdy» [7.142 b], - degen sózi taza shyndyq. Mine, kórdińiz be, bul jaıt - Abaı zamanynda da Reseıdiń qol astynda turǵan qazaqtardyń basynda qaıtalanatyn oryspen teń daǵýaǵa túse almaý máselesi edi.
Al Abaı aıtatyn «keıingi tolqyn – iniler» - alashtyqtar sol alyp ımperııany ózderimen sanastyra bildi. Óıtkeni olardyń «kókirek kózi ashyldy» - «oryssha oqý kerek» degen Abaı sózin oryndady. Nátıjesinde ózderi de orystyń myqtylarymen «birdeılik daǵýasyna» kirdi. Alashorda Úkimetin qurdy. Alashtyqtar shyn mánindegi Azattyqqa umtyldy. Álıhandaı bir kemel – ulttyń ustyny boldy. Alash qaǵanaty deýimizdiń bir sebebi osynda edi.
Abaı bulaǵynan qanyp iship, kózi ashylǵan alashtyqtar Abaıdy nasıhattap ótti, pir tutty. Hákim jaıly maqalalar jazdy, tuńǵysh kitabyn shyǵardy, «Abaı» jýrnalyn shyǵardy, abaıtaný ǵylymyn qalyptastyrdy.
Abaıdy eń alǵash 1903 jyly orys oqyrmandaryna tanystyrǵan – Álıhan Bókeıhan. Bul jaıynda abaıtanýshy Q.Muhamedhanuly (ǵalym P.P.Semenov-Tıan-Shanskıı men akad. V.I.Lomanskıılerdiń redakııasymen jaryq kórgen) «Rossııa. Bizdiń otanymyzdyń tolyq geografııalyq sıpattamasy»atty kóptomdyq kitaptyń 18-tomy qazaq tarıhyna arnalyp, «Kırgızskıı kraı» dep atalyp, 1903 jyly Peterbýrgte basylyp shyqqan (kitapty jazýǵa A.A.Sıdelnıkov, L.P.Osıpova, Á.N.Bókeıhanov, S.D.Chadov, N.A.Borodın, T.T.Belonogov, V.P.Semenov, P.N.Stolıapınskıı qatysqan) atalmysh jınaqtyń 2-bóliminiń (136-292-better) «Qyrǵyz aımaǵynyń tarıhı taǵdyry jáne onyń mádenı jetistikteri» degen 4-shi jáne «Qyrǵyz aımaǵynyń terrıtorııa boıynsha ornalasý tártibi jáne onyń etnografııalyq quramy, turmysy men mádenıeti»dep atalatyn taraýlarynda Álıhannyń Abaıǵa qatysty: «Endi qyrǵyz (qazaq – red.) poezııasyndaǵy jańa aǵymnyń ókili retinde Qunanbaevty – formasy jaǵynan (ásirese toptaǵy beıneleýde aryndy kóptegen óleńderdiń avtory dep ataýǵa bolady. Osy avtor «Evgenıı Onegın» jáne Lermontovtyń kóptegen óleńderin (qyrǵyzdarǵa túsiniktileýlerin) jaqsy aýdarǵan, sondyqtan da Semeı ánshileriniń aýzynan «Tatıananyń haty» atty óleńin tyńdaýǵa bolady», -degen pikirlerine toqtala kelip: «Abaıdy kózi tirisinde, ony orystyń oqyrman qaýymyna tuńǵysh ret tanystyrǵan adam – Álıhan Bókeıhanov» [8.166 b], - dep baǵa bergen bolatyn.
Budan keıin de Abaıdy ádebıet júzinde orys halqyna talmaı tanytqan Álıhan Bókeıhan (1905 jyly «Semıpalatınskıı lıstok» gazetinde jáne 1907 jyly «Zapıskıı Semıpalatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo otdela Imperatorskogo rýsskogo geografıcheskogo Obestva». Vypýsk III-ı» atty jınaqta). Ult kósemi – Álıhan Abaıdyń óz týyndylarymen qatar orys tilinen aýdarǵan óleńderin kitap etip shyǵarýǵa umtyldy.
Bul jaıynda Á.Bókeıhan 1907 jyly ózi jazǵan «Abaı (Ibragım) Kýnanbaev» atty nekrologynda: «Orıgınalnyıa sochıneniıa Abaıa ı ego perevody ız Pýshkına (otryvok ız «Ev.Onegına»), Lermontova ı Krylovo sobrany ego synom Týrakýlom ı v neprodoljıtelnom vremenı býdýt ızdany Semıpalatınskıım Podotdelom Im. R.Geograf. Obestva pod redakieıý A.N.Býkeıhanova» [9.8 s], - dep aldaǵy atqarylar is jaıynan habar beredi.
Al Abaı kitaby Álıhannyń bastamasymen shyqqanyn Mirjaqyp Dýlatuly «Abaı» atty maqalasynda: «1909 jyly Abaıdyń balalary men hám inileriniń razylyǵymen hám Ǵalıhannyń ájetimen Abaı kitaby Peterbýrgte Býraganskıı baspahanasynda basylyp shyqty» [10.70 b], - dep shegeleı túsedi.
Al endi Abaıdyń orys halqy týrasyndaǵy oıyna keleıik, muny ári qaraı Alash arysy – Júsipbek Aımaýytov bylaı jalǵastyrǵan bolatyn:
«Orystyń jaqsy jaǵyn jattaýǵa elikteý - durys ta, kápirligin, maqtanshaqtyǵyn, raqymsyz, qyzyqshyl, qaltashyl, antshyl «sýyq» sheneýniktigine elikteý, aqsúıek bolýǵa, saltanat túzeýge, turmysyn, júrisin, úı ishin jat túrge salyp, qazaqtyqtan qashyrtýǵa elikteý - úlken min, kemshilik. Bu jaǵynan oqyǵandar aryna tóreletip, saq bolýy kerek» [«Abaı» jýrnaly, 2-qazan, 1918 jyl].
Abaı orystyń jaqsylyǵyna asyq bol, zararynan qashyq bol dedi. Al Júsippek «Abaı» jýrnalynda bul oıdy ary qaraı ashyp, tarqatyp berdi. Eshqaısysy orysqa elikte-solyqta dep otyrǵan joq. Paıdasyn al, zııanyn tasta dep otyr. Bul – ulylar aqyl-oıynyń úndestigi. Zamanyń - túlki, tazy bolyp shalmasań, árıne, dushpanyńa jem bolasyń. Jem bolmas úshin, kem bolmas úshin tilin, ónerin úıren. Onyń ústine óziń sol elge baǵynyshty hálde otyrsyń, onyń tilin úırenbeseń - bar biligiń jelge ushpaı ma?!
Onyń ústine "1909 Dala ýalaıatynyń genaral-gýbernatory Shmıdt Aqmola, Semeı oblystarynda orystyń tilin bilmegen, hatyn tanymaǵan qazaq bolys bolmaıdy degen jarlyq shyǵaryp edi" [12.26 b].
Álıhannyń: «Qazaqtyń qaıbir saılaýynda oryssha bilmeıtin kisi bolys bolmaıdy dep burynǵy bolys bolyp júrgen qadirli kisilerdi jolda qaldyrdy» [«Qazaq», 1913, №15], - dep ashynatyny sol.
Jáne sonyń taǵy da bir dáleli: Sh.Qosshyǵulov I Memlekettik Dýmanyń músheligine saılanǵanymen, keıin onyń orys tilin bilmeıtindigi belgili bolyp, «Memlekettik Dýmany saılaý erejesiniń» 55-babyna sáıkes kelmegendikten oblystyq saılaý komıssııasy Sh.Qosshyǵulovqa baılanysty saılaý qorytyndysyn bekitpeı tastaǵan [14.49 b].
Al osy kezde saıası sahnaǵa – burynǵy qazaq bı-sheshenderi emes, ár eldiń ónerin, tilin jetik bilgen Alash arystary kóterildi. Bul – zańdy da. Álde, Alash ultshyldary da: «Joq, tilin, ónerin úırenbeımiz!» - dep teris qaraýy kerek pe edi?! Joq, mundaı tańdaý - qazaq múddesine paıdaly emes. Alash kósemderiniń biri – «M.Dýlatov jáne onyń seriktesteri Patsha úkimetiniń qatal synshylary boldy, alaıda orys halqyna jaýlyq kózqarasta bolǵan joq, ultaralyq narazylyqty qozdyratyn sózder aıtyp, áreketterge barǵan joq. M.Dýlatov álemdik órkenıetke Rossııa arqyly jetýge bolady dep eseptedi jáne soǵan sendi» [15.61 b].
Sondyqtan da Mirjaqyp «Nasıhat ǵýmýmııa» atty tolǵaýynda:
«Oryssha bilmek qazaqqa bek lázim,
Rýssııada bolǵan soń bizdiń turaq.
Sýsynyńdy bar daǵy qandyryp qal,
Mysaly ǵylym jatqan aǵyp bulaq», - dep halyqqa orysshy oqyp, ǵylymyna bas qoıýdy nasıhattaıdy [16].
1909 jyly shyqqan "Oıan, qazaq!" kitabynyń "Sóz basynda" M.Dýlatuly:
"Ekinshi, dúnıemizde qajetti haqylarymyzdy alyp, jerimizdi, malymyzdy saqtaý úshin, basqalardan qorlyq kórmes úshin oryssha oqyp húnerli bolalyq. Oryssha bilmegendiktiń zararyn bilý faryz dárejesinde qajet ekendigin, mine, munan baıqańyz: Rýssııa memleketinde júz qyryq mıllıonnan artyǵyraq halyq bar, hámmási júz toǵyz tilmen sóıleıdi, sonyń ishinde ústin (ústem) til - orys tili, kúlli húkimet mekemelerindegi jumystar orys tilinde bolady, zakondar hám solaısha" [17.25-26 bb], - dep jazady.
"Abaıdy oqy, tańyrqa" dep ótken Alash aqyny - Sultanmahmut Toraıǵyrov ta "Ómirimniń ýádesi" esimdi óleńinde:
Ollahı! Ant etemin Alla atymen,
Orys tilin bilemin hám hatymen, - dep, orys tilin bilý kerektigin jete uǵynady [18].
Osyny jan-tánderimen túsiný - Alash arystarynyń saıası sahnaǵa kóterilýine jol ashty.
Alashtyqtar Abaıdyń osy «Jıyrma besinshi qara sózindegi»:
«Qazaqqa kúzetshi bolaıyn dep, biz de el bolyp, jurt bilgendi bilip, halyq qataryna qosylýdyń qamyn jeıik dep nıettenip úırený kerek» [19.162 b], - degen ósıet-amanatyn Tý qylyp ustady. Shen úshin, shekpen úshin qyzmet qylmady. Oqyǵan Alash elıtasy Patshalyq Reseı Dýmasynda da sol orystarmen qatar otyrdy. Qazaq halqynyń taǵdyrly máselelerine aralasty. Máselen, sondaı Alash qaıratkerleriniń biri – «Baqytjan Qarataevtyń II Memlekettik Dýmanyń 1907 jyly mamyrdyń 16-synda ótken májilisinde sóılegen sózin erekshe ataý kerek. Ózine berilgen 10 mınýt ishinde stolypındik agrarlyq reformany, onyń negizgi baǵyttarynyń biri – Ortalyq Rossııadan Qazaqstannyń dalalyq oblystaryna orys sharýalaryn jappaı kóshirý isin áshkerelep, muny Qazaqstan men Orta Azııany otarlaýdy kúsheıtetin jáne jergilikti halyqtardy tonaýdy shyrqaý shegine jetkizetin memlekettik saıasat retinde aıyptady»* (* - Gosýdarstvennaıa Dýma. Vtoroı sozyv. Stenografıcheskıe otchety 1907 god. Sessııa vtoraıa. Tom II (zasedanııa 31-35). Spb. 1907) [20.50 b].
«B.Qarataevtyń Patsha úkimetiniń agrarlyq saıasatyna bergen batyl da ádil baǵasy Memlekettik Dýmanyń depýtattaryna ǵana emes, kópshilik qaýymǵa da úlken áser etti. Bul týraly ártúrli saıası partııalardyń gazetteri óz pikirlerin jazyp, keıbir saıası qaıratkerler de oılaryn bildirdi. Dál sol kezde qazaq saıasatkeri bolshevıkterdiń kósemi V.I.Lenınniń nazaryna ilikti»* (* - Lenın V.I. Soıal-demokratııanyń 1905-1907 jyldardaǵy birinshi orys revolıýııasyndaǵy agrarlyqprogrammasy. Shyǵarmalar tolyq jınaǵy, t. 16. 419-b) [21.51 b].
Sovet tusynda da Alash arystary Lenınge erkin kirip, teń sóılesip, óz oılaryn oryssha dáleldep turyp, qazaqtyń shekarasyn shegendetti.
Bul oıymyzdy alashtanýshy ǵalym Sherııazdan Eleýkenovtiń sózimen sabaqtasaq:
«Qaı úkimet Qazaq avtonomııasyn qoldasa, sol úkimetpen odaq qurýdy uıǵarǵan Alashorda úkimetiniń tapsyrmasymen Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, qazaqtyń tuńǵysh kásibı matematıgi Álimhan Ermekov Máskeýge attandy. Keńes Halyq Komıssarlary úkimetiniń predsedateli V.I.Lenınmen kezdesedi. Abyroı bolǵanda, Alash ardaqtylarynyń Qazaq eline avtonomııa áperý úmiti aqtala bastady. 1919 jyly 10-shildede Qazaq ólkesin basqarý jónindegi Revolıýııalyqkomıtet quryldy. 1919 jyly 24-shildede V.I.Lenınniń basqarýymen ótken májilistiń Qaýlysy boıynsha «Ahmet Baıtursynov joldas Qazaq ólkesin basqaratyn áskerı-revolıýııalyq komıtettiń múshesi» bolyp bekitildi. Eń keremeti – 1920 jylǵy 30-tamyzda RSFSR quramynda Qazaq avtonomııaly Respýblıkasy qurylyp, Patsha zamanynda jeri gýbernııalarǵa jiktelip, geografııalyq kartadan qazaq aty óshirilgen ádiletsizdik joıyldy. Avtonomııaly Qazaq Respýblıkasyna qazaqtyń atamzamanǵy jerleri, soltústik óńirdegi bes oblys, basqa da aımaqtary túgel derlik qaıtaryldy» [22.9 b].
Al osynyń bári neniń arqasynda?! Árıne, shyn máninde qazaqqa kúzetshi bolǵan Alash ardaqtylarynyń orys tilin jetik bilgendiginiń arqasy! Buǵan Alash arystarynyń:
«Biz oryssha oqyp, orys arasynda júr, paıdamyzdy aıtpas dep oılaıtyndaryńbizdi Qudaı men árýaqqa tapsyryńdar» («Qazaq», №207. 1916 jyl. «Torǵaı hám Yrǵyz ýeziniń halqyna» arnalǵan A.Baıtursynov, M.Dýlatov, S.Qadyrbaev jáne M.Tuńǵashın qol qoıǵan úndeý-maqaladan) [23.74 b], - degen sert sózderi dálel bola alady.
Sol Alash arystary orys ádebıetiniń jaýharlaryn qazaq tiline aýdardy. Ádebı-mádenı baılanys ornatty. Iaǵnı, óz paıdań úshin ózgeniń tilin úırený – uıat emes, óz qazanyńda ǵana qaınap, ózgeniń jetistigin úırenbeý – ultshyldyq emes dep túsindi. Alash arystary Abaı aqylyn almasa, oıyna oqý qonbasa, birneshe til bilmese, osyndaı jetistikterge jete alar ma edi?! Mine, osydan keıin orys bıligi ózderimen orys tilinde pikir talasa alatyn mundaı qazaq ultshyldarynan aryla bastady. Mundaı «aqyryp teńdik suraıtyn», «qazaqqa kúzetshi» qazaqtardan qaýiptene bastady. Orystyń qaı bıligi de endigi jerde ondaı kózi ashyq, kókiregi oıaý qazaq ultshyldarymen teń daǵýada otyrǵysy kelmedi.
Endigi jerde «Láppaı, taqsyr!» dep qol qýsyryp tura qalatyn, qazaǵynyń qamyn emes, mansap-dárejesin ǵana oılaıtyn, ıesine barynsha adal berilgen «soqyr, mylqaý, sańyraý» qaıratkerlerden úkimet jasaǵy irikteletin bolyp sheshildi. Solaı boldy da (al Sovettik quramdaǵy qazaq ultshyldarynyń da joly kesildi). Qarańǵy qazaq solardyń qabaǵyna qaraıdy, al bular joǵaryǵa jaltaqtaıdy. El erge, er jerge qaraǵan zaman týdy... Qazaqtyń bas ustazyna kektengen Sovet ımperııasy Alashqa qybyla bolǵan Abaıdyń urpaqtaryn qýdalady, keıin aqynnyń jerin – atomnyń «besigine» aınaldyrdy. Aıta bersek sóz - uzyn, al endi ózińiz shamalaı berińiz: Qazaqııaǵa oryssha túbin túsirip oqyp-sóılegen alashtyqtar paıdaly boldy ma, joq, álde, oryssha bilmese de, Reseı bıligine unamdy, Qazaqstandy basqarǵan Ernazarov sııaqtylar paıdaly boldy ma?!.
Abaı ańsaǵan búgingi azattyǵymyzda Alash arystarynyń eńbegi - ushan-teńiz! Olar hákim Abaıdyń joǵaryda aıtqan ósıetin jete uǵynyp qana qoımaı, ony oryndaý arqasynda - qazaqty qarańǵylyqtan, qazaqtyń ulan-ǵaıyr jerin ımperııalyq aran-juttan saqtap qaldy dep túsinýimiz kerek. Alashtyqtar – Abaıǵa qaryz bolsa, biz – Alash arystaryna qaryzdarmyz.
Endeshe, dana Abaıymyzdy «orys tilin bil dedi, ónerin súı dedi, ol – orysshyl» dep bosqa aramter bolmaıyq, aǵaıyn. Bul da – búgingi kúngi ǵalymdarymyzdyń aǵylshyn tilin, taǵy basqa tilderdi bilýimiz kerek dep júrgenindeı janashyrlyqtan týǵan sóz. Abaıdyń mundaı sózi óz zamanynda - dál ýaqytynda aıtylýymen qundy!
Sózimizdiń túıinin aqyn Saparǵalı Lámbekulynyń myna bir jyr shýmaǵymen qorytyndylaımyz:
«Aǵaıyn, oıǵa salyp qarashy endi,
Atamyz – bile bilsek Alash edi.
Búgin biz Táýelsizdik dámin tatsaq,
Tuqymyn solar ekken aǵash edi» [24.10 b].
Baýyrjan BERIKULY
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TIZIMI
- Abaı Qunanbaev. Shyǵarmalary. 2-tom. Almaty. Ǵylym. 1977 j. 161-162-b.b.
- Q.Jumadilov. «On eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy». Almaty. Qazyǵurt. 2005. 292-293-better.
- Abaı Qunanbaev. Shyǵarmalary. 1-tom. Almaty. Ǵylym. 1977 j. 234-b.
- Ǵ.Esim. «Kemeńger Muhtar». Astana. Has-Saq. 2017. 180-191-bb.
- Abaı Qunanbaev. Shyǵarmalary. 2-tom. Almaty. Ǵylym. 1977 j. 162-b.
- Ǵ.Esim. «Kemeńger Muhtar». Astana. Has-Saq. 2017. 101-b.
- Shoqan Ýálıhanov. Tańdamaly. Almaty. Jazýshy. 1985 j. 142-bet.
- «Abaı» en. «Almaty. Atamura. 1995 j. 166-b.
- «Zapıskıı Semıpalatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo otdela Imperatorskogo rýsskogo geografıcheskogo Obestva». Vypýsk III-ı», Semıpalatınsk. P.Pleeev ı K. 1907 g. 8-s.
- «Abaıdy oqy, tańyrqa...». Almaty. Ana tili. 1993 j. 70-b.
- «Abaı» jýrnaly. 1918 jyl. 2-qazan.
- 12. M.Dýlatuly. Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 3-tom. Almaty. Mektep. 2013, 26-bet.
- «Qazaq» gazeti. 1913 j. №15.
- K.Nurpeıisuly. «Alash aqıqaty». Almaty. An Arys. 2010. 49-b.
- K.Nurpeıisuly. «Alash aqıqaty». Almaty. An Arys. 2010. 61-b.
- bilim-all.kzaqparattyq agenttigi.
- M.Dýlatuly. Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 1-tom. Almaty. Mektep. 2013, 25-26-better.
- bilim-all.kzaqparattyq agenttigi.
- Abaı Qunanbaev. Shyǵarmalary. 2-tom. Almaty. Ǵylym. 1977 j. 162-b.
- K.Nurpeıisuly. «Alash aqıqaty». Almaty. An Arys. 2010. 50-b.
- K.Nurpeıisuly. «Alash aqıqaty». Almaty. An Arys. 2010. 11-b.
- Sh.Eleýkenov. «Áýezov jáne Alash». «Qazaq ádebıeti» gazeti. №40, 2017. 9-bet.
- K.Nurpeıisuly. «Alash aqıqaty». Almaty. An Arys. 2010. 74-b.
- S.Lámbekuly. Syrperne. Qaraǵandy. Arko. 2004 j. 10-b.
