Narıman Syzdyhan degen azamat «Bóten din men jyndy sýsyn (vodka) tutas bir túrkitektes ulttyń túbine jetken sııaqty. Qarsylaspasań qurdymǵa ketetiniń anyq. Meniń rýym Arǵyn-Qarakesek ishindegi Shor tarmaǵyna jatady. Osy Shor men Sibirdegi Shordyń qanshalyqty baılanysy bar degen suraq qyzyǵýshylyq týdyrady. Jambyl Artyqbaev aǵamyz osy jóninde ne aıtar eken» depti.
Jón suraq, biraq qıyn suraq! Stýdent kezimde Ombyda konferenııada Sibir-Altaıdyń baıyrǵy túrikteri, sonyń ishinde shor máselesimen baıandama jasap edim. Meniń qolymda qazaqtyń ishindegi shor rýy týraly derekter boldy, al Altaı shorldarynyń ishinen bul taqyrypqa qyzyǵýshy pikirlester bolmady da qalyp qoıdy. Bul suraqqa jaýap berý úshin eń aldymen Qarkesek degen rýdyń arǵy tegi Eýrazııadaǵy eń kóne ańyz «Oǵyz namede» aıtylatyn Qarluq ekenin eskertý kerek. Qarluq «qaraluqtyń» qysqartylǵan nusqasy. Qaraluq - degenimiz bolattyń eń bir sapaly túri, ertede «qaraluq qylysh» degen bolǵan, eń sapaly bolattan jasalǵan qylysh. Endi siz Qarkesektiń áýelgi aty Bolat qoja degen áńgimeni eske túsirińiz!
Qarluq eli IH ǵasyr basynan bastap Altaıdan Arqaǵa qaraı jyljyǵanda birtalaı el osy kóshi-qonǵa ermeı qalǵany qısyndy ekenin bilesiz. Sol qalǵan eldiń biri qazirgi Shor atalatyn shaǵyn etnos. Ejelgi zamannan beri temirden túıin túıgen el eken, biraq negizgi toby ońtústikke jyljyǵanda ózgeniń ortasynda qalyp kóp beınet shekken. HVII ǵasyr basynda Altaıǵa ene bastaǵan orys-kazaktar olardyń temirshilik kásibine qarap «kýznekıe tatary» dep atap ketken. Shordyń qonystarynyń ortalǵyna Kýznk qalasyn 1618 jyldan bastap sala bastady. Bul qalany shorlar Aba tura dep ataıdy. Aba degen áke degen maǵynada, tura-turaq degen sóz. Bul turaqty qonystar bir jaǵy orys, bir jaǵy qalmaq, bir jaǵy qyrǵyz soqqysyna túsip el tym jutap ketti. Shordyń taǵy bir ereksheligi otyryqshylyǵy, ózge jurttyń bári kóship-qonyp júrgende bul ne degen el dep orystar tań qalǵan. V.Radlovtyń ózi de «shory jıvýt bolshımı selenııamı...obıasnıt takoe mojno lısh davneı prıvychkoı etogo naroda k osedloı jıznı» deıdi (V.Radlov. Iz Sıbırı. s.94). Shordyń ishindegi rýlar: Qyzaı (qyzyl-qaıa), taıash, qonǵy, qoıy, qyı, qara shor, sary shor, qarǵa, chedebes, cheleı, sebe, tartqysh, usta, qobyı, aba, taǵan, keresh, bar-soıat, shalqal, charagash, besh boıaq.
V.Radlov 1869 jyly resmı 22 bolysqa tirkelgen jáne kóshpeli bolyp sanalatyn shordyń sany 5563 erkek, 5125 áıel, al orysshalana bastaǵany 1704 erkek, 1594 áıel, ıaǵnı alty bolys deıdi. Ómirge tym beıimdi halyq bolýy kerek, Qazan revolıýııasyna deıin orystanýǵa onsha kónbeı keldi. Tek 1937 jyly shor ishinen shyqqan ǵalymdaryn, oqýlyq avtorlaryn Sovet bıligi atyp tastaǵan soń ǵana birjolata jeńildi. Osy kezden bastap azǵyndaý proesi kúsheıip ketti.
Qazirgi ýaqytta shorlardyń qonys qylatyn ólkesi, Tom, Kondom, Mrassý ózenderiniń boıy, RF- nyń Kemerov oblysyna qaraıdy. Geografııalyq ádebıete bul jerge qatysty Kýznekıı Alataý degen uǵym qoldanylady. 1979 jylǵy sanaqta sandary 16 myń boldy. Tildi biletinderi áli de bar, biraq tilderi ózderine kórshi altaılyqtarǵa, hakastarǵa tartyp ketken, dástúr-salttaryn da umytqan joq, túr-kelbeti qazaqqa keledi.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarıh ǵylymynyń doktory, professor,
FB paraqshasynan
