Aqıqatty eshkimdi kemsitýge bolmaıdy, kerisinshe, aqıqat bárin qyzyqtyrady
ál – Kındı
Ál-Kındı (800 - 879 j.j.) - "arab fılosofy"atanǵae alǵashqy iri arabtildi fılosof. Ol metafızıka, etıka, logıka, psıhologııa, medıına, farmakologııa, matematıka, astronomııa, astrologııa jáne optıkaǵa deıingi júzdegen túpnusqa traktattar jazdy, sonymen qatar rýhtar, qylyshtar, zergerlik buıymdar, sııaqty shynaıy praktıkalyq taqyryptarǵa qatysty. Sonymen qatar ǵylym men ejelgi grek fılosofııasynyń jetistikterin - Ptolemeı, Evklıd, Arıstotel jáne t.b. eńbekterin jaqsy zerttedi.
Ibn-an-Nadım, al-Kıftyıa, Djahız jáne basqa ortaǵasyrlyq arab tarıhshylary men ǵalymdarynyń az málimetteri boıynsha, "arab fılosofy" al-Kındı Kında bıleýshileriniń ishindegi asyl otbasynan shyqqan (Iemende) – onyń ákesi Kýfa ámiri bolǵan. 800 jyldarǵa jýyq Basra qalasynda dúnıege kelgen ál-Kındı Baǵdadta bilim aldy; munda ol ómiriniń jetilgen jyldaryn ótkizdi.
Ol «Sáýleler týraly», «Otty aınalar týraly», «Aspannyń kók túsiniń sebebi týraly», «Tolqyndar men tolqyndardyń sebebi týraly», «Qar, burshaq, naızaǵaı, kún kúrkireýi týraly», «Jańbyr men jel týraly», «Qylyshtar men jaqsy pyshaqtardyń temiri týraly», «farmakopeıa týraly», «hosh ıisti zattar men dıstıllıaııa hımııasy týraly» kitaptar jazdy.. Sondaı-aq, kitapta parfıýmerııa jasaýdyń 107 ádisi men reepteri jáne parfıýmerııa óndirýge arnalǵan jabdyqtar týraly jazǵan. Ál-Kındı altyn men kúmis sııaqty asyl metaldardy jasandy túrde jasaý týraly salmaqty traktatqa ıe. Ál-Kındıdiń metafızıkasy Rodjer Bekon men Vıtello metafızıkalyq biliminiń negizi boldy. Sonymen qatar Ol Tıgr men Efrat arasynda arnaıy kanal qurylystaryn oılap tapqan ınjener-mehanık retinde de tanymal.
Sondaı-aq salystyrmalylyq teorııa týraly birinshi bolyp aıtqan arab-musylman fılosofy. Gagılıleo men Nıýton sııaqty ǵalymdar dástúrli túrde mehanıka týraly, keńistik, qozǵalys jáne deneler bir-birimen baılanysty emes dep aıtqan kezde, ál-Kındı bul uǵymdardyń bári bir-birimentyǵyz baılanysty dep sendirdi jáne de krıptografııanyń ákeleriniń biri bolǵan. Ál-Halıldiń (717-786) jumysyna súıene otyryp, Ál-Kındıdiń "Krıptografııalyq habarlamalardyń shıfryn ashý týraly qoljazba" atty kitaby krıptoanalızdiń paıda bolýyna serpin berdi, statıstıkalyq tujyrymdardy qoldanýdyń eń alǵashqy belgili tásilderi boldy. Shıfrdy buzýdyń birneshe jańa ádisterin, atap aıtqanda jıilikti taldaýdy usyndy. Matematıkalyq jáne medıınalyq bilimin qoldana otyryp, ol dárigerlerge dári-dármekterdiń tıimdiligin anyqtaýǵa múmkindik beretin shkala jasaı aldy.
Ibn Nadım ál-Kındıdiń eńbekterin zertteı bastaǵanda, ol jazǵan traktattardyń sany eki júz otyz segizden asyp ketti (238!). Barlyq osy traktattar on úshi ǵylymǵa engizildi(13!).
Sondaı-aq, ál-Kındı Arıstotel men basqa da ejelgi grek ǵalymdarynyń eńbekterin arab tiline aýdarǵan alǵashqy adam bolyp tabylady. Osylaısha, musylman shyǵysyna perıpatetızm ıdeıalary birinshi bolyp Ál-Kındıdi ákeledi. Ál-Kındıdiń qalamyna arıfmetıkaǵa kirispe týraly tórt traktat, ınjenerlik esepteýlerdi qoldaný týraly tórt traktat, juldyzdardyń ornalasýy týraly traktat, astrolab qurý, Arıstoteldiń qudaılyq tujyrymdary, medıına týraly traktattar jáne mýzykologııa týraly traktattar kiredi.
Epıstemologııadaǵy eń mańyzdy jumys - ál-Kındıdiń «Birinshi fılosofııa týraly», atap aıtqanda «Intellekt týraly» (Abu Rida 1950, 353-8; sonymen qatar Makkartı 1964, Rýffınengo 1997). Bul traktat qysqa jáne az dálelderge qaramastan erekshe nazar aýdardy, óıtkeni bul grek ıntellekt taksonomııasynyń deńgeılerge nemese túrlerge áserin kórsetetin alǵashqy arab jumysy. (Sm. Ásirese Jolivet 1971, Endress 1980.) Aleksandr, Femıstıı, Fılopon jáne basqa da kommentatorlar usynǵan ártúrli nusqalary bar bul taksonomııalar óz kezeginde Arıstoteldiń 3-shi kitabynda jáne basqa jerlerde aqyl-oı týraly eskertýlerin júıeleýge tyrysty.
Óz kitabynda «Intellekt týraly» ál-Kındı adam ıntellektti tek sezinip qana qoımaıdy, sonymen qatar bekitedi deıdi. Sezim sııaqty, adamnyń aqyl-oıy da potenıal kúıinde bastalady. Bul aqyl-oıdyń birinshi túri, ıntellektýaldy formalardy ustap alý múmkindigi bolyp tabylatyn áleýetti ıntellekt. Ol pishindi ustap, shynymen oılasa, ol «naǵyz aqylǵa» aınalady. Sonda biz bul formalar týraly óz qalaýymyz boıynsha oılana alamyz. Bizdiń muny isteý qabiletimiz - ál-Kındı «alynǵan ıntellekt»dep ataıdy (ál-Farabıden «alynǵan ıntellektpen»shatastyrmaý kerek, bul kóptegen zııatkerlik formalardyń jan-jaqty jetistigin bildiredi). Esińizde bolsyn, aqyl-oıdyń bul túrleri is júzinde birdeı, úsh túrli kúıdegi adam aqyl-oıy: tolyǵymen áleýetti, tolyǵymen ózekti jáne ýaqytsha áleýetti, biraq óz qalaýy boıynsha aktýalızaııalaýǵa qabiletti.
Osylaısha, shyndyq materııa onyń pishini, sany sapasy nemese qatynasy joq. Ol basqa termındermen sıpattalmaıdy: onyń túri de, erekshe aıyrmashylyǵy da, jeke tulǵasy da, kezdeısoqtyq ta, jalpy oqıǵa da joq. Ol qozǵalmaıdy jáne is júzinde joqqa shyǵarylatyn eshteńemen sıpattalmaıdy. Demek, bul tek taza birlik, men birlikten basqa eshteńe aıtpaımyn. Ár birlik, odan basqa, birneshe.
Ál-Kındı
Ál-Kındıdiń ǵylymı qyzyǵýshylyqtary metafızıka, logıka, etıka, matematıka, astronomııa, medıına, meteorologııa, mýzyka teorııasy jáne optıka boldy. «Arab fılosofy»óziniń otandastaryn ejelgi oıshyldardyń eńbekterimen tanystyrýǵa kóp kómektesti (keıbir zertteýshiler 2l-Kındıdiń ózi grek tilin jaqsy bilgen dep aıtady). Ol Arıstoteldiń «Metafızıka», Ptolemeıdiń «Geografııa» jáne Evklıdtiń eńbekteriniń aýdarmalaryn óńdedi. Sonymen qatar, ol Arıstoteldiń «poetıkasy» jáne Porfırııanyń «kirispeleri» týraly arab tilinde qysqasha málimdemeler berdi.
Ál-Kındıdiń fılosofııalyq shyǵarmalarynyń kópshiligi sońǵy ýaqytqa deıin joǵalyp ketti dep sanaldy. Osy ǵasyrdyń 30-jyldarynda ǵana Stambýlda nemis shyǵystanýshysy X. Rıtter ál-Kındıdiń 29 traktatynan turatyn ejelgi qoljazbany taba aldy, olardyń kópshiligi «birinshi fılosofııa», logıka jáne epıstemologııa máselelerine qatysty (bul traktattardy redakııalaý jumystary sońǵy jyldary mysyr ǵalymy Abý-Rıd jasaǵan). Ál-Kındıdiń eń mańyzdy fılosofııalyq eńbekteri – «Arıstotel kitaptarynyń sany týraly traktat», «Aqyltýraly», «Birinshi fılosofııa týraly» , «Zattardyń anyqtamalary men sıpattamalary týraly», «Jan týraly paıymdaý», «Paıda bolý men joıylýdyń jaqyn sebepteri týraly traktat»,«Bes bolmys týraly kitap».
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty;
Dilimbetova Albına jáne Muhtarova Aıdana, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranttary.
