«Ákemiz aıaǵynan kemtar, múgedek boldy. Men aǵamnyń qolynda óstim. Ol orta sharýa, momyn kisi edi. Aǵamnyń eki jaqsy aty bolatyn. At jalyn tartar shaqqa jetkenimde sol eki attyń biri, báıgeden kelip júrgen qaraqasqa júırikti taqymyma bastym. Aǵam qolymdy qaqqan joq»... Bul — belgili ǵalym,abaıtanýshy, jazýshy Qaıym Muhamethanovtyń ánshi, sazger Estaı Berkimbaev týraly jazǵan «Eki kezdesý» atty esteliginen alynǵan úzindi. Qazaqtyń kez kelgen balasy sekildi, Estaıdyń da jylqy malyna degen yqylasy erekshe ekenin osy bir tórt-bes sóılemmen baıandaǵan jazýshy joǵaryda atalǵan sózderdi ánshiniń óz aýyzynan estip, jazyp alǵan. Al Estaıdyń serilikke minip shyǵatyn menshikti kók aty bolǵanyn jalpaq jurt bile bermeıdi. Aqynnyń senimdi serigine aınalǵan janýar týraly buǵan deıin múlde jazylmaı keldi.
Jalpy, jylqy týraly áńgime qozǵaǵanda Aqan seriniń Qulageri aýzymyzǵa birinshi bolyp oralady. Ol zańdy da. Qazaq halqy jylqy malyn áspettep, jeti qazynaǵa jatqyzǵan. Minseń – kólik, kıseń – kıim, ishseń – as bolatyn janýardy erekshe qasterlegen. Ár adamnyń básire jylqysynyń bolýy – baǵzy zamannan qalyptasqan dástúr. Ertedegi batyrlar jaýgershilik zamanda aldymen óziniń kúsh-qaıratyna sense, odan keıin astyndaǵy tulparyna senim artqan. Sol sekildi, sal-serilerdiń de kózdiń jaýyn alar symbatty, asyl tuqymdy jylqylary bolǵan. Estaıdyń kók aty men úkili dombyrasy da ánshiniń qolqanaty bolypty desedi.
Ánshiniń Jánábil atty ulynan týǵan úlken nemeresi Zeken apa búginde seksennen asty. Soǵan qaramastan, atasy týraly kórgen-bilgenin, estigenin keleli basqosýlarda, jıyn-toılarda únemi sóz etip otyrady. Aqkól-Jaıylma óńirinde turatyn Zeken apaǵa sálem bere barǵanymda: «Estaıdyń dombyrasy men Qorlan syılaǵan júzigi talaı áńgimege arqaý boldy ǵoı. Ony árkim árqalaı aıtyp, jurtty dúdámal oıǵa da qaldyrdy. Degenmen, el ishinde Estaıdyń jeke zattary týraly aragidik qana aıtylady. Onyń menshikti kók aty, jez samaýryny men Almatydan ákelgen qara chemodany jaıly eshkim bile bermeıdi», degen bolatyn. Men de uly ánshi urpaqtarynyń birimin. Kezinde ózimniń atam, Estaıdyń nemere inisi Qyzdarbek te aqynnyń kók aty bolǵanyn áńgime arasynda jıi aıtatyn.
– Atamyz jylqyqumar edi. Ol barǵan jerinen at minbeı kelmeıtin. Qazaq ónerin qadirleıtin jurtshylyq oǵan únemi osylaı cyı-qurmet kórsetetin. Atamnyń menshikti kók aty boldy. Ony ózinen basqa adam minbeıtin. Janýardyń kútimimen de ózi aınalysatyn. Aptalap, aılap serilik quryp jol júrgende kók atty minip ketetin. Erekshe atap óterligi, ony atama eshkim syılaǵan joq. Ol bizdiń úıdiń bıeleriniń birinen týǵan janýar edi. Atam ony taı kezinen úıretip, baptady. Arbaǵa, shanaǵa jekti. Jylqy maly adam sekildi sezimtal keledi eken… Atam kók atqa jekigen kezderinde janýar eki qulaǵyn qaıshylap, múlgı qalatynyn talaı kórgenbiz. Al seıil qurýǵa attanarda ákem Jánábil álgi kók atty kúmis ermen erttep, áshekeıli ábzelderin taǵatyn, — deıdi Zeken apa.
Estaı Berkimbaıuly kók atty erekshe qurmettegen. Oǵan myna bir oqıǵa dálel. 1941 jyly Uly Otan soǵysyna miniske táýir jylqylardyń da alynǵany barshaǵa málim. Sol bir dúrbeleń shaqta aýyldyń jylpostary Estaıdyń kók atyn jylqy jınaýshylardyń qolyna tapsyryp jiberedi. Árıne, súıikti atynan qol úzý Estaıǵa ońaı túspeıdi. «Atam tań namazyn oqyp bolyp, kúndegi ádetinshe júzin qubylaǵa buryp, Quran oqıtyn. Bes ýaqyt namazyn qaza jibermeıtin edi, jaryqtyq. Bir kúni tańǵy shaıyn ishti de, Pavlodar qalasyna jol júretinin aıtty. Sebebin suramadyq. Sóıtsek, atamyz sondaǵy áskerı bólimge barypty. Bólim bastyqtaryna ózin tanystyrǵan sharýasyn baıandaıdy. Kók atty ózine qaıtaryp berýlerin ótinedi. Elge tanymal ataqty adamnyń ótinishin jerde qaldyrmaǵan basshylar janýardy ıesine tapsyrady. Atam ony aýylǵa minip kelgende úlken toı bolǵany áli esimde. Janýardyń jal-quıryǵyn kúzep tastapty. Dál osy beıne sanamda erekshe saqtalyp qalypty», — deıdi ótken kúnderdi saǵynyshpen eske alǵan Zeken apa.
Kók at odan keıin de Estaı aqynǵa biraz jyl serik boldy. Ánshi onymen biraz jerdi sharlady. Janýar nebir qıyndyqtardy da ótkeredi. Ókinishtisi, kók at kárilikten emes, zorlyqtan ólipti. Bul jaıynda Zeken apa: «Sol kezdegi aýyldyń sholaq belsendileriniń biri kók atty atamyzdan tartyp alyp, qara jumysqa jekti. Jylqy jaryqtyq ábden aryp, qur súlderi qaldy. Bir kúni túski asymyzdy iship otyr edik, atamyz tereze jaqqa úńildi. Sóıtsek, aıaqtaryn zorǵa basyp, kók at súıretilip kelip tur eken. Atam asyn tastaı salyp, dalaǵa shyqty. Sol aralyqta kók attyń da demi úzildi. Onyń ólimi barshamyzǵa qaraly qazadaı aýyr tıdi…», – degen bolatyn.
Estaı aqyn senimdi seriginen osylaı aıyrylypty…
Farhat Ámirenov,
"Egemen Qazaqstan" gazeti.
