Mejdýnarodno-praktıcheskaıa konferenııa «Ýlýg Ýlýs-Zolotaıa Orda: ıstokı, ıstorııa ı nasledıe» prohodıt v Nýr-Sýltane. V neı prınıal ýchastıe pervyı zamestıtel rýkovodıtelıa Admınıstraıı Prezıdenta RK Daýren Abaev.
MIA «Kazınform» pýblıkýet polnyı tekst vystýplenııa Daýrena Abaeva.
Qurmetti konferenııaǵa qatysýshylar!
Biz búgin mańyzdy jıynda bas qosyp otyrmyz. Bul konferenııanyń Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵymen tuspa-tus kelýiniń zor sımvoldyq máni bar dep oılaımyn.
Sebebi búgin tamyry tereń tarıhymyzǵa – ultymyz ben memlekettigimiz paıda bolǵan kezeńge taǵy bir márte kóz jiberemiz.
2015 jyly Elbasynyń tapsyrmasymen elimizde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy keń kólemde atalyp ótti. Bul ıdeologııalyq astary tereń, memlekettik deńgeıdegi shara boldy.
1465 jyl – sózsiz, bárimiz úshin qasterli data. Desek te, etnogenez proesi men memlekettiń qalyptasýy – bir kúnniń, tipti bir ǵasyrdyń da sharýasy emes ekenin jaqsy bilemiz.
Kereı men Jánibek handar bastaǵan qazaq halqynyń Jetisýǵa qonys aýdarýy onyń qalyptasý kezeńinen ótip, ultqa aınalǵanyn aıshyqtaıdy. Ǵalymdardyń zertteýinshe, bul proess Ulyq Ulystyń dáýirlep turǵan ýaqytynan bastaldy.
Muny folklorymyzdan da kóremiz. Jyr-dastandarymyzdyń qaharmandary – Edige, Áz-Jánibek, Maıqy bı, Toqtamys, Asan qaıǵy sııaqty Altyn Orda kezindegi qaıratkerler.
Eń eski kúıdiń biri «Aqsaq qulan» da Joshy hannyń ólimine baılanysty shyqqany barshamyzǵa belgili.
Ývajaemye ýchastnıkı konferenıı!
Bez vsıakogo preývelıchenııa mojno ýtverjdat, chto Zolotaıa Orda – eto kolybel nasheı gosýdarstvennostı.
Imenno poetomý po porýchenııý Prezıdenta Kasym-Jomarta Tokaeva 2019-2020-ı gody proshlı pod znakom 750-letııa Zolotoı Ordy. My predstalı ee naslednıkamı pered lıom vsego mıra, ı tem samym polojılı nachalo vosstanovlenııý ıstorıcheskoı spravedlıvostı.
Prı etom neobhodımo pomnıt vajnoe kredo, ozvýchennoe Glavoı gosýdarstva: «ıstorıeı doljny zanımatsıa ıstorıkı, a ne polıtıkı».
Ýpoenıe sobstvennym velıchıem, smeshıvanıe ıstorıı s mıfamı, romantızaııa stranı nashego proshlogo – eto týpıkovyı ı bespoleznyı pýt. Net, my doljny skrýpýlezno ızýchat ıstorııý v otryve ot konıýnktýry, zakrashıvat ee belye pıatna, provodıt tatelnýıý dekonstrýkııý sýdbonosnyh sobytıı.
Vo mnogom s etoı elıý po porýchenııý Prezıdenta sozdaetsıa «Naýchnyı ınstıtýt ızýchenııa Ýlýsa Djýchı» prı Mınısterstve obrazovanııa ı naýkı.
Nazvanıe ınstıtýta govorıt samo za sebıa: my vosprınımaem ıstorıcheskıı etap ot provedenııa Talasskogo kýrýltaıa 1269 goda do gıbelı Kenesary kak edınoe nepreryvnoe eloe.
Eslı predstavıt, chto ıstorııa naroda – eto bolshaıa knıga, to v neı vsegda est vajnaıa glava, bez kotoroı vse ostalnoe soderjanıe terıaet svoı smysl.
V nasheı ıstorıı takaıa glava – eto Zolotaıa Orda. Velıkaıa ımperııa, Stepnoı Rım, porodıvshıı blıstatelnýıý kýltýrý ı stavshıı domom dlıa mnogıh narodov, govorıvshıh na raznyh ıazykah ı ıspovedovavshıh raznye relıgıı.
V gody ee rasveta formırovalsıa etnogenetıcheskıı portret kazahov.
I segodnıa my kajdyı den vıdım vokrýg sebıa ordynskýıý sımvolıký. Nazvanıe nasheı naıonalnoı valıýty proıshodıt ot zolotoordynskogo «dang».
Rezıdenııa Glavy gosýdarstva ımenýetsıa rovno takje, kak ı stavka zolotoordynskıh ı kazahskıh pravıteleı ot Batý do Abylaı-hana.
Ot hanov Berke ı Ýzbeka my ýnasledovalı nash tradııonnyı hanafıtskıı mazhab sýnnızma s ego raıonalnym podhodom ı tolerantnostıý.
A nasha novaıa stolıa – gorod Nýr-Sýltan – voplotıl v sebe ordynskýıý tradıııý stroıtelstva prekrasnyh gorodov posredı Velıkoı stepı.
Tak, gorod Saraıshyk byl dýhovnoı stolıeı Ýlýsa Djýchı, Nogaıskoı ordy ı rannego Kazahskogo hanstva. V nyneshneı Kyzylordınskoı oblastı sýestvovalı takıe goroda kak Iangıkent, Djend, Barchkend, v Týrkestanskoı oblastı – Sygnak, Saıram, Iassy, Sýzak.
Zolotoordynskıe goroda sýestvovalı ı na severe Kazahstana. Ob etom svıdetelstvýıýt nedavnıe nahodkı v gorodıe Kyzyl-oba v Severo-Kazahstanskoı oblastı.
Takım obrazom, nashı prıamye predkı ne bylı ısklıýchıtelno «kochevym» narodom bez chetkıh granı na karte – naprotıv, onı bylı ımperskım narodom-derjavnıkom, sýmevshım sovmestıt preımýestva kochevoı ı osedlo-gorodskoı ıvılızaıı svoeı epohı.
Pozvolıý sebe zametıt, chto v etom klıýche ıstorııa nashıh vzaımootnoshenıı s sosedneı Rossıeı namnogo dlınnee, chem nam govorılı sovetskıe ýchebnıkı. Onı nachalıs, kak mınımým, v dalekom XIII stoletıı pod gıgantskım «zontıkom» gosýdarstvennostı Ýlýsa Djýchı.
No Zolotaıa Orda – eto ne tolko o proshlom. Zolotaıa Orda – eto, prejde vsego, o nashem nastoıaem ı grıadýem.
K vekovym ordynskım tradıııam voshodıat te prınıpy ı ıdealy, kotorye segodnıa obedınıaıýt nashe obestvo, ı te orıentıry, k kotorym my stremımsıa v býdýem.
Pervoe – entralızovannoe gosýdarstvo. Istorıcheskıı opyt Ýlýg Ýlýsa neoproverjımo svıdetelstvýet: v realııah kontınentalnoı Evrazıı, s ee sýrovym klımatom ı ogromnymı prostranstvamı, gosýdarstvo ýspeshno tolko v vıde entralızovannoı derjavy s sılnoı «vertıkalıý vlastı».
Imenno eto klıýchevoe ýslovıe obespechılo blıstatelnyı «Zolotoı vek» Ýlýsa Djýchı.
Vtoroe – merıtokratııa. Odnoı ız glavnyh osobennosteı ordynskogo obestva ı gosýdarstva bylo vydvıjenıe lıýdeı v elıtý na osnove lıchnyh kachestv.
V kachestve ıarchaıshego prımera slýjıt obraz Edıge – prostogo cheloveka, kotoryı sýmel stat snachala batyrom, potom bıem, a zatem mogýestvennym beklıarbekom Zolotoı Ordy.
I segodnıa nashe gosýdarstvo stremıtsıa k voploenııý v jızn togo je osnovopolagaıýego prınıpa merıtokratıı, bez kotorogo nevozmojny modernızaııa ı razvıtıe.
Trete – effektıvnost. Iz ıstorıı my znaem, chto v Zolotoı Orde byla sozdana effektıvnaıa sıstema gosýpravlenııa ı logıstıkı. Klassıcheskıe prımery – ıamskaıa slýjba, vposledstvıı ýnasledovannaıa Rossıeı ı prosýestvovavshaıa ee neskolko stoletıı.
Drýgoı prımer – nalajennaıa rabota grajdanskoı admınıstraıı, kotoraıa nazyvalas «darýga».
Chetvertoe – kýlt naýkı ı znanıı. Shıroko ızvestno, chto v perıod pravlenııa hanov Ýzbeka ı Djanıbeka v Zolotýıý Ordý sezjalıs ýchenye ız mnogıh stran.
Stroılıs mnogochıslennye medrese, v kotoryh prepodavalos ne tolko bogoslovıe, no takje matematıka, medıına ı drýgıe naýkı.
Pıatoe – kýltýra dıaloga. Voznıknýv kak bolshoe ımperskoe gosýdarstvo v samom entre Evrazıı, Zolotaıa Orda s samogo nachala obedınıla pod soboı narody, otlıchavshıesıa ıazykom, veroı ı tradıııamı.
Ih sosýestvovanıe na protıajenıı dvýh stoletıı ıavılo soboı redchaıshıı dlıa srednevekovıa prımer kýltýry dıaloga, vzaımnogo obogaenııa ı ývajenııa k ınomý.
Imenno etot ordynskıı prınıp voploen v kazahstanskoı modelı regýlırovanııa mejetnıcheskogo ı mejkonfessıonalnogo vzaımodeıstvııa, postroenııa edınoı grajdanskoı naıı, v kotoroı edınstvo ne tojdestvenno edınoobrazııý.
Shestoe – kýltýra mejdýnarodnoı medıaıı.
Zolotaıa Orda vystýpala mostom mejdý Vostokom ı Zapadom, raspolagaıas na severnom marshrýte Velıkogo Shelkovogo pýtı, ı obespechıvaıa mejıvılızaıonnyı dıalog v samom shırokom smysle slova – obmen ne tolko materıalnymı ennostıamı, no takje ıdeıamı ı ınnovaııamı.
Obraaıas k ıstorıı, ımenno v polıtıke Zolotoı Ordy my vıdım proobraz proekta «Bolshoı Evrazıı», prezentovannogo Pervym Prezıdentom Kazahstana – Elbasy s trıbýny Genassambleı OON.
Sedmoe – ennost chelovecheskoı lıchnostı.
Nesmotrıa na jestkıı prınıp entralızma v gosýpravlenıı, Zolotaıa Orda nıkogda ne byla klassıcheskoı «vostochnoı despotıeı».
ement obestva sostavlıal ne strah pered vsesılnoı vlastıý, a ta nezrımaıa dýhovnaıa sýbstanııa, kotoraıa po-kazahskı nazyvaetsıa «ımandylyq».
Imenno ımandylyq, vechnye dýhovnye ennostı, a ne «soıalnye reıtıngı», po seı den ıavlıaıýtsıa tem fýndamentom soıalnoı otvetstvennostı, na kotorom derjıtsıa nashe obestvo.
*****
Ulyq Ulys fenomenin jete túsinbeıinshe, biz búginimizdi tolyqqandy paıymdaı almaımyz.
Bul iste, qurmetti áriptester, sizderdiń alatyn oryndaryńyz erekshe.
Altyn Orda tarıhyn keń kólemde ári keshendi túrde zertteý Qazaqstandaǵy gýmanıtarlyq oıdyń órkendeýine tyń serpin beredi dep senemin.
Konferenııa jumysy jemisti ári nátıjeli bolsyn!
Barshańyzǵa tabys tileımin!
Rahmet!
