Aspan denelerinde júrgiziletin taý-ken jumystary týraly áńgimeler absolıýtti qııal nemese alys bolashaqtyń máselesi sııaqty kórinetini ras. Alaıda, búginde muny praktıkalyq jospar retinde qurastyryp, birtindep ǵylymı fantastıkany bıznes-strategııaǵa aınaldyrýǵa daıyn adamdar bar. Ǵaryshtyq jer qoınaýyn ıgerý - bul asteroıdtarda, planetalarda, kometalarda jáne Kún júıesiniń basqa aspan denelerinde paıdaly qazbalardy óndirý.
Garvardtyń astrofızıkteriniń zertteýine sáıkes, búginde jerge jaqyn ornalasqan 10 asteroıd qazba jumystaryna jaramdy. Ǵarysh obektilerinde temir, nıkel, magnıı, kobalt, tıtan, qymbat jáne sırek kezdesetin metaldar (renıı, ırıdıı, platına jáne t.b.), sý, ottegi, sýtegi alýǵa bolatyn mıneraldar bar. Al ǵaryshtaǵy taý-ken isiniń yqtımal aýqymy trıllıon dollardy quraıdy. Mysaly, quny: asteroıd beldeýindegi resýrstar $100 mlrd; ortasha platına asteroıd-shamamen 3 trln; muzdatylǵan sýy bar aspan denesi-shamamen 5 trıllıon dollar; asteroıdtaǵy temir rýdasy 2022 jyly zertteýge jiberiletin psıhıka — $10 trln dy quraıdy.
Negizinen ǵaryshtaǵy ken oryndaryn ıgerý úshin birneshe tehnologııalar usynylady: ken oryndaryn ashyq tásilmen ıgerý; shahtalarda óndirý (ashyq tásil múmkin bolmaǵan jaǵdaıda kendi jer betine jáne óńdeý ortalyǵyna jetkizý úshin shahtalar men kólik júıelerin salý qajet); magnıtterdi qoldana otyryp, jer betinen metaldardy jınaý (joǵary metall ǵaryshtyq nysandar arnaıy magnıtter kómegimen jınaýǵa bolatyn borpyldaq jynystarmen jabylǵan); jylý áserinen (sý jáne gazdardyń ártúrli ushpa qosylystary, mysaly, sýtegi, kometalardyń ıadrolarynda); bıoqospa (mıkroorganızmderdi taý jynystarynan nemese kenishterden metaldardy alý úshin paıdalaný). Sonymen qatar, jerden tys jer qoınaýyn ıgerý úshin robottandyrylǵan stanııalar men ǵarysh ınfraqurylymy qajet bolady.
Sonymen qatar, eń mańyzdy saýldardyń biri ǵaryshta ónim óndirýge kim quqyly? Ǵaryshtyq halyqaralyq quqyqtyń negizi - ǵarysh týraly shart (1967 jyly KSRO, AQSh jáne Ulybrıtanııa qol qoıǵan, búginde 100-den astam qatysýshy bar). Qujatqa sáıkes, aspan deneleri jeke nemese ulttyq menshik bola almaıdy. Olarda óndirý sharttary eskerilmeıdi. Mundaı qyzmetti retteıtin alǵashqy zań Amerıka Qurama Shtattarynda 2015 jyly qabyldandy (US Commercial space Launch Competitiveness Act). Onyń bir maqalasynda:
Asteroıdta nemese basqa Ǵarysh resýrstarynda kommerııalyq resýrstardy óndirýmen aınalysatyn AQSh azamaty alynǵan asteroıd nemese basqa Ǵarysh resýrstaryna, sonyń ishinde AQSh-tyń halyqaralyq mindettemelerin qosa alǵanda, qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes ony ıelený, tasymaldaý, paıdalaný jáne satý quqyǵyna ıe, - delingen.
Búgingi tańda ǵaryshta paıdaly qazbalardy óndirýge baǵyttalǵan Ǵaryshtyq mıssııalardyń kópshiligi amerıkandyq, eýropalyq, japondyq, qytaılyq, úndilik bolyp tabylady.
Adamzat ǵaryshtan neni izdeı alady? Sý. Dıametri nebary 7 m bolatyn hondrıtıkalyq asteroıdta 100 tonna sý bolýy múmkin. Bul zymyran otynyn sıntezdeý nemese ǵaryshkerlerdiń ómirin qoldaý úshin qajet bolýy múmkin. Arızona ýnıversıtetiniń professory jáne «Aspandaǵy mıneraldar» kitabynyń avtory Djon Lıýıstiń aıtýynsha, joǵaryda atalǵan asteroıdtar (S-klasty asteroıdtar dep te atalady) qurylymy bos, synǵysh. «Siz osy mıneraldyń tekshesin bas barmaq pen suq saýsaqtyń arasyna qysyp usaqtaı alasyz». Mundaı asteroıdta burǵylaý qajet emes - sýdy soryp alý úshin onyń betin jaı qyryp alý jetkilikti bolady.
Metalldar. 24 metrlik metall asteroıd 33,000 tonna paıdaly metaldy saqtaı alady. Ras, Lıýıstiń esepteýlerine sáıkes, keıbir asteroıdtar tek 30% metaldan turýy múmkin, munda metaldar temir-nıkel-kobalt qorytpasy nemese platına tobynyń qorytpasy bolyp tabylady. Onyń aıtýynsha, "magnıtti alyp, onyń kómegimen usaqtalǵan regolıtten metall túıirlerin alyp tastaý óte jaqsy".
Sýdan metaldarǵa deıin. Sýdy alýdyń sáttiligimen basqa elementter men metaldardy ıgerý áldeqaıda naqty bolady. Basqasha aıtqanda, sýdy alý metaldardy óndirýge múmkindik beredi.
Jyl saıyn jerge jaqyn jerde, úlken tastardan dıametri birneshe shaqyrymǵa deıin shamamen 12000 asteroıd bolady. Sonymen qatar, aıǵa qaraǵanda olardyń 10%na qoný ońaıyraq bolar edi. Myrysh, qalaıy, kúmis, mys, qorǵasyn jáne t.b. sııaqty qazirgi zamanǵy ónerkásipke qajet kóptegen shıkizat osy ǵasyrda jer betinde taýsylýy múmkin ekenin eskersek, bul umtylys odan saıyn kúsheıe túsedi. Biraq asteroıdtardyń barlyq qyzyǵýshylyǵy tek ekonomıkalyq máselemen aıaqtalmaıdy. Mıneraldar men qymbat metaldardy óndirýden basqa, tózimdiligi betonnyń beriktigine óte uqsas taý jynystarynyń synyqtary olarǵa mıllıardtaǵan jyldar boıy ómir súrýge múmkindik berdi dep sanalady. Bul Marstaǵy bolashaq eldi mekender úshin logıstıkalyq qoldaý bola alady.
Bolashaq resýrstar kózi asteroıdtar bolýy múmkin be? Keıbir kompanııalar qazirdiń ózinde úlken múmkindikterge esik ashyp, sonymen birge úlken qıyndyqtarǵa ushyrap, ǵaryshtyq óndiristi basqarýdy bastap ta ketti. Degenmen, bizge asteroıdtar týraly bilý kerek eki nárse bar: birinshiden, olar bizdiń joıylyp ketýimizge sebep bolýy múmkin, al ekinshiden, olar bizdi baıyta alady. Munda ekinshisine qaraǵanda birinshisine keltiriletin dálelder kóp.
