Nemese bır ännıŋ tarihy
(21 jasqa deiın)
"Jetem dep jürıp qalady eken jete almai, Aq adal jandar armanyna asyqqan" Tūrsyn Jūmaş Ras söz.... Adaldyŋ armanyna jetkenı joq. Aqyndyqtyŋ bır şarty, bälkım basty şarty – qarapaiym ömır şyndyǧyn körkem ärı nūsqa jetkızu. Jürekke jetken jyr – poeziia, jetpegenı– emes. Tūrsyn aqyn jürek qylyn şertetın şäiırlerdıŋ sanatynan edı. Tek, ömırden erte kettı. Onyŋ taŋǧy şyqtai möldır jyrlary oqyrmanǧa älı jetpei jatqandai. Qazaqta aqyn köp qoi. Bıraq jan älemı aq jauynnan soŋ jadyrap aşylǧan kök aspandai möldır aqyn sirek. Ädette mūndai aqyndar köp jasamaidy, qolǧa üiretuge könbeitın kiıktıŋ laǧy siiaqty – qūsadan erte ölıp qalady. Olar myna jalǧanǧa syimai ötedı. Tūrsyn da tırşılıkke üilese almai ketken aqyn edı. Tūrsyn aqynnyŋ aramyzdan ketkenıne şirek ǧasyrdan asyp barady. Aqynnyŋ sözıne jazylǧan osynau ändı şyǧarǧanyma da 20 jyldan asypty. Seiıldıŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan "Taŋ samaly" atty myna muzykalyq filmdı Burabai men Balqantauda sosyn Seiıldıŋ tuǧan auyly – Qyzyltauda tüsırgen edım. Būǧan da on bes jyl tolypty. Syrǧyp ötıp jatqan uaqyt, zulaǧan ömır...Osyndaida Qaraǧandydaǧy qamsyz künderım eske tüsedı. Qaraǧandy vokzalynyŋ kafesınde Azamat Şoqşin ekeumız ūzaq otyruşy edık. Azamatqa bügıngı Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Serık Aqsūŋqarūly Grajdan dep at qoiǧan edı bır zamanda. Men özım "Şoqtyǧy biık Şoqşin" deimın älı künge deiın.Poiyzdar ersılı-qarsyly aǧylyp jatady. Şoqşin Tūrsyndy jatqa bıledı. "Öleŋ oqy!" – deimın Azamatqa.. Azamat aldyndany aşy araqty auzyna qūia salady da: Myna menı, bır kün eske tüsırıp, Jylaisyŋdar taǧdyrymdy tüsınıp. Būl fäniden şyndyq ızdep jürgende, Alyp kettı qanatyna qūs ılıp. Alyp ūşyp kettı menı Ol biıkke – Aq perıştem, qalai qisyn küiıkke. Qūdaimenen bırge jürgen jaqsy ǧoi, Janym senı, ülgermedım süiıp te...– dep bır qoiady. Ekeumız taǧy bır alyp qoiamyz. "Oqy", – deimın. Ol müdırmeidı: Ūqpaidy anyq, menı eşkım ūqpaidy anyq, Ketsem be eken möp-möldır şyqqa ainalyp. Keremetpın dep jürgen aqyndardyŋ., Dırıldetıp tızesın jyqqan bailyq. Al sen özıŋ altyn körseŋ şydaisyŋ ba, Şydaityndai kım edıŋ, Qūdaisyŋ ba?! Senıŋ şarap ışkenıŋ kımge därı, Ölesıŋ ǧoi bır künı qūlaisyŋ da. Ölsem ölem, ölmesem Qasym qaida, Tüsedı eske Tölegen osyndaida. Jer üstınde jürmın be, jürsem eger, Tuǧan tuys qaida jür, dosym qaida? Ūzaq ünsızdık iekteidı .Tek poiyzdardyŋ toqtausyz salǧan zıkırı üzılmeidı.Keide toqtap tūrǧan parovozdar tap bır adam qūsap kürsınedı...
1992 jyly "Ortalyq Qazaqstan" gzetınen bır öleŋın kezdeisoq oqyp qalǧan marqūm Esenǧali Rauşanov Tūrsynǧa hat jazypty. "Bıraq Tūrsyn jauap jazbady.. Jūmataiǧa ūqsai ma, qalai özı, – dedım de qoidym", – deidı Esenǧali aǧaMen aşy araqty qyrly staqandarǧa ortalap qūiamyn. "Oqy", – deimın. Şoqtyǧy biık Şoqşin – bala bürkıt sekıldı – aianbaidy: Janyma jaqyn osy aqyn – dala, Janymdy qaidan ūqsyn qatyn-bala. Sen jylap qalasyŋ-au,, qalǧyp ketsem, Sen jylap qalasyŋ-au, aqyldy ana. Janyma jaqyn, osy, maǧan dala, Janymdai jaqsy körem, jamandama. Tüsımde Mūqaǧali kübır ettı, Dübır jaqyn degenı ol, alaŋdama. Şoqşin ekeumız ünsız qaǧysyp, tartyp jıberısemız. Talai aqynnyŋ öleŋ oqyǧanyn kördım, bıraq Şoqşindai oqyǧan eşkımdı körgen emespın. Onyŋ öleŋ oqyǧany Şäken Aimanovtyŋ "Jiyrma bestı" salǧanyndai edı. Astanaǧa qarai kezektı poiyz qozǧalyp bara jatady. Almatyǧa bara jatqan poiyz ekı iınınen auyr demalyp, pysyldap toqtap tūrady. Vokzalda bır-bırın kütıp alǧan, şyǧaryp salyp jürgen beimaza jandar. "Oqy", – deimın. Masaŋ tartqan Şoqşin Gollivudtyŋ ūly akterlerı siiaqty: Auyrady jüregım... taza bılem... Jyldarynyŋ boldy ma, mazaǧy kem. Ölım degen nemene, Ömır jaqsy, Ömır jaqsy osyndai azabymen. Ömır jaqsy, öitkenı Kün bar mūnda, Ajal oǧyn atady kım darynǧa... ...Dür etıp ūşyp kettı kögerşınder, Qarǧalardy ürkıtıp tūrǧanymda. Tūrsynnyŋ būl öleŋı de tigış myltyqtyŋ oǧyndai keudemızdı taǧy bır köktei ötedı. Ötkenı sol emes pe, menıŋ aldymdaǧy ortadan tömen tüsken bötelke, qyrly staqandar būldyr tartady. Erıksız bualdyr tartqan ekı közıŋdı sürtpekke salfetqa apara jatqanyŋda Şoqşin "Qūi!", – deidı ämırlı ünmen qandy töbelesterden būzylǧan mūrny sol jaq betıne qarai odan saiyn qisaia tüsıp. "Tūrsyn aqynnnyŋ aruaǧy şat bolsyn!", – deidı ol aiausyz töbeles ızderı qalǧan tyrtyq-tyrtyq didary tünerıp. Endı öleŋdı "Oqy", – demei-aq bastai beredı: Ketıp baram Balqantauǧa asyǧyp, Qūt-ūiamnan qūpiiamdy jasyryp. Ūnatamyn tauda jalǧyz jürgendı, Jüregımnıŋ auyrǧany basylyp. Jaqsy körem, taŋnyŋ tynyş atqanyn, Öleŋım ǧoi taudan ızdep tapqanym. O, Jaratqan, sezbeidı ǧoi deisıŋ be, Ömırımnıŋ ötıp bara jatqanyn... Poiyzdar da ömır siiaqty – zulap ötıp jatady. Terezenıŋ aldynan poiyzdan qalyp bara jatqan jolauşy aiaq kiımı tarpyldap jügırıp ötıp ketedı.Tüngı perronda jauyn jauar aldyndaǧy jyndy jel oinaq salady. "Qūi!", – deidı Şoqşin esıne Tūrsyn tüsıp: Balqantaudyŋ basyna otyramyn men şyǧyp, Ketıp qaldy Jūmatai, ǧaiyp boldy Keŋşılık. Alty Alaştyŋ asylyn alar edım köterıp, Qūdai özı jıberse qūdırettı emşı ǧyp. Men olardyŋ barlyǧyn qara jerge tūrǧyzyp Alataudan älemge jeter edı bır qyzyq... Quat alyp tauymnyŋ tamyrynan taraǧan, Alabūrtyp köŋılım, tūla boiym tūr qyzyp. Qyryq jastan asqanda kettı köbı toqtamai, Jüregıne aqynnyŋ qadalady oq qalai? Jer betınen taba almai, keŋıstıkten ızdedım Ruhtary osynda – Al özderı joq qalai? – Özı qyryqqa da jetpedı, – deidı Şoqşin Tūrsynǧa, renıştıı ünmen. – Qūi, – deidı sosyn. Tartyp jıberısemız. Şoqşin tauyqtyŋ küiıp pısken sanyn auyr töbelesten synǧan tūmsyǧyna aparady. Qazırgı aqyndar araq ışpeidı, oraza ūstaidy. Oraza ūstaǧan aqynnan süikımsızdı körgenım joq. Būlar Mūhamettıŋ aqyndardy jek körgenın bıle me eken? Araq – öleŋge uyt beredı, "Işkış dep jür ǧoi bızdı... ", – dep Mūqaǧali aitpaqşy ol zamannyŋ mäi qūmar aqyndarynyŋ poeziiasyna saf sipattylyq, riiasyzdyq tän. Rasynda da XX ǧasyrymyzdyŋ poeziiasy möldırlıgımen, kırşıksızdıgımen den qoidyrady. Maǧjan bastaǧan būl tolqyn, Qasym, Ǧafu, Syrbai, Jūbandarǧa ūlasyp, Jūmeken, Mūqaǧali,, Qadyr, Tūmanbai, Jūmatai Keŋşılık, Saǧi, Jarasqan; Tūrsyndarǧa jalǧasady.. Kerısınşe – ışpeitın aqyndardyŋ öleŋderınde däm joq, tatu joq desek artyq aitpaǧanymyz.. Al "Ömırım şarap ışıp ötsın deimın" (Omar Haiam) ūstanymyn ūstanǧan şäiırlerdıŋ öleŋderı ärkez taŋǧy şyqtai tap taza, tūp-tūnyq – möldırep tūrady. .Öitkenı olar jüregın kırletpei taza araqpen juyp ötken jandar. Taza araqta – aqiqat bar.
Keide maǧan köşpelıler poeziiasy qymyzdan jaralǧandai körınedı. "Bır aiaq qymyzdyŋ ekı aiaq jelıgı bar" deidı mūny qazaq. Al şyǧystyŋ şaiyrlarynan şaraptyŋ buy teuıp tūrady. Omar Haiamnyŋ ǧazaldarynan daŋqty şäiırdıŋ mäihanalarda erekşe tylsym häl keşkenı sezıledı, Hafizde de solai. Tıptı bäzbıreulerınıŋ rubailarynan apiyn jūpary aŋqi ma, qalai?Al myna orys öleŋı söz joq, araqqa suarylǧan poeziia. Orys poeziiasyna ūlttyq sipat bergen Eseninnıŋ kündelıgınen "Malo eli, mnogo pili" (Az jep, köp ıştık) degenın oqyǧanym esımde. Europa aqyndarynyŋ öleŋınıŋ küşı – şotland viskiınde, fransuz koniagynda bolsa kerek. Aşy zahar boiyn alǧan Şoqşin oqyǧan Tūrsyn jyrlary talyp estıledı: Selt etpeidı-au qu köŋılım mūŋ basqan, Jaryq dünie – möldır şyny kır basqan... Jymyŋdaǧan bır jūldyzyŋ bolaiyn, Menı özıŋe alyp ketşı tüngı asqan. Ötken ömır esımde joq... Taǧy ūşyp, Jylaiynşy perıştemen tabysyp. O, Jer-ana, keşır menı, qyl-qybyr – Bolmady ǧoi jüregıme jabysyp... Jüregımde saqtau üşın qalpymda, Qyzyqpadym kümıske de altynǧa. Joldan taimau qiyn eken, sony ūǧyp – Ūşyp baram Jyluy joq jarqylǧa... Ekeumızde ışuge hal qalmaǧandai. Äitse de yrymyn jasaimyz. Syrtta jauyn qūiyp ketken. "Qaitaiyq, – deimın men Şoqşinǧa ūiadai jyly kafede tün lrtasyna şeiın keşken hälden aryla almai... Şoqşin de rahat keşken hälın qimaidy: Qyzyqtyrmai barady tük te menı, Jūldyzdar qara aspannyŋ nüktelerı. Erteŋ, mümkın senımen habarlasam, Bügın üige qaitpaimyn, kütpe menı... Tūrsynnyŋ būl öleŋın barmen de tüsınedı. Ünsız äkep bır şölmek aşyp qūiyp ketedı. Qaǧyp salamyz. Tüngı vokzaldy tıtıretıp jük paiyzy ötıp bara jatady saldyr-güllır etıp.. Syrttaǧy suyq jaŋbyrdan, sarǧaiyp tüsıp jatqan japyraqtardan küzdıŋ kelgenı sezıledı. Būzyq jüzdı Şoqşin atom süŋgıru qaiyǧynda üş jyl qyzmet etkende alǧan radiasiiadan şaşy tüsken maŋdaiy kafe şamynyŋ älsız säulesıne şaǧylysyp Tūrsyndy toqtamai oqi beredı: Küz kelıptı... Men qalai baiqamaǧam? Qiyn bolyp barady qaita maǧan. Japyraqtar – jürektıŋ köşırmesı, Saitannyŋ köşırmesı – saiqal adam. Jaz qaldyryp ketedı küzge nesın, Sen menı ızdep būl jerge jüz kelesıŋ. Saǧynyş bar ösımdık älemınde, Men ‐ sondamyn, menı eşkım ızdemesın... Öleŋ baptaǧan käiıp häldı qia almaǧan Şoqşin kafede qala beredı. Taŋerteŋ bastalatyn küikı tırlıkten aiylymdy jiǧan men keudem dertııp üige qaitamyn sümbılenıŋ suyq jaŋbyry iınımnen ötıp... Ersılı-qarsyly zuyldaǧan poiyzdardyŋ saldyr-güldır dausy bırte-bırte alystai tüsedı. ....Osyndai künnıŋ erteŋınde keşken şerlı hälden "Körıktım änı" tudy. Keiıpkerı bır ädemı aru edı... Alty ışektı gitarany adamşa söiletken Seiıl änşı sol künı üstınen tüsıp üirenıp edı....
Erjan TÖLEUTAI
https://m.youtube.com/watch?v=7a4_7YO5CwY&feature=share
