Soŋǧy kezderı azyq-tülıktıŋ baǧasy şaryqtap ösıp kettı. Al būl qymbatşylyqty toqtatuǧa Ükımettıŋ qauqary jeter emes. Qymbatşylyqty äkımşılık jolmen tūraqtandyru dūrys pa, joq älde baǧany erkıne jıberu kerek pe?
ADYRNA ULTTYQ PORTALY iutub kanalynda osy jäne özge de sūraqtarǧa belgılı ekonomist Maqsat Halyq jauap berdı.
– Elımızde qymbatşylyq mäselesı uşyǧyp tūr. Tap qazırgı taŋda köpşılık qauymdy bazardaǧy baǧa qatty alaŋdatyp otyr. Baǧany erkıne jıberu barlyq kapitalistık elderge tän närse. Degenmen baǧany äkımşılık küşpen ūstap tūru dūrys pa, joq älde būrys pa? Keide bız «äkım qaida qarap otyr?» dep atamyz. Baǧany ūstap tūrudyŋ qandai joly bar?
– Sūraǧyŋyz öte oryndy. Şyny kerek soŋǧy uaqyttarda qymbatşylyq qarqyndy bolyp kele jatyr. Byltyrǧy resmi mälımet boiynşa infliasiia 20,3 paiyzdy qūrasa, azyq-tülık infliasiiasy 25 paiyzdan asyp kettı. Al beiresmi mälımetter boiynşa täuelsız sarapşylar infliasiia 40 paiyz boldy dep aitady. Būl az deseŋız jekelegen tauarlardyŋ baǧasy 70, tıptı därıler ekı-üş esege qymbattady.
Al endı osy kezeŋde halyqtyŋ tabysy qalai ösıp jatyr? Halyqtyŋ tabysy ary ketse 10 paiyz ǧana ösıp jatyr. Mysaly 60-70 myŋ jalaqysy bar adamnyŋ tabysy 10 paiyzǧa össe, ol nebärı 5-6 myŋ teŋgege bolady eken. Al bazardaǧy bır tauardyŋ baǧasynyŋ özı 5-6 myŋ teŋgege ösıp kettı. Būdan bölek qanşama şyǧyndar bar. Jolaqydan bastap balabaqşa, mektepke qajettı dünielerdıŋ bärı qymbattady. Ökınışke qarai osynyŋ bärı bızdıŋ halqymyzdy qymbatşylyqtyŋ qyspaǧyna tüsırıp otyr. Özım el aralap, jer aralap keldım. Auyl-aimaqtardaǧy halyqtyŋ jaǧdaiy öte-möte müşkıl. Būl mäselelerge qaraityn bolsaq, ärine jüregıŋ qan jylaidy.
Negızı qordalanǧan mäselenı şeşudıŋ joly bar. Künı keşe täuelsız ekonomister qatysqan sammitte boldym. Sonda sarapşylar bügıngı qymbatşylyq osydan 10 jyl būrynǧy üımettıŋ jinaǧan qatelıkterınen tuyndap otyrǧanyn aitady. Endı qazırgı ükımet bır närse ısteiın dese de, ony tüzeu olardyŋ qoldarynan kelmeidı. Öitkenı būǧan deiın ükımet janarmai men elektr energiiasynyŋ tarifterın qolmen ūstap keldı. Osynyŋ bärı qazırge deiın jinalyp qaldy. Mysaly Ekıbastūzdaǧy apat elektr energiiasynyŋ tarifterın tömen ūstap otyrǧannan bolǧan jaǧdai. İnvestisiia kelmegennen keiın JES-syn jaŋartu mümkın emes. Ekıbastūzdaǧy apat elımızdıŋ bır qalasynda bolǧan jaǧdai, al şyn mänısınde elımız boiynşa 70 paiyz JES eskırıp jatyr. Būl mäselenıŋ bärın rettep üşın investor kerek. Al olar kelu üşın ol tabysty käsıp boluy kerek. Tabysty boluy üşın tarif baǧasyn ösıruı kerek. Mıne osyndai mäseleler jinalyp tūr.
– Al tariftıŋ baǧasyn köterse, halyq narazy bolady ǧoi...
– Elektr energiiasy, dizel jäne janar-jaǧarmaidyŋ baǧasy ūzaq uaqyt tūraqty bolyp keldı. Endı ony şamaly köterıp jıberse, özge tauarlardyŋ bärı qymbattap şyǧa keledı. Sondyqtan da qymbatşylyqtyŋ auyly alda dep oilaimyn. Būl mäseleden bır närse etıp halyq ötuı kerek. Sarapşylar būl mäselenı şeşu üşın 1990 jyldardaǧydai «Şokovaia terapiia» sekıldı şeşım qabyldanuy mümkın ekenın aituda.
Al endı baǧany tūraqty etıp ūstap tūru mümkın be? Memleket äleumettık maŋyzy bar 19 tauardy aiqyndap, olardyŋ baǧasyn ūstap otyramyz dep är öŋırde tūraqtandyru qorlaryn qūrdy. Olarǧa milliardttar qarjy audarady. Supermarketterge «Azyq-tülıktıŋ baǧasyn ūstap otyrasyŋ. Al üstındegı şyǧyndardyŋ bärın bız öteimız» dep kelısedı. Mūndai taktikalyq şeşım pandemiiadan keiın oŋ äserın berdı. Äitse de mūny ūzaq merızımde baǧany qaita-qaita tūraqty etıp ūstap tūryp, oǧan biudjetten milliardtap aqşa audarta beru, oŋ nätijesın bermeitın şeşım.
– Būdan şyǧatyn jol bar ma?
– Qazırgı taŋda «Baǧany nege tūraqty ūstap tūrmaisyŋ?» dep joǧary jaqtan äkımderge ūrsady. Äkım eŋ soŋǧy instansiiadaǧy düken men bazardaǧy satuşyǧa «Baǧany nege köteresıŋ?» dep alqymnan alady. Būl sebebımen emes, saldarymen küresu bolyp sanalady. Problema şarualarmen jūmystyŋ dūrys ūiymdastyrylmaǧanynan bastalady. Mäselen şaruanyŋ tauaryn halyqqa jetkızu üşın ortada qanşama deldaldar bolady. Ükımet bazar men dükendegı satuşymen emes, ortadaǧy deldalmen küresuı kerek.
Negızınde bız «Liberaldy ekonomikalyq naryq qūramyz. Oǧan ükımet aralaspau kerek» dep kele jatyrmyz. Bıraq ükımet qai jerde aralasyp, qai jerde aralaspau kerek ekenın jaqsy bıluı kerek. Eger ükımet ortada deldaldar tym köp bolyp, olar baǧany kelısıp qoiyp jatsa, oǧan aralasyp, jazalau şarasyn qoldanu kerek. Eger ol jazalanbasa, onda būl prosester jalǧasa beredı. Deldaldardyŋ kesırınen baǧa qymbattai beredı.
Ükımet naryqta bır monopolist bolyp, baǧanyŋ bärın sol rettep otyrsa, aralasyp, rettei alady. Al bızde ükımet qolmen baǧany retteimın dep äreket jasaidy. Bıraq ol ūzaq merızımge qoiylǧan mina. Erteŋ ol jarylsa, onyŋ tübı jaqsylyqqa alyp kelmeidı. Būl jaǧdai būdanda zor qymbatşylyqqa, iaǧni, äleumettık şielenıske alyp keledı. Sondyqtan būl jerde ükımet jüielı türde jūmys ısteuı kerek.
Bırınşıden, «Qazırgı azyq-tülık baǧasyn tüsıruge bola ma?» dep sūrasa bolady dep aituşy edım. Şarualarmen kelısım jasalyp, olarǧa jetpei jatqan auyl şaruaşylyq jerlerın retteuge kömektesuge bolady. Şarualarǧa qajettı tūqymdardy jetkızıp jäne qajettı tehnikany jeŋıldetılgen nesie arqyly aluǧa mümkındık beru kerek. Sodan keiın baryp şarualarmen kelısım jasalady. Mysaly Ükımet şarualarmen «Sızder osynşa tonna önım öndıresızder. Bız ony myna baǧada satyp alamyz» dep kelısımge kelu kerek. Qazırde osyndai kelısımder jasalyp jatyr. Bıraq onyŋ naqty nätijesın körıp otyrǧan joqpyz. Ükımetpen arnaiy kelısım bolsa, şarua «Önımımdı qaida satamyn» dep alaŋdamaidy. Şarua belgılı bır kompaniia öz önımın satyp alatyna senımdı bolsa, alaŋsyz şaruasyn ıstep jüre beredı. Arada deldal bolmasa tauar äldeqaida halyqqa arzan baǧada jeter edı. Ükımet osy şaruany qolǧa alsa, qazırgı baǧadan tömen azyq-tülıktıŋ arzandauyna qol jetkızedı.
Al endı būl jerde ekınşı bır mäsele bar. Bız baǧamen küresuge qatty ūmtylmauymyz kerek. Eger bız baǧany tejei beretın bolsaq, atalǧan salaǧa käsıpkerler kelmeidı. Sonyŋ saldarynan kompaniia bankrotqa ūşyrap, köp adamdar jūmyssyz qaluy mümkın. Qymbatşylyqtan keiıngı eŋ ülken problema jūmyssyzdyq bolyp qalady. Ūzyn sözdıŋ qysqasy būl jerde jüielı jūmys kerek.
– Otandyq öndırıstıŋ az boluy baǧanyŋ qymbattauyna äser ete me?
– Ärine. Negızı naryqta bäseke bolǧany jaqsy. Bızde kei salada monopolister otyrady. Olar «Maǧanda qymbat baǧa yŋǧaily, saǧanda yŋǧaily. Baǧany kötersek ekeumızde jaqsy tabys tabamyz» dep özara op-oŋai kelısımge kelıp alady. Sondyqtan naryqta kem degende 6-7 oiynşy bolsa, olardyŋ qandaida bır kelısımge keluı mümkın emes. Olar kelısımge kelgennıŋ özınde ışındegı bıreuı «Sender baǧany kötere berıŋder. Al men arzan satamyn» dep tiısınşe bäsekede ol ūtyp şyǧady. Sol sebeptı naryqta köp oiynşylardyŋ bolǧany maŋyzdy.
– Qymbatşylyqtyŋ boluyna Euraziia ekonomikalyq odaǧynyŋ qanşalyqty äserı bar?
– Qymbatşylyqtyŋ sebebın ızdegen kezde bızdıŋ şeneunıkter syrttan kelıp jatqan infliiasiia dep aitqandy jaqsy köredı. İä, söz joq syrttan kelıp jatqan inflisiia bar. Bıraq infliiasiianyŋ köp bölıgı ışten bolyp jatyr emes pe? Sonymen qatar Reseiden köbırek qymbatşylyq keldı. Nege? Sebebı bızdıŋ elde rubldıŋ qūny teŋgemen salystyrǧanda aitarlyqtai östı. Osynyŋ nätijesınde Reseiden keletın tauarlar avtomatty türde qymbat bolyp kelıp jatyr. Bızdıŋ strategiialyq qatelıgımız naryǧymyzdy Reseige berıp qoiǧandyǧymyz bolsa kerek. Reseige naryǧymyzdy berıp qoiǧanymyz sonşalyqty 2021 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa, syrttan keletın importtyŋ 42 paiyzyn Reseiden alatyn bolǧanbyz. 2022 jyldyŋ qortyndysy boiynşa būl körsetkış 37 paiyzǧa azaiypty. Bıraq būl da az emes. Demek bız ärbır şet elden keletın tauarlardyŋ köp bölıgın Reseiden alyp otyrmyz. Sondyqtan da Reseiden alyp otyrǧan tauarlardyŋ baǧasy qymbattap kettı. Būl öz kezegıde bızdıŋ naryqqa kerı äserın tigızdı.
– Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧystan keiın rubl qūnsyzdanudyŋ ornyna qymbattap kettı. Mūnyŋ sebebı nede?
– Būl negızı taza Putinnyŋ saiasaty deuge bolady. Ol rubldı qolmen bekıtıp, ūstap otyrdy. Olar «Qanşa sanksiia bolyp jatsa da, rubldı küştı etıp körsetkısı keldı. Osyndai saiasattyŋ nätijesınde rubldı qolmen ūstalyp otyrdy. Al endı qazır olar rubldı köp uaqyt qolmen ūstap tūra almaitynyn da tüsınıp jatyr. Öitkenı qazır Resei biudjetı būryn-soŋdy bolmaǧan difisitke ūşyrap jatyr. Onsyz da olardyŋ mūnaiy men gazyna şektık baǧa engızıldı. Mysaly älemdık naryqta mūnaidyŋ baǧasy 90 dollar bolsa, Resei mūnaiy 60 dollardan aspauy kerek. Mıne, osy saiasat Resei biudjetıne kerı soqqy bolady. Sondyqtan da olar biudjetın toltyru üşın amal joq rubldı älsıretuge mäjbür bolady. Qazır olar sondai qadamǧa kele jatyr. Qazırgı taŋda rubl qūnsyzdana bastady, tıptı aldaǧy uaqytta taǧy da qūnsyzdana bastaidy. Mūnyŋ aldynda bır rubl 8-9 teŋge bolsa, qazır 5-6 teŋgege oraldy. Erteŋ künı būdan da qatty qūnsyzdanuy mümkın.
Serǧali Aslanbek
Materialdy qaǧazǧa tüsıren
