Búgingi tańda úsh ishekti dombyra týraly kóp áńgime aıtylyp júr. «Qazaqta mundaı mýzykalyq aspap bolmaǵan», «oıdan shyǵarylǵan» degendeı pikir bar. Belgili kúı zertteýshisi Rústem Núrkenov osy saýaldarǵa tolyqqandy jaýap beredi.
HH ǵasyrdan orta tusynan bastap qazaqtyń dástúrli mýzykasy keńinen zertteldi. Derekter ǵylymı jolǵa salynyp, ártúrli eńbekter jazyla bastady. Onyń ishinde erterekte ómir súrgen kúıshilerge bıografııalyq zertteýler, kúılerine taldaýlar júrgizildi. Alaıda bul zertteýler negizinen tek eki ishekti dombyra aıasynda ǵana shektelgen edi. Ótken ǵasyrdyń orta tusyna deıin deıin elimizdiń shyǵys óńiriniń halyq turmysynda keńinen qoldanyp, ánshi men kúıshileri shertken, arnaıy sol aspapqa shyǵarylǵan kúıleri bolǵan úsh ishekti dombyra jaıly málimetti kóp kezdestire almaımyz. Búgingi maqala osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin arnalǵan
Aldymenen aspaptyń tarıhy men taralý aımaǵyna toqtalyp óteıik. Búgingi kúngi kózqaraspen aspaptardyń taralý geografııasy jaıly naqty aıtý qıyn. Ártúrli etnogenezdik proesterden quralyp, kóshpelilik ómirdi negizge alǵan qazaq halqynyń turmysyn zertteý ońaı emes. Biraq úsh ishekti dombyranyń taralýy aımaǵyn bilý maqsatynda júrgizilgen zertteý barysynda tabylǵan etnografııalyq jáne tarıhı málimetterge sáıkes atalmysh aspap qazaq jeriniń barlyq aımaqtarynda qoldanyldy degen tujyrymǵa kelýge bolady. Eger bir aımaqta keńinen qoldansa, basqa aımaqta umylyp ketken. Tek sol óńirde erterekte zerttegen etnograf-tarıhshylardyń ǵana málimetterinen bile alamyz. Qazaq jerinde úsh ishekti dombyranyń taralýy aımaǵyn tanystyrý retin biz derek kózderdiń ýaqytyna baılanysty júrgizemiz.
Úsh ishekti dombyra jaıly kezdesken eń erterek málimet kózi qazirgi Batys Qazaqstan oblysynyń jerine tıesili. B. Sarybaev óz eńbeginde kelesi aqparat beredi: «Trehstrýnnye dombry vstrechalıs ı na terrıtorıı sovremennoı Ýralskoı oblastı. V 1857 godý etnograf D. Isaev, pobyvavshıı ý kazahov Býkeevskoı ordy, ýpomınaet o trehstrýnnoı dombre. Razlıchnye vsedenııa o neı takje sobralı etnografy A. Evreınov, A. Harýzın, P. Iýdın» [Sarybaev B. «Kazahskıe mýzykalnye ınstrýmenty», 26-bet].
Qazaq jeriniń Ońtústik aımaqtarynda da úsh ishekti dombyra kezdeskeni jaıly senimmen aıta alamyz. 2013 jyly arnaıy Ońtústik Qazaqstan oblysyna ekspedıııalyq jumystar boldy. Birqatar ónerpazdar men ólketanýshylardan arnaıy surastyrý jumystary júrgizilip, derekter tabyldy. Atap aıtar bolsaq, shejireshi Seıtomar aqsaqalmen jeke suhbattasý barysynda kelesi málimet jazylyp alyndy: «Qaıypnazar degen azamat «Tandyrbap» atty kúıdi qyrǵyzdyń kishkentaı dombyrasy emes, úsh ishekti qazaqtyń dombyrasymen tartsa jaqsy bolar edi dep aıtqan» degen málimet berdi [Suhbattyń aýdıo jazbasy jeke muraǵatta saqtaýly]. Bul derekti negizsiz dep aıta almaımyz. Óıtkeni Bolat Sarybaevtyń eńbekterinde de aspaptyń osy aımaqta taralýy jaıly aqparat kezdesedi: «V 1930-gody v Bostandykskom ı Jogyryshyrshykskom raıone Chımkentskoı oblastı ee bylı jıvy ıspolnıtelı na shertere. Sredı nıh osobenno otlıchalıs vırtýoznoı ıgroı Ashır ı Zarkým. Ob etom soobaet pısatel Rahmatýlla Raımkýlov, kotoryı v ıýnostı slyshal kúı «Tandyrbap», ıspolnıavshıı na shertere» [Sarybaev B. «Kazahskıe mýzykalnye ınstrýmenty», 94-bet].
Sondaı-aq kúıshi-zertteýshi Bazaraly Múptekeevpen (1967-2015) suhbattasý barysynda belgili bolǵan Jetisý kúıshilik mektebiniń ókili Qojekeniń balasy Raqysh ta úsh ishekti dombyra shertken.
Búgingi kúnge tek jazba derekpen ǵana emes, naqty aspaptary men kúıleri saqtalyp, úsh ishekti dombyrany tartýdyń dástúrli aımaǵyna aınalǵan qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy: «Úsh ishekti, keıde shanaǵynyń ishine qosymsha ishekteri taǵy bar, kóne dombyralar Semeı oblysynyń Abaı, Shubartaý jáne Jańa Semeı aýdandarynda jıi kezdesedi. Semeı oblysynda úsh ishekti dombyra tartýdyń tamasha sheberleri kóp bolǵan..» [Sarybaev B. «Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary», 119-bet].
Bolat Sarybaevtyń jazbasynan bólek, ertede bul aımaqta úsh ishekti dombyrada tartý dástúri bolǵanyn kórsetetin Erkeǵalı Rahmadıevtyń myna esteligi bar: «Prı ocherednoı ekspedııı v Vostochnyı Kazahstan, letom 1958 goda, Erkegalı Rahmadıevıch ýje elenapravlenno stal ıskat trehstrýnnýıý dombyrý... V razgovorah starıkı ýpomınalı o terhstrýnnoı dombyre, no sama dombyra ne nahodılas. I vot ýdacha v odnom ız gornyh selenııı Markakolskogo raıona! Nashelsıa chelovek ne tolko ımeıýıı trehstrýnnýıý dombyrý, no ı ıgraıýıı na neı kıýı. Prıchem on ıspolnıal ı neskolko kıýev Baıjıgıta» [Súleımenova M. «Rahmadıev», 101-bet].
Qazaqstannyń Shyǵys óńirinde úsh ishekti dombyra jaıly derek «Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary» kitabynan kezdestiremiz. Ol Qulynshaq kúıshiniń dombyrasy. Aqseleý Seıdimbektiń deregine qaraǵanda Qulynshaq ShQO-nyń Shubartaý elinde ómir súrgen [Seıdimbek A. «Qazaqtyń kúı óneri», 808-bet].
1997 jylyna deıin Semeı oblysy bólek aımaq bolyp esepteldi. HIH ǵasyrda bul jer Semeı gýbernııasy bolyp esepteldi. Quramyna qazirgi Pavlodar oblysy, Ortalyq Qazaqstannyń Qarqaraly aımaǵy kirdi. Osy tarıhı-geografııalyq bólinýi eskersek, úsh ishekti dombyra qazirgi Ortalyq Qazaqstanda da kezdesýi yqtımal deýge bolady. Bul sózge kelesi ıtata dálel: «Ertedegi ónerpazdar arasynda qoldanysta bolǵan bul (úsh ishekti dombyra ) dombyra negizinen Shyǵys jáne Ortalyq Qazaqstan óńirlerinde damyǵan» [Súleımenova M. «Rahmadıev», 116-bet].
Endi úsh ishekti aspaptyń qazaq dalasynda paıda bolýy jaıyna keleıik. El arasynda úsh ishekti dombyrany arnaıy Abaıdyń ótinishimen Muqa jasaǵan degen derekterdi kezdestirýge bolady. Abaı óz aqyn shákirtterine bir-bir tapsyrmadan bergenin bilemiz. Mysaly, Shákárim Qudaıberdiulynyń «Qalqaman-Mamyr», Kókbaı Janataıulynyń «Sabalaq» poemalary osylaısha dúnıege kelgen. Sol sııaqty Abaı Muqaǵa «dombyraǵa úshinshi ishekti taǵyp kórshi, qalaı bolatynyn kóreıik» dep tapsyrma beripti. Keıinnen Abaı bul aspapty maquldap, jaqyndary úsh ishekti dombyra tartýǵa kóshipti.
Abaı ótinishi boıynsha Muqanyń úsh ishekti dombyrany jasaǵandyǵy jóninde naqtyly (fakt) túrde sol kezdegi gazet betinde jarııalanǵan derekter tabylsa, bul oraıda Abaıdyń erterekte el ishine taralǵan, túrli ýaqyt sebepterine baılanysty paıdalanylýdan qalǵan úsh ishekti dombyrany qaıta jańǵyrtýǵa óz úlesin qosty dep tolyq senimmen aıta alamyz. Óıtkeni qazaqtyń kóne mýzykalyq aspaptaryn zertteýshi, ǵalym Bolat Sarybaev óz eńbeginde, «bul kóneden kele jatqan aspap túri» dep atap ótýi, úsh ishekti dombyranyń bazǵy zamannan bizge jetken Túrik halyqtarynyń ortaq jádiger ekenin kórýge bolady. Jalpy, úsh ishekti aspaptar Altaı taýynyń aınalasynda meken etken barlyq halyqtyń mýzykalyq mádenıetinde kezdesetinin atap ketken jón.
Osy ýaqytqa deıin úsh ishekti dombyrada tartqan kúıshilerdiń negizinen tek esimderi ǵana jetken. Ártúrli derekterdi saralaý kezinde atalmysh aspapta qoldanǵan kúıshilerdiń esimderi belgili boldy.. Atap aıtsaq: Abaı Qunanbaıuly, Aqylbaı Abaıuly, Álmaǵambet Qapsálámuly, Áýbákir Aqylbaıuly, Israıyl Aqylbaıuly, Shabdan Álmaǵambetov, Nurǵalı Qadyrbekuly, Baıtóleý Nurǵalıuly, Taıtóleý Qadyrbekuly, Ysqaq Ermekbaev syndy ónerpazdar úsh ishekti dombyra kúı tartyp, án súıemeldep júrgen. Biraq aty atalǵan kúıshilerdiń óneri jaıynda málemet tabylmady. Bul kemshiliktiń sebepteri sol zamanda júrgizilmegen zertteýlerge baılanysty dep esepteımiz. Muraǵattyq jazbalar jáne arnaıy mýzykatanýlyq izdenister bolmady. Degenmen halyq arasynda aty shyǵyp, úsh ishekti dombyrany nasıhattaýǵa óz úlesin qosqan, ári kúı tartýynda aýdıojazbalar saqtalǵan úsh kúıshi týraly arnaıy toqtalyp ketpekshimiz.
Musahan Ázilhanov (1897-1978 jj.) – qazaq mýzykataný ǵylymyna belgisiz bolyp kelgen kúıshi. Ónerpazdyń ómiri men shyǵarmashyly dál qıyn kezeńge tústi. Aldymen bolys bolyp bılik aıtqan, keıin saıasattyń kesirinen shekara asyp Qytaıdy panalaǵan. Ol jaqta mektep muǵalimi bolyp, halyqtyń saýatyn ashyp júrgen. Keıin týǵan elge oralyp, óz elinde qyzmet jasaǵan. Kóship – qonyp júrse de qolyndaǵy úsh ishekti dombyrasyn tastamaı, búgingi kúnge ertedegi kúılerdi jetkize bilýi erlik dep sanaımyz. Kúıshiniń shertken kúıleri Semeı qalasyndaǵy Abaı qoryq-murajaıynda aýdıojazba túrinde saqtalǵan.
Shákir Ábenov (1901-1994 jj.) – búgingi kúnde deıin tek abyz aqyn, ánshi-kompozıtor retinde ǵana belgili boldy. Biraq ónerpaz boıyna aqyndyq, ánshilik, kúıshilik, ańshylyq, ustalyqty syıdyra bilge biregeılik tulǵa. Bul dástúrli qoǵamdaǵy kúıshige ortaǵa tán qubylys. Óziniń saıası kózqarasymen, ótkir tildi aqyndyǵy úshin kóptegen qıynshylyqty kórgen. Kúıshiniń ómiri ońaı bolǵan joq. HH ǵasyrdaǵy náýbet kezderden (asharshylyq, repressııa, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys) bastap Qazaqstannyń táýelsizdik alǵan qýanyshty kezine deıin basynan ótkizdi. Atalǵan barlyq oqıǵalar kúıshiniń ónerine óz áserin tıgizgeni anyq. Ónerpazdyń kúıleri Semeı qalasyndaǵy Abaı qoryq-murajaıynda lentaly jazba túrinde saqtalǵan.
Jarqyn Shákárim (1947 jyly týǵan) – bizdiń zamanymyzda úsh ishekti dombyra nasıhattap júrgen jalǵyz kúıshi. Ol ónerdiń úsh túrli baǵytyn ustaı bilgen. Birinshiden – mýzyka zertteýshisi bolyp halyqqa tanyldy. Qazaq ónerine qatysty, ásirese úsh ishekti dombyra jaıly el aýzynan málimet jınap, umyt bolǵan kúılerdi qaıta jańǵyrtty. Ekinshisiden – kúıshilik baǵytty da qatar alyp júrýi. Tabylǵan kúılerdi tek zerttep qana qoımaı, oryndap, sahnadan tartyp ta júrdi. Úshinshiden – kompozıtor retinde jańasha stıldegi kúılerdi dúnıege ákeldi. Óz janynan ondaǵan kúı shyǵaryp, kúıshilik repertýardy kóbeıte tústi. Barlyq kúıleri Qazaq radıonyń Altyn qorynda saqtalǵan.
Úsh ishekti dombyra qazaqtyń dástúrli mýzykalyq mádenıetinde ózindik orny bar jádiger. Uly Abaıdyń ózi qoldanǵan aspap búginge tıisti dárejesinde nasıhattalý kerek. Bolashaqta maqala barysynda keltirilgen derekterdi jáne de jańa tabylǵan málimetterdi saralaı kele úsh ishekti dombyranyń qazaq halqy úshin ózindik ornyn aıqyndap alý kerek. Sonda ata-babalar aldyndaǵy paryzdy óteı alǵandaı bolamyz.
Rústem NÚRKENOV
kúı zertteýshisi
