2017 jyl «Alash» qozǵalysynnyń da emes, «Alash» partııasynyń da emes, tipti Alash Ordanyń qurylǵanyna da 100-jyldyǵy emes. Qazirgi Qazaqstannnyń negizi, irgetasy bolyp tabylatyn Alash avtonomııalyq parlamenttik respýblıkasynyń, ıaǵnı Alash memleketiniń qurylǵanyna 100 jyl tolyp otyr. Sebebi, 1920 jyldyń 26 tamyzynda Alash avtonomııasynyń negizinde qurylǵan qazirgi Qazaqstan sol Alash avtonomııalyq parlamenttik respýblıkasynyń zańdy murageri bolyp tabylady. Oǵan A. Baıtursynuly, Á. Ermekuly, Á. Bókeıhan jáne t.b. «Alash» qaıratkerleriniń «Qyrǵyz (Qazaq) Avtonomııalyq Keńestik Soıalıstik Respýblıkasy» bolyp qaıta qurylǵan memlekettiń komıssarlar keńesine (úkimetine) múshe bolyp saılanýy bultartpaıtyn tarıhı aıǵaq bolyp tabylady.
«ALASh» degenimiz ne?
Qazirgi ǵylymı ádebıette jáne pýblııstıkada qazaqtyń HH ǵasyr basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysyn, qozǵalystyń jetekshileri men qaıratkerlerin, ıaǵnı ult zııalylarynyń batysshyl bóligin qysqasha «Alash» qozǵalysy», «Alash zııalylary» ne «qaıratkerleri» dep ataıdy. Toqeterin aıtqanda, HH ǵasyr basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysy men onyń qaıratkerlerin shartty túrde "Alash" dep ataıdy. Olaı ataýǵa, birinshiden, ult-azattyq qozǵalysynyń ıeologııalyq negizin qalaýshysy ári saıası jetekshisi bolǵan Álıhan Bókeıhannyń bastamasymen jáne I Jalpyqazaq quryltaıynyń qaýlysymen qurylǵan qazaqtyń tuńǵysh lıberaldyq-demokratııalyq «Alash» partııasy sebep bolsa, ekinshiden – Avtonomııalyq parlamenttik respýblıka men onyń resmı astanasy bolǵan qala da (1917 jyldyń mamyryna deıin Zarechnaıa Slobodka dep atalǵan, qazirgi Semeı qalasy) – resmı túrde «Alash» dep ataldy.
ALASh ORDA – resmı jarııalanýy boıynsha Ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııa, al óziniń Barlybek Syrttanuly 1911 jyly jazyp qaldyrǵan Ata zańynyń jobasy boıynsha – is júzinde nemese De-fakto Alash avtonomııalyq parlamenttik respýblıkasynyń joǵarǵy saıası jáne atqarýshy memlekettik bıligi – Halyq Keńesiniń, ıaǵnı ÚKIMETINIŃ resmı ataýy.
«Alash Orda» ataýynyń Shyńǵys han qurǵan Altyn Orda ımperııasymen úndes bolýy kezdeısoqtyq emes. Alash respýblıkasynyń joǵarǵy atqarýshy bıliginiń ataýyna onyń quryltaıshylary ózderiniń túpkilikti maqsatyn, «Alash memleketi» ne «ımperııasy» degen uǵym, mazmun berdi: «Alash» - birikken túrki halyqtarynyń ortaq ataýy, «Orda» - «Memleket» (ne «Imperııa»).
1917 jyldyń 5-13 (qazirgi kúntizbe boıynsha 18-26) jeltoqsanynda Orynborda bolyp ótken III Jalpyqazaq quryltaıy (is júzinde; I jáne II Jalpyqazaq sıezderi taǵy da sol Orynborda 1917 jyldyń 2-8 sáýir jáne 21-26 shildesinde bolyp ótti. – S.A.) Alash avtonomııalyq parlamenttik respýblıkasyn quryp, onyń joǵarǵy memlekettik atqarýshy bıligin – ALASh ORDA Halyq Keńesin (úkimetin) jasaqtady.
Alashtanýshy ǵalymdardyń eskermeı kelgen, biraq aıryqsha nazar aýdaratyn tarıhı mańyzdy másele: Alash avtonomııasynyń konstıtýııasy, «Alash» partııasynyń jarǵysynda aıtylǵandaı, búkilreseılik quryltaı jınalysynda maquldanýǵa tıis bolatyn. Bolashaq ulttyq avtonomııanyń konstıtýııa jobasyn Barlybek Syrttanuly (Syrtanov) Álıhan Bókeıhannyń tapsyrmasymen 1911 jyly jazyp ketken edi. Al joba boıynsha Qazaq respýblıkasy parlamenttik-prezıdenttik respýblıka bolyp tabylady. Mysalǵa, «Qazaq eliniń ýstavy» (jarǵysy nemese konstıtýııasy) degen ataýmen jazylǵan bul jobanyń kirispesinde jáne 1-babynyń 4-9 taraýlarynda bylaı jazylǵan:
«Qazaq eli kóne ulttardyń biri. Onyń tarıhynyń tamyry tereńge jaıylǵan. Jeke el bolyp ómir súrdi, eli, jerin qorǵady. Urpaq jalǵastyrdy 7 mıllıonǵa jetti. Sanymen Rossııada úshinshi orynda...
- Qazaq eli respýblıkasynyń jeke bolýy týrasynda
- Qazaq eliniń eń basshy oryny Ult májilisi. Oǵan daýyspen ótkender Qazaq eliniń basshysy Prezıdentti tórt jylǵa saılaıdy.
- Bir prezıdent eki retten asyp el bıleýge huqy joq.
- Prezıdent Qazaq elin mınıstrler arqyly basqarady. Mınıstrlerdi Prezıdent ózi tańdaıdy, biraq Ult májilisi daýyspen sheshedi.
- Mınıstrler ózderi basqarǵan jumystarymen Prezıdenttiń hám Ult májilisiniń aldynda esep berip turady.
- Qazaq eli Prezıdentiniń orynbasary – Vıe-prezıdent. Ol Prezıdent joq bolǵanda ornyn basady, bar kezde onyń aıtqanymen jumys isteıdi.
- Qazaq elinde bılik júrgizý zakon shyǵaratyn, oryndaıtyn hám sot bolyp turady. Úsh bılik bir-birine baǵynbaıdy, bassyzdyqqa jol bermeýdiń belgisi bolyp turady». Alash resmı túrde «ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııa» dep atalǵanymen, is júzinde «avtonomııaly parlamenttik-prezıdenttik respýblıka».
1917 jyldyń 12 (25) jeltoqsany – qazaq halqynyń jańa tarıhı kezeńiniń bastaýy, tarıhı betburys kúni bolyp tabylady. Bul kún qazaqtyń ulttyq memlekettiginiń qaıta jańǵyrǵan, jańa úlgidegi Qazaq memleketiniń qurylǵan kúni bolatyn.
III Jalpyqazaq quryltaıy shynaıy demokratııalyq negizde – 4 balama úmitkerdiń daýysqa túsýimen – Alash Orda tóraǵasyn (prezıdentin) saılady. Nátıjesinde basqa 3 úmitkerden áldeqaıda basym daýys alǵan búkil Alty Alashtyń kósemi bolyp tanylǵan Álıhan Bókeıhan Alash Orda tóraǵasy (prezıdenti) bolyp saılandy.
Alash Respýblıkasynyń qurylýynan 7 jyl buryn, 1910 jyly S.-Peterborda basylyp shyqqan «Qazaqtar» atty tarıhı-anyqtamalyq ocherkinde Álıhan Bókeıhan qazaqtyń ejelgi jáne qazaqtar basym turatyn kóne jeri retinde 9 oblys, 1 gúberne (Astrahan. – S.A.) jáne Altaı óńiriniń birneshe bolysyn tizip jazdy. Alash ulttyq-demokratııalyq respýblıkasy qurylǵan 1917 jyldyń jeltoqsanynda osy 9 oblys 1 gúberne jáne Altaıdyń birneshe bolysyn «Alash terrıtorııasy» dep jarııalady.
1918-1920 jyldardyń barysynda ózin ózi «búkilreseılik úkimet» dep jarııalaǵan qurylymdarmen (Sibir avtonomııasy, Komých, Ýfa dırektorııasy, Kolchak úkimeti jáne Keńes úkimeti) aradaǵy kelissózderinde Alash Orda tóraǵasy Álıhan Bókeıhan tabandy túrde: «Pishini shar sııaqty terrıtorııany alyp jatqan Alash avtonomııasy... 10 mıllıon halqy bar iri saıası birlik bolyp tabylady», - dep qorǵap keldi.
Alashordashylar syrtqy pishini «shar sııaqty» Alash jeriniń tutastyǵyn 1930 jylǵa deıin ǵana saqtap kelip, 1925 jyldan beri qaraı ony bólshekteý bastaldy. Atap aıtqanda, 1925 jylǵa deıin Keńestik Qazaqstannyń astanasy bolyp kelgen Orynbor qalasymen birge dál solaı atalatyn oblys sol jyly Reseı (RSFSR) quramyna berilse, Tashkent qalasy men onyń tóńiregindegi birqatar aýdan – Iosıf Stalınniń menmenshil sheshimimen Ózbek KSR-ne berildi. Dál sol kezde ózbek úkimeti Samarqand qalasyn astana dep qaýly shyǵaryp úlgergen-di.
1930 jylǵa deıin Qazaq (Qyrǵyz) KSR-nyń quramynda bolǵan Qaraqalpaq avtonomııalyq oblysy aldymen RSFSR-dyń quramyna berilip, 1936 jyly taǵy da sol Ózbek KSR-ne berildi.
Qazaqstan shekarasyn osylaısha óz bilgeninshe keskilep-bólshekteýine qaramastan, qazirgi táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasy – Alash Respýblıkasynyń basshylary, alash qaıratkerleri qorǵap qalǵan jerdiń denin ıelenip otyr.
Tarıh turǵysynda da, zań júzinde de búgingi Qazaqstannyń tuńǵysh astanasy Alash qalasy (burynǵy Zarechnaıa Slobodka, búgingi Semeı. – S.A.) bolyp tabylady. Oǵan tarıhı dálel: III Jalpyqazaq quryltaıynyń qaýlysyna sáıkes, 1917 jyldyń jeltoqsanynan 1920 jyldyń qyrkúıegine deıingi aralyqta Alash qalasy – Alash Respýblıkasynyń saıası-ákimshilik ortalyǵy, astanasy bolyp, qalada onyń joǵarǵy saıası jáne atqarýshy memlekettik bıligi – Alash Orda Halyq keńesi ornalasty.
«Alash» partııasynyń jarǵysy men 1910-1911 jyldary Barlybek Syrttanuly (Syrtanov) jazyp qaldyrǵan Alash konstıtýııasynyń jobasyna sáıkes, Alash Respýblıkasy - prezıdent basqaratyn jáne jergilikti ózin ózi basqarý júıesi (zemstvosy) damyǵan parlamenttik ýnıtarlyq (birtutas) zaıyrly memleket bolyp dúnıege keldi. Alash konstıtýııasyn Quryltaı jınalysynda (ulttyq májiliste) qabyldaý kózdeldi.
Alash Respýblıkasynyń jáne Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alash qaıratkerleriniń óshpes tarıhı róli men mıssııasy – Qazaq handyǵynyń 1847 jyly birjola ydyrap, tarıh sahnasynan ketýinen 70 jyl ótkende, onyń úıindisi ústinen qazaqtyń jańa úlgidegi zamanaýı ulttyq memleketin kóterdi. Alash Respýblıkasy qurylǵan 1917 jyldyń 13 jeltoqsanynda tolyq táýelsizdiktiń myzǵymas irgetasy qalandy.
Alash Respýblıkasy bir qazaqtyń emes, qazaq pen qyrǵyzdyń birtutas memleketi bolyp quryldy. Mysalǵa, N.Ch. degen avtor Orynbor kazak áskeriniń «Orenbýrgskiı kazachiı vѣstnık» gazetinde (10.01.1918 g., № 7.) jarııalanǵan «Avtonomiıa Kazakystana» atty maqalasynda bylaı dep jazdy: «Qazaqtar qaısaq jáne qara-qyrǵyz bolyp bólinedi, biraq «Alash» ataýy olardy bir ultqa biriktiredi (bizdiń «Qasıetti Rýs» sııaqty). Bul sóz sondaı-aq búkil qazaqty jaýdan qorǵaýǵa shaqyratyn qasıetti úndeý bolyp tabylady».
«Alash» - «Qazaqstan» degenmen salystyrǵanda qazaqtardyń ózimen qatar, oǵan týys qara-qyrǵyzdy da qamtıtyn áldeqaıda keń túsinik, - dep jazdy Mustafa Shoqaı Qazaq KSR-nyń quryltaı jınalysy ótip jatqan 1920 jyldyń qazan aıynda grýzınderdiń «Volnyı gore» atty orys tildi gazetine jarııalanǵan (Tıflıs, 11.10.1920 g., № 57.) «Kırgızskaıa (Kazahskaıa. – S.A.) Sovetskaıa Respýblıka» atty maqalasynda, - Qazaqtyń tek ózimen ǵana shekteletin tar túsinik retinde «Qazaqstan» ataýynda, qazaqtardyń óz kózqarasy boıynsha, árqashanda tar ultshyldyq pen shovınızmniń boıaýy bar».
Oǵan qosa Alash pen Bashqurtstan jetekshileri birikken Qazaq-Bashqurt memleketin qurý týraly ýaǵdalasty. Ol týraly Alash Ordanyń burynǵy tóraǵasy (prezıdenti) Álıhan Bókeıhan OGPÝ-NKVD tergeýshisine 1937 jyldyń 6 tamyzynda bergen jaýabynda bylaı dep málimdedi: «1918 jyldyń qyrkúıeginde Ýfada Alash Orda men Valıdov bastaǵan Bashkurt ukimetiniń ókilderi arasynda májilis boldy... Osy májiliste biz Keńes ókimetine qarsy birlesip kúresý jáne birikken Bashqurt-Qazaq memleketin qurý týraly kelistik...
Mundaı sheshimge kelýge tómengideı oı túrtki boldy:
Birinshiden, Keńes ókimetine qarsy bizdiń qarýly kúshterimizdi biriktirýdiń asa qajettigi. Kúsh biriktirýdi biz Qyzyl armııaǵa qarsy tura alatyn shynaıy múmkindik dep qarastyrdyq. Oǵan qosa biz patshalyq Reseı tusynda qazaqtardyń áskerı qyzmet atqarmaǵanyn jaǵdaıyn eskerdik, al bashqurttar qyzmetti eti. Demek bizdiń jasaqtarymyz bashqurttarmen birikse, olardyń soǵysý qabyleti arta túspek.
Ekinshiden, jerimizdiń kórshi bolýy jáne Bashqurstanda bashqurttanyp ketken qazaqtardyń (!) kóp turatyny.
Úshinshiden, Qazaqstan men Bashqurstan ekonomıkalaryn ushtastyrýdyń tıimdiligi. Bashqurt rýdasy, ormany jáne qazaqtyń astyǵy, maly jáne munaıy.
Mine osy jaıttardy eskere kele biz biriksek, áskerı turǵysynan da, ekonomıka jaǵynan da qýatty memleket qura alamyz dep eseptedik».
Demek, tarydaı shashylyp, túrli tarıhı qubylystyń saldarynan Reseı ımperııasynyń otarlyǵyna tap bolǵan túrki halyqtaryn (qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, tatar, bashqurt jáne t.b.) biriktirip, birikken Túrki memleketin, Turan ımperııasyn qaıta qurý Alash ıdeıasynyń, Alash respýblıkasynyń kózdegen túpkilikti maqsaty bolyp shyǵady. Keıin kele bul maqsatty Mustafa Shoqaı Franııada emıgraııada júrip «Uly Túrkistan» ıdeıasy retinde nasıhattady. «Alash» qozǵalysy men Alash Respýblıkasy basshylarynyń osyndaı maqsat-múddegi kózdegenin basqa da tarıhı jádigerler rastaıdy.
Mysalǵa, keńes tarıhynda (mıfologııasynda) «Qoqand avtonomııasy» dep atalyp kelgen, is júzinde Túrkistan muhtarıaty dep atalǵan memleketti qurý týraly bastama men sheshim Qoqandta emes, Búkilreseılik Ýaqytsha úkimettiń Torǵaı oblysyndaǵy komıssary Álıhan Bókeıhannyń Orynbordaǵy keńsesinde qabyldanypty. Ol týraly joǵaryda atalǵan Z.Ý. Toǵan orys tiline aýdarylyp 1994 jyly Ýfada basylyp shyqqan esteliginde jazady. Burynǵy bashqurt kósemi Álıhan Bókeıhannyń Orynboryndaǵy keńsesinde 1917 jylǵy qazan aıynyń sońy – qarashanyń basyndaǵy osy tikeleı májiliske qatysypty. «Azattyq qozǵalysy Túrkistanda kúsheımese, ol ne Qazaqstanda, ne Bashqurstanda keń etek jaımaıdy» degen ortaq uıǵarymǵa kelgen sol májiliske Ahmet Baıtursynuly, Jansha Dosmuhametuly, Mirjaqyp Dýlat jáne t.b. Alash qaıratkerleri de qatysqan.
Estelik avtorynyń málimdeýinshe, birneshe kún qyzý jalǵasqan basqosýdyń izinshe M. Shoqaı, A.Z. Ýálıdovtyń ózi, M. Tynyshbaıuly jáne t.b. qazaq qaıratkerleri Tashkentke attanady, ol qaladan soń atbasyn Qoqandqa burady da, 1917 jylǵy qarashanyń sońynda IV Tótenshe Jalpymusylman quryltaıynda Túrkistan muhtarıaty qurylǵandyǵy jarııalanady.
Qurýyna muryndyq bolǵan jáne basshylyǵyna negizinen M. Tynyshbaıuly, M. Shoqaı, Á. Aqaıuly syndy kórnekti Alash qaıratkerleri saılanǵan Túrkistan muhtarıaty, óziniń quryltaıshylarynyń túpkilikti maqsaty boıynsha, birikken Alash memleketiniń quramdas bóligine aınalyýǵa tıis edi. M. Tynyshbaıuly men M. Shoqaıdyń, biri Túrkistan muhtarıatynyń premer-mınıstri, ekinshisi onyń syrtqy ister mınıstri bolyp turýyna qaramastan, 1917 jyldyń jeltoqsan aıynda Alash Orda Halyq keńesiniń múshesi bolyp saılanýy sonyń birden bir dáleli bolatyn. Iaǵnı M. Tynyshbaıuly men M. Shoqaı – qatarynan Túrkistan muhtarıaty jáne Alash Orda úkimetterine múshe bolyp saılandy.
1920 jyldyń 26 tamyzynda Alash Respýblıkasy, Keńes ókimetiniń senarııimen, Qazaq (ol kezde Qyrǵyz. - S.A.) Avtonomııalyq Keńestik Soıalıstik Respýblıkasy bolyp ózgertildi. 1920 jyldyń qyrkúıeginde Orynbor qalasy Qazaq-Qyrǵyz AKSR-dyń astanasy bolyp jarııalandy.
Alash Respýblıkasynyń tarıhı mıssııasy. Keńestik jáne avtonomııalyq bolsa da Qazaq respýblıkasynyń ómir súrýi 1924 jyly Keńes ókimetin Orta Azııada jasandy bolsa da basqa ulttyq respýblıkalar qurýǵa májbúr etti. Mysalǵa, burynǵy Buqara jáne Hıýa ámirlikterinen jáne burynǵy Túrkistan AKSR-nyń bir bóliginen Ózbek KSR, Túrkimen jáne Tájik AKSR quryldy, Qazaq AKSR-nyń quramyndaǵy qyrǵyz ben qaraqalpaqtyń derbes avtonomııalyq oblystar paıda boldy.
Mine Alash Respýblıkasynyń Orta Azııadaǵy qazirgi ulttyq memleketteri aldyndaǵy áli de moıyndalmaǵan, laıyqty baǵasyn almaǵan tarıhı, saıası mańyzy men mıssııasy osyndaı bolatyn.
Basqa ulttyq respýblıkalardy qurǵan Keńes ókimetiniń kózdegeni – atalǵan ulttardy Qazaq respýblıkasynyń yqpalynan alyp shyǵý, ózge ulttardy respýblıka-respýblıkaǵa bólip álsiretý, sóıtip Qazaqstannyń yqpalyn birjola joıý bolatyn.
Keńes ókimetiniń 1925 jyly Orynbor oblysyn Qazaq AKSR quramynan bólip RSFSR-ǵa qosýynyń astarynda da Tatarstan men Bashqurstandy terrıtorııalyq jaǵynan Qazaqstannan ajyratý pıǵyly jatty. Onyń eń basty syry: Keńes ókimeti Uly Túrkistannyń qaıta tirilýinen patshalyq Reseıden beter seskendi.
Sultan Han Aqquly,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ
«Alash» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń
dırektory.
