ALMATY. Shildeniń 21-i. QazAqparat /Ernar Beken/ - «Búgingi kúnde Qazaqstanda taza qandy tóbetter az qaldy. Eger de elimizdegi tasqa qashalyp salynǵan ıt sýretterine negizdelgen derekterge súıensek, onda bul ıtterdiń osy ólkede ómir súrgenine tórt myń jyldaı ýaqyt ótkenin aıtýǵa bolady. Iaǵnı tóbet qazaq halqy bastan ótkizgen barlyq dáýirdiń kýágeri. Onyń jeti qazynanyń birine jatqyzylýy da tegin bolmasa kerek. Qazaqtyń otyryqshylyq kezeńine deıingi turmys-tirshiligin baıandaıtyn ádebıetterde qazaqy ıt tuqymdary jaıynda kóbirek aıtylǵanymen, onyń sońǵy júzjyldyqtaǵy jaǵdaıy beımálim kúıde qalyp otyr. Qasqyrdy alyp jyǵar bitimi bar arlan tóbetter qazirgi zamanda sırep bara jatqany, olardyń tuqymy genetıkalyq jaǵynan ózgeriske ushyraı bastaǵany baıqalady.Sondyqtan olardyń jer betinen múldem joıylyp ketpeýine jol bermeı, saqtap qalý - bizdiń boryshymyz», - deıdi «Tóbet - qazaqy ıt» atty sharýashylyq bastyǵy Danııar Dáýkeı.
Atalmysh sharýashylyq tóbet tuqymyn qaıta jańǵyrtýmen aınalysatyn elimizdegi birden-bir ortalyqtar qataryna jatady. Osy oraıda sharýashylyqty basqaryp otyrǵan D. Dáýkeımen qazaqy ıt tuqymyna qatysty máseleler jaıynda áńgime órbitken bolatynbyz.
- Aldymen sharýashylyqtyń is-qyzmeti jaıynda toqtalyp ótseńiz?
- Bizdiń ortalyqtyń negizgi jumysy - qazaq tóbetterdi asyraý jáne olardy kóbeıtý. Otarmen aıdalada da, taýda da jumys isteý sııaqty ıttiń biregeı jumys qabiletterin damytý sharýashylyqtyń mindeti bolyp keledi. Bizde tuqymdy qaıta jańǵyrtýmen baılanysty ister atqarylady, osy oraıda osy tektiń tarıhı beınesine saı bolýyn basty nazarda ustaımyz. Bizdiń selekıonerler janýarlardyń minez-qúlqyna da úlken kóńil bóledi. Ol kez kelgen jaǵdaıda, ásirese adamǵa baılanysty, turaqty bolý kerek. Qazirde ortalyqta júz shaqty ıt bar. Bulardyń bári taza tuqymdy, joǵaryda aıtyp ótken joıylyp bara jatqan tóbetter.
- Búginde osy ıt tuqymdary qaı aımaqtarda saqtalǵan?
- Jalpy bizdiń izdenisterimizdiń aıasy Qazaqstan aýmaǵymen ǵana shektelmegindigin aıtyp ótkim keledi. Kezinde shetel asyp ketken tóbetterden taraǵan urpaqtardy qaıtaryp alý maqsatymen, Reseı, Baltyq jaǵalaýy elderine deıin izdeý saldyq. Al elimizde Semeı, Almaty sekildi óńirlerde áli kúnge deıin taza tuqymdy saqtap qalǵan aýyl adamdary kezdesedi. Solardyń arqasynda qazaqy ıttiń asyl qasıetterin ári qaraı jetildirip, olardyń sanyn kóbeıte túsýge múmkindik bar. Kóshpendiler dástúri toqtap, umytyla bastaýymen birge tóbet te umyt qalyp, halyq nazarynan tys qaldy. Qazirde onyń umytyla bastaǵan aty men zatyn el esine salýdy kózdegen tulǵalar barshylyq. Alaıda onyń asyldyǵyn paıda tabý kózine aınaldyryp júrgenderi de jeterlik. Eń ókinishtisi sol, qasqyr ıisimen maldanbaǵan, ózge qanmen aralasqan, qur iri denesi bar ıtti «tóbet» dep kórsetip jarnamalap jatady. Bul taza qandy tuqymnyń joıylýyna ǵana emes, qanmen beriletin qasıetterdiń joǵalýyna da ákelip soǵary sózsiz...
- Osy oraıda tóbettiń ózine ǵana tán qasıetteri men minez-qulyqtaryn aıtyp ótseńiz?
- Kópshiligi tóbetti birneshe túrge bólip jatady. Bul qate pikir. Ótken ǵasyrdyń sońynda tuqymdardy toptastyryp júıeleý saldarynan mamandar tóbetti «ortaazııalyq ovcharkalar» tobyna jatqyzyp jiberdi. Atalǵan tuqym men túrikmen alabaılary túptep kelgende qospa qandy tóbetter bolyp tabylady. Shyn máninde naǵyz tóbet bir otar qoıdy jalǵyz ózi baǵa alady, qasqyrmen betpe-bet kelýden taıynbaıdy. Qazaqy ıt bir kórgennen-aq adam esinde kópke deıin saqtalyp qalarlyq qaıtalanbas beınesimen, alyp músinimen erekshelenedi. Ittiń ortasha turqy 72-75 sm, keıde 80 sm-ge deıin barady. Salmaǵy 50-60 kg shamasynda bolady. Ittiń temperatýralyq ózgeristerge beıimdiligi bar. Bas súıegi arqa jonyna nyǵyz ornalasady, qabaǵy dóńesti, mańdaıy jazyq bolyp keledi. Tumsyq bitimi bas súıeginen kishileý, ushy jalpaq, qara tústi bolyp keledi. Ústińgi erni qalyń, astyńǵy ıegi jalpaq, jaq súıekteri kúshti, bederi aıqyn. Basyn eńkeıtkende bas terisinde qatparlar paıda bolady. Qulaqtary ushburyshtanyp, tómen ornalasady. Kózderi tereń ornalasyp, ádettegiden kishirek bolady. Tisteri iri, tabıǵatynan aq tústi. Ittiń aıaqtary uzyn emes, beli jalpaq, bulshyqty saýyry shyǵyńqy bitken. Qarny keýde tusymen deńgeıles. Teri asty torlarynyń ózegi búkil denesinde jaqsy damyǵan. Bundaı jaratylys qatań tabıǵat jaǵdaıyna saı damyǵan qubylys dep esepteımin, alaıda kınolog mamandar ony qasqyr tisinen qorǵanys kózi dep kórsetip júr. Tóbettiń júni qatty, qyltanaq júniniń uzyndyǵy 10 sm. bolady. Tóbetter túsi jaǵynan alýan túrli bolmaıdy - olarǵa qara, qońyr, sur, sarǵysh, qyzǵylt túster tán. Kópshiliginde kóz astynda aqtańdań jáne kóz aınalasynda kózildirik tárizdi belgiler bar. Adamdarmen qarym-qatynasta tóbetter erkin, adal, paıymdylyǵymen erekshelenedi. Ol ózin adammen teń dárejede ustaı biledi. Jazyqsyz jazalanyp jatsa, ol bul jaıtty kóńiline aýyr alyp, ıesimen qarym-qatynasty toqtatýǵa deıin barady. Onyń ózine tán ereksheligi - qasqyr men qasqyr tektes ıtterge, jartqysh ańdarǵa óshtigi. Qıyn jaǵdaılarda óz betimen sheshim qabyldaı alady.
- Al búgingi zaman úshin tóbettiń qandaı paıdasy tıer edi?
- Qazirgi kezde qazaq malshylary mıllıondap shyǵynǵa ushyrap jatady. Oǵan basty sebepterdiń biri - maldyń ıt-qusqa, túz taǵylaryna jem bolýy. Jergilikti oryndarda qasqyrdy atý baǵasyn 10-40 dollar aralyǵynda baǵalaıdy. Mamandar atalǵan áreketten de góri tıimdi ádisti usynýda. Ol - árıne mal-jandy qorǵaý úshin tóbet ıtterdi asyraý. Mysaly, ertede qazaq malshylary tóbetterdi tamaqtandyratyn ıtaıaqtardyń ishki óńirine qasqyr terisin qaptatady eken. Bul ıttiń qasqyrdyń ıisine jyldam úırene berýine septigin tıgizedi. Sondyqtan da osy qasıetiniń arqasynda dala jyrtqyshtaryna qarsy tura alady. Malshylarymyz da osy jaıtty qaperlerine alyp júrse kóp paıda bolar edi. Osy oraıda aıta ketý kerek, qazaqy ıt tuqymyn keńinen nasıhattaý maqsatynda 2008 jyly «Tóbet - qazaqy ıt» degen kitap shyǵardyq. Bizdiń sharýashylyqtyń bastamasymen jarııalanǵan basylym úsh tilde - qazaqsha, franýzsha, aǵylshynsha jazylǵan. Bunda ıt teginiń sıpattamasy, tarıhy, qazirgi kezdegi ahýaly jaıynda kóp málimetter toptastyryldy. Iaǵnı kitapqa birneshe jyldan beri osy salada bizdiń atqarǵan eńbekterimizdiń, izdenisterimizdiń nátıjeleri jınaqtalǵan.
- Bolashaqqa qandaı maqsat-mindetter qoıyp otyrsyzdar?
- Bizdiń negizgi mindetimiz osy tuqymdy saqtap, qaıta oraltý arqyly qazaqstandyq, álemdik deńgeıde tóbettiń alar ornyn aıqyndaý bolyp keldi jáne solaı bola beredi de. Biz bul sharýany paıda tabý maqsatymen, kommerııalyq baǵytta damytý úshin qolǵa alǵan emespiz. Shynymen de patrıottyq adal nıetpen jolǵa qoıylǵan is. Bul qazirgi qoǵamnyń da, ýaqyttyń da qoıar talaby. Belgili bir memlekettegi jan-janýar túriniń joǵalýy - ǵalamdyq deńgeıdegi tirshiliktiń bir arnasynyń úzilgendigi. Sondyqtan da biz atqarǵan is qazaqtyń tabıǵı-ulttyq maqtanyshy - tóbettiń joıylyp ketpeýine septigin tıgizer az da bolsa úles qossa maqsattyń oryndalǵany dep bilemin.
- Áńgimeńizge rahmet!
 |
Saıttyń ınformaııasyn paıdalanǵan kezde, www.tobet.kz saıtqa silteme jasaý mindetti Qazaqstan Respýblıkasy, Almaty qalasy pochta:info@tobet.kz © 2004 - 11 Tobet.kz  |
