Reseı memlekettik dýmasynyń bilim jáne ǵylym komıtetiniń jetekshisi, «Edınaıa Rossııa» partııasy frakııasynyń múshesi Vıacheslav Nıkonovtyń ótken aptada reseılik «Pervyı kanal» telearnasyndaǵy «Bolshaıa ıgra» baǵdarlamasynda: «Qazaqstan aýmaǵy – Reseıdiń Qazaqstanǵa bergen úlken syıy», «Qazaqstan degen bolǵan emes», «Qazirgi Qazaqstannyń soltústigindegi jeri ıen jatqan, al ońtústigindegi jerdi kezinde Reseı, Sovet odaǵy syıǵa bergen...», degen sala-qulash sózderi búkil qazaq baspasózinde qyzý talqyǵa tústi. Ile-shala Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi Reseı Federaııasynyń Qazaqstandaǵy ýaqytsha senimdi ókili Aleksandr Komarovty shaqyryp, narazylyq notasyn tapsyrdy.
Bul báz bireýler aıtyp júrgendeı, Jeltoqsandaǵy tolqýlarǵa baılanysty eldiń nazaryn basqa baǵytqa aýdarý úshin bıliktiń ózi jasaǵan «senarııi» emes. Atalǵan notany Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin bolǵan, Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy úlken «dıplomatııalyq súrkelis» dep baǵalaýǵa bolady. Óıtkeni, buryn-sońdy Qazaqstan Reseıge narazylyq bildirip, nota tapsyrdy degendi estigenimiz joq. Jerimizge kóz súzgeni úshin ústimizdegi jyly Qytaıǵa da osyndaı nota jóneltilgeni esimizde.
Bul neni bildiredi? Bul - Qazaqstannyń óziniń túpkilikti ulttyq múddesin qorǵaýǵa kelgende, kez kelgen ımperııaǵa «joq!», dep aıta alatyn deńgeıge jetkenin bildiredi. Men muny Toqaev bıliginiń ulttyq múddege, memleket tutastyǵyna qaıshy keletin máselede únsiz qalmaıtyn yqpaldy basshy ekendiginiń kórinisi dep baǵalaımyn.
Al Qazaqstan tapsyrǵan notanyń nátıjesiniń qalaı bolatynyna kelsek, dıplomatııalyq turǵydan Reseı bul notaǵa jaýap berse de utylady, bermese de utylady. Reseı sheneýnikteri bul rette Qazaqstannyń osyndaı oqys qımyl jasaıtynyn kútpese kerek. Sonymen birge, qazaq halqy da, qazaq bıligi de Reseıdiń ımperııalyq pıǵylynyń eshqashan ólmeıtindigine jáne bir ret kóz jetkizdi.
Qazir Qazaqstan Reseı «ýysynan» birtindep, sýsyp shyǵyp barady. Qazaq «sýǵa ketken tal qarmaıdy», dep beker aıtpaǵan. Jeńilis tapqan Keńes odaǵy ımperııasynyń murageri - Reseıdiń bul áreketin sol «tal qarmaý» dep baǵalaǵan jón bolar. Onyń ımperııalyq pıǵyly kúnnen kúnge órship, burynǵy ótken-ketkenin ańsap, kórshisine kóz alartyp, aınalasymen jaýlasyp otyr. Qalyń shıbóriniń ortasynda qalǵan jalǵyz kári arystan sekildi...
Tarıhta myń jyl ómir súrgen Vızantııa ımperııasy kishkene ǵana túrikterden jeńilip, jer qushty. Keıingi Franııa, Prýssııa, ın ımperııalarynyń da kúni batty. Azýyn aıǵa bilegen ımperııalardyń kúliniń kókke ushýynyń bir-aq sebebi bar. Ol - osyndaı ebedeısiz dıplomatııalyq qarym-qatynas. Eger osy turǵydan qarasaq, álemde ózinen basqa dosy joq Reseı men Qytaı ımperııalarynyń da kúni batýǵa taıaý dep topshylaýǵa bolady.
Reseı ımperııasynyń qazirgi júrgizip otyrǵan syrtqy saıasaty – tap-taza eski ımperııalyq óktemdik. Ol kórshilerin óziniń qushaǵyna tartýdan góri, kerisinshe úreılendirip, basqa topqa birigýge májbúrlep otyr. Keńes odaǵy ydyraýdyń aldynda da bul memleket álemde soqa basy sopaıyp jalǵyz qalǵan bolatyn. Keńes odaǵy taraǵannan keıin eń aldymen Baltyq jaǵalaýyndaǵy úsh memleket - Latvııa, Estonııa, Lıtva Reseıge qosh aıtyp, Eýroodaqqa kirip ketti. Reseı óziniń qandas týysy Ýkraınaǵa da judyryǵyn kórsetti. Sonyń áserinen ol da batysqa bet burdy. Kavkazdaǵy Grýzııa, Ázerbaıjan jáne Moldova da Reseımen at kekilin kesisti. Tek, shekaralas jatqan Qazaqstan men Belarýs qana dostyqtan aınymaı kele jatqan edi. Ókinishke oraı, Reseı bul eki kórshisiniń de búıirinen túrtpektep, mazasyn alýda.
Mundaıda kez-kelgen Táýelsiz eldiń qol qýsyryp qarap otyrmaıtyny belgili. Eger, Reseı syrtqy saıasaty osylaı ımperııalyq pıǵylyn ońdy-soldy jalǵastyra berse, Qazaqstannyń da óziniń týys-baýyrlastaryn janyna shaqyryp, ózgeshe qam jasary sózsiz. Bul - júz jyldan beri qol jetpes arman bolyp kelgen «Turan odaǵynyń» qurylýyn barynsha tezdetedi. Eýropa odaǵynyń qalyptasýy da basynda tek fılosoftar men qııalshyldardyń armany ǵana bolatyn.
Uly franýz jazýshysy Gıýgo 1849 jyly: «Erte me, kesh pe, Eýropa kontınenttegi barlyq elder birimen-biri tyǵyz yntymaqtasyp, baýyrlas el bolady. Erte me, kesh pe, Eýropada tek ıdeologııalyq kúresterden basqa, eshqandaı soǵys maıdany bolmaıdy. Erte me, kesh pe, oq pen bombanyń ornyna saılaý bıletteri júretin bolady», - degen eken.
Mine, búgingi kúnde sol qııaldan týǵan arman júzege asty. Ortaq saıasaty, ortaq ekonomıkasy, ortaq aqshasy bar álemdegi eń úlken saıası-ekonomıkalyq biregeı odaq bolyp qalyptasty. Kez-kelgen odaq ózdiginen qalyptaspaıdy. Onyń qalyptasýyn syrtqy kúshter jedeldetedi. Eýroodaqtyń qııaldan shyndyqqa aınalyp, araǵa júz jyl salyp, qaıta qalyptasýyna, sol kezdegi AQSh-tyń ekonomıkalyq gegemonııasy sebep boldy.
Sol sııaqty, kúlli túrik dúnıesiniń armandaǵan «Túrki birligi», «Turan odaǵynyń» qurylýyna da qazirgi Reseıdiń júrgizip otyrǵan ımperııalyq pıǵyldaǵy zoreker dıplomatııalyq saıasaty sebep bolǵaly tur.
Eger, shynmen saıası júıesi, ekonomıkasy, aqshasy ortaq Eýroodaq sekildi «Turan odaǵy» qurylsa, bul álemde Eýroodaqtan keıingi ekinshi úlken saıası ekonomıkalyq birlestik bolady. Sonymen birge, saıası jáne ekonomıkalyq jaqtan (ortaq qorǵanys jaqtan bolsyn) Reseı ımperııasymen ıyq tiresetin, tipti, odan óktemirek jańa kúshke aınalady. Sóıtip, Reseıdiń qazirgi «múıiz suraǵan» ımperııalyq pıǵyly, ony bolashaqta «qulaǵynan» aıyryp tynary daýsyz.
Erbosyn Nurmuhanuly
Abai.kz
