Resei memlekettık dumasynyŋ bılım jäne ǧylym komitetınıŋ jetekşısı, «Edinaia Rossiia» partiiasy fraksiiasynyŋ müşesı Viacheslav Nikonovtyŋ ötken aptada reseilık «Pervyi kanal» telearnasyndaǧy «Bolşaia igra» baǧdarlamasynda: «Qazaqstan aumaǧy – Reseidıŋ Qazaqstanǧa bergen ülken syiy», «Qazaqstan degen bolǧan emes», «Qazırgı Qazaqstannyŋ soltüstıgındegı jerı ien jatqan, al oŋtüstıgındegı jerdı kezınde Resei, Sovet odaǧy syiǧa bergen...», degen sala-qūlaş sözderı bükıl qazaq baspasözınde qyzu talqyǧa tüstı. Ile-şala Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı Resei Federasiiasynyŋ Qazaqstandaǧy uaqytşa senımdı ökılı Aleksandr Komarovty şaqyryp, narazylyq notasyn tapsyrdy.
Būl bäz bıreuler aityp jürgendei, Jeltoqsandaǧy tolqularǧa bailanysty eldıŋ nazaryn basqa baǧytqa audaru üşın bilıktıŋ özı jasaǧan «ssenariiı» emes. Atalǧan notany Qazaqstan täuelsızdık alǧannan keiın bolǧan, Qazaqstan men Resei arasyndaǧy ülken «diplomatiialyq sürkelıs» dep baǧalauǧa bolady. Öitkenı, būryn-soŋdy Qazaqstan Reseige narazylyq bıldırıp, nota tapsyrdy degendı estıgenımız joq. Jerımızge köz süzgenı üşın üstımızdegı jyly Qytaiǧa da osyndai nota jöneltılgenı esımızde.
Būl nenı bıldıredı? Būl - Qazaqstannyŋ özınıŋ tüpkılıktı ūlttyq müddesın qorǧauǧa kelgende, kez kelgen imperiiaǧa «joq!», dep aita alatyn deŋgeige jetkenın bıldıredı. Men mūny Toqaev bilıgınıŋ ūlttyq müddege, memleket tūtastyǧyna qaişy keletın mäselede ünsız qalmaityn yqpaldy basşy ekendıgınıŋ körınısı dep baǧalaimyn.
Al Qazaqstan tapsyrǧan notanyŋ nätijesınıŋ qalai bolatynyna kelsek, diplomatiialyq tūrǧydan Resei būl notaǧa jauap berse de ūtylady, bermese de ūtylady. Resei şeneunıkterı būl rette Qazaqstannyŋ osyndai oqys qimyl jasaitynyn kütpese kerek. Sonymen bırge, qazaq halqy da, qazaq bilıgı de Reseidıŋ imperiialyq piǧylynyŋ eşqaşan ölmeitındıgıne jäne bır ret köz jetkızdı.
Qazır Qazaqstan Resei «uysynan» bırtındep, susyp şyǧyp barady. Qazaq «suǧa ketken tal qarmaidy», dep beker aitpaǧan. Jeŋılıs tapqan Keŋes odaǧy imperiiasynyŋ mūragerı - Reseidıŋ būl äreketın sol «tal qarmau» dep baǧalaǧan jön bolar. Onyŋ imperiialyq piǧyly künnen künge örşıp, būrynǧy ötken-ketkenın aŋsap, körşısıne köz alartyp, ainalasymen jaulasyp otyr. Qalyŋ şibörınıŋ ortasynda qalǧan jalǧyz kärı arystan sekıldı...
Tarihta myŋ jyl ömır sürgen Vizantiia imperiiasy kışkene ǧana türıkterden jeŋılıp, jer qūşty. Keiıngı Fransiia, Prussiia, Sin imperiialarynyŋ da künı batty. Azuyn aiǧa bılegen imperiialardyŋ külınıŋ kökke ūşuynyŋ bır-aq sebebı bar. Ol - osyndai ebedeisız diplomatiialyq qarym-qatynas. Eger osy tūrǧydan qarasaq, älemde özınen basqa dosy joq Resei men Qytai imperiialarynyŋ da künı batuǧa taiau dep topşylauǧa bolady.
Resei imperiiasynyŋ qazırgı jürgızıp otyrǧan syrtqy saiasaty – tap-taza eskı imperiialyq öktemdık. Ol körşılerın özınıŋ qūşaǧyna tartudan görı, kerısınşe üreilendırıp, basqa topqa bırıguge mäjbürlep otyr. Keŋes odaǧy ydyraudyŋ aldynda da būl memleket älemde soqa basy sopaiyp jalǧyz qalǧan bolatyn. Keŋes odaǧy taraǧannan keiın eŋ aldymen Baltyq jaǧalauyndaǧy üş memleket - Latviia, Estoniia, Litva Reseige qoş aityp, Euroodaqqa kırıp kettı. Resei özınıŋ qandas tuysy Ukrainaǧa da jūdyryǧyn körsettı. Sonyŋ äserınen ol da batysqa bet būrdy. Kavkazdaǧy Gruziia, Äzerbaijan jäne Moldova da Reseimen at kekılın kesıstı. Tek, şekaralas jatqan Qazaqstan men Belarus qana dostyqtan ainymai kele jatqan edı. Ökınışke orai, Resei būl ekı körşısınıŋ de büiırınen türtpektep, mazasyn aluda.
Mūndaida kez-kelgen Täuelsız eldıŋ qol qusyryp qarap otyrmaityny belgılı. Eger, Resei syrtqy saiasaty osylai imperiialyq piǧylyn oŋdy-soldy jalǧastyra berse, Qazaqstannyŋ da özınıŋ tuys-bauyrlastaryn janyna şaqyryp, özgeşe qam jasary sözsız. Būl - jüz jyldan berı qol jetpes arman bolyp kelgen «Tūran odaǧynyŋ» qūryluyn barynşa tezdetedı. Europa odaǧynyŋ qalyptasuy da basynda tek filosoftar men qiialşyldardyŋ armany ǧana bolatyn.
Ūly fransuz jazuşysy Giugo 1849 jyly: «Erte me, keş pe, Europa kontinenttegı barlyq elder bırımen-bırı tyǧyz yntymaqtasyp, bauyrlas el bolady. Erte me, keş pe, Europada tek ideologiialyq küresterden basqa, eşqandai soǧys maidany bolmaidy. Erte me, keş pe, oq pen bombanyŋ ornyna sailau biletterı jüretın bolady», - degen eken.
Mıne, bügıngı künde sol qiialdan tuǧan arman jüzege asty. Ortaq saiasaty, ortaq ekonomikasy, ortaq aqşasy bar älemdegı eŋ ülken saiasi-ekonomikalyq bıregei odaq bolyp qalyptasty. Kez-kelgen odaq özdıgınen qalyptaspaidy. Onyŋ qalyptasuyn syrtqy küşter jedeldetedı. Euroodaqtyŋ qiialdan şyndyqqa ainalyp, araǧa jüz jyl salyp, qaita qalyptasuyna, sol kezdegı AQŞ-tyŋ ekonomikalyq gegemoniiasy sebep boldy.
Sol siiaqty, küllı türık düniesınıŋ armandaǧan «Türkı bırlıgı», «Tūran odaǧynyŋ» qūryluyna da qazırgı Reseidıŋ jürgızıp otyrǧan imperiialyq piǧyldaǧy zoreker diplomatiialyq saiasaty sebep bolǧaly tūr.
Eger, şynmen saiasi jüiesı, ekonomikasy, aqşasy ortaq Euroodaq sekıldı «Tūran odaǧy» qūrylsa, būl älemde Euroodaqtan keiıngı ekınşı ülken saiasi ekonomikalyq bırlestık bolady. Sonymen bırge, saiasi jäne ekonomikalyq jaqtan (ortaq qorǧanys jaqtan bolsyn) Resei imperiiasymen iyq tıresetın, tıptı, odan öktemırek jaŋa küşke ainalady. Söitıp, Reseidıŋ qazırgı «müiız sūraǧan» imperiialyq piǧyly, ony bolaşaqta «qūlaǧynan» aiyryp tynary dausyz.
Erbosyn Nūrmūhanūly
Abai.kz
Ūqsas jaŋalyqtar
