Sońǵy kezderi azyq-túliktiń baǵasy sharyqtap ósip ketti. Al bul qymbatshylyqty toqtatýǵa Úkimettiń qaýqary jeter emes. Qymbatshylyqty ákimshilik jolmen turaqtandyrý durys pa, joq álde baǵany erkine jiberý kerek pe?
Qazirgi qymbatshylyq 10 jyl burynǵy úkimettiń qateligi – Maqsat Halyq
15.03.2023
4426
– Elimizde qymbatshylyq máselesi ýshyǵyp tur. Tap qazirgi tańda kópshilik qaýymdy bazardaǵy baǵa qatty alańdatyp otyr. Baǵany erkine jiberý barlyq kapıtalıstik elderge tán nárse. Degenmen baǵany ákimshilik kúshpen ustap turý durys pa, joq álde burys pa? Keıde biz «ákim qaıda qarap otyr?» dep atamyz. Baǵany ustap turýdyń qandaı joly bar?
– Suraǵyńyz óte oryndy. Shyny kerek sońǵy ýaqyttarda qymbatshylyq qarqyndy bolyp kele jatyr. Byltyrǵy resmı málimet boıynsha ınflıaııa 20,3 paıyzdy qurasa, azyq-túlik ınflıaııasy 25 paıyzdan asyp ketti. Al beıresmı málimetter boıynsha táýelsiz sarapshylar ınflıaııa 40 paıyz boldy dep aıtady. Bul az deseńiz jekelegen taýarlardyń baǵasy 70, tipti dáriler eki-úsh esege qymbattady.
Al endi osy kezeńde halyqtyń tabysy qalaı ósip jatyr? Halyqtyń tabysy ary ketse 10 paıyz ǵana ósip jatyr. Mysaly 60-70 myń jalaqysy bar adamnyń tabysy 10 paıyzǵa ósse, ol nebári 5-6 myń teńgege bolady eken. Al bazardaǵy bir taýardyń baǵasynyń ózi 5-6 myń teńgege ósip ketti. Budan bólek qanshama shyǵyndar bar. Jolaqydan bastap balabaqsha, mektepke qajetti dúnıelerdiń bári qymbattady. Ókinishke qaraı osynyń bári bizdiń halqymyzdy qymbatshylyqtyń qyspaǵyna túsirip otyr. Ózim el aralap, jer aralap keldim. Aýyl-aımaqtardaǵy halyqtyń jaǵdaıy óte-móte múshkil. Bul máselelerge qaraıtyn bolsaq, árıne júregiń qan jylaıdy.
Negizi qordalanǵan máseleni sheshýdiń joly bar. Kúni keshe táýelsiz ekonomıster qatysqan sammıtte boldym. Sonda sarapshylar búgingi qymbatshylyq osydan 10 jyl burynǵy úimettiń jınaǵan qatelikterinen týyndap otyrǵanyn aıtady. Endi qazirgi úkimet bir nárse isteıin dese de, ony túzeý olardyń qoldarynan kelmeıdi. Óıtkeni buǵan deıin úkimet janarmaı men elektr energııasynyń tarıfterin qolmen ustap keldi. Osynyń bári qazirge deıin jınalyp qaldy. Mysaly Ekibastuzdaǵy apat elektr energııasynyń tarıfterin tómen ustap otyrǵannan bolǵan jaǵdaı. Investıııa kelmegennen keıin JES-syn jańartý múmkin emes. Ekibastuzdaǵy apat elimizdiń bir qalasynda bolǵan jaǵdaı, al shyn mánisinde elimiz boıynsha 70 paıyz JES eskirip jatyr. Bul máseleniń bárin rettep úshin ınvestor kerek. Al olar kelý úshin ol tabysty kásip bolýy kerek. Tabysty bolýy úshin tarıf baǵasyn ósirýi kerek. Mine osyndaı máseleler jınalyp tur.
– Al tarıftiń baǵasyn kóterse, halyq narazy bolady ǵoı...
– Elektr energııasy, dızel jáne janar-jaǵarmaıdyń baǵasy uzaq ýaqyt turaqty bolyp keldi. Endi ony shamaly kóterip jiberse, ózge taýarlardyń bári qymbattap shyǵa keledi. Sondyqtan da qymbatshylyqtyń aýyly alda dep oılaımyn. Bul máseleden bir nárse etip halyq ótýi kerek. Sarapshylar bul máseleni sheshý úshin 1990 jyldardaǵydaı «Shokovaıa terapııa» sekildi sheshim qabyldanýy múmkin ekenin aıtýda.
Al endi baǵany turaqty etip ustap turý múmkin be? Memleket áleýmettik mańyzy bar 19 taýardy aıqyndap, olardyń baǵasyn ustap otyramyz dep ár óńirde turaqtandyrý qorlaryn qurdy. Olarǵa mıllıardttar qarjy aýdarady. Sýpermarketterge «Azyq-túliktiń baǵasyn ustap otyrasyń. Al ústindegi shyǵyndardyń bárin biz óteımiz» dep kelisedi. Mundaı taktıkalyq sheshim pandemııadan keıin oń áserin berdi. Áıtse de muny uzaq merizimde baǵany qaıta-qaıta turaqty etip ustap turyp, oǵan bıýdjetten mıllıardtap aqsha aýdarta berý, oń nátıjesin bermeıtin sheshim.
– Budan shyǵatyn jol bar ma?
– Qazirgi tańda «Baǵany nege turaqty ustap turmaısyń?» dep joǵary jaqtan ákimderge ursady. Ákim eń sońǵy ınstanııadaǵy dúken men bazardaǵy satýshyǵa «Baǵany nege kóteresiń?» dep alqymnan alady. Bul sebebimen emes, saldarymen kúresý bolyp sanalady. Problema sharýalarmen jumystyń durys uıymdastyrylmaǵanynan bastalady. Máselen sharýanyń taýaryn halyqqa jetkizý úshin ortada qanshama deldaldar bolady. Úkimet bazar men dúkendegi satýshymen emes, ortadaǵy deldalmen kúresýi kerek.
Negizinde biz «Lıberaldy ekonomıkalyq naryq quramyz. Oǵan úkimet aralaspaý kerek» dep kele jatyrmyz. Biraq úkimet qaı jerde aralasyp, qaı jerde aralaspaý kerek ekenin jaqsy bilýi kerek. Eger úkimet ortada deldaldar tym kóp bolyp, olar baǵany kelisip qoıyp jatsa, oǵan aralasyp, jazalaý sharasyn qoldaný kerek. Eger ol jazalanbasa, onda bul proester jalǵasa beredi. Deldaldardyń kesirinen baǵa qymbattaı beredi.
Úkimet naryqta bir monopolıst bolyp, baǵanyń bárin sol rettep otyrsa, aralasyp, retteı alady. Al bizde úkimet qolmen baǵany retteımin dep áreket jasaıdy. Biraq ol uzaq merizimge qoıylǵan mına. Erteń ol jarylsa, onyń túbi jaqsylyqqa alyp kelmeıdi. Bul jaǵdaı budanda zor qymbatshylyqqa, ıaǵnı, áleýmettik shıeleniske alyp keledi. Sondyqtan bul jerde úkimet júıeli túrde jumys isteýi kerek.
Birinshiden, «Qazirgi azyq-túlik baǵasyn túsirýge bola ma?» dep surasa bolady dep aıtýshy edim. Sharýalarmen kelisim jasalyp, olarǵa jetpeı jatqan aýyl sharýashylyq jerlerin retteýge kómektesýge bolady. Sharýalarǵa qajetti tuqymdardy jetkizip jáne qajetti tehnıkany jeńildetilgen nesıe arqyly alýǵa múmkindik berý kerek. Sodan keıin baryp sharýalarmen kelisim jasalady. Mysaly Úkimet sharýalarmen «Sizder osynsha tonna ónim óndiresizder. Biz ony myna baǵada satyp alamyz» dep kelisimge kelý kerek. Qazirde osyndaı kelisimder jasalyp jatyr. Biraq onyń naqty nátıjesin kórip otyrǵan joqpyz. Úkimetpen arnaıy kelisim bolsa, sharýa «Ónimimdi qaıda satamyn» dep alańdamaıdy. Sharýa belgili bir kompanııa óz ónimin satyp alatyna senimdi bolsa, alańsyz sharýasyn istep júre beredi. Arada deldal bolmasa taýar áldeqaıda halyqqa arzan baǵada jeter edi. Úkimet osy sharýany qolǵa alsa, qazirgi baǵadan tómen azyq-túliktiń arzandaýyna qol jetkizedi.
Al endi bul jerde ekinshi bir másele bar. Biz baǵamen kúresýge qatty umtylmaýymyz kerek. Eger biz baǵany tejeı beretin bolsaq, atalǵan salaǵa kásipkerler kelmeıdi. Sonyń saldarynan kompanııa bankrotqa ushyrap, kóp adamdar jumyssyz qalýy múmkin. Qymbatshylyqtan keıingi eń úlken problema jumyssyzdyq bolyp qalady. Uzyn sózdiń qysqasy bul jerde júıeli jumys kerek.
– Otandyq óndiristiń az bolýy baǵanyń qymbattaýyna áser ete me?
– Árıne. Negizi naryqta báseke bolǵany jaqsy. Bizde keı salada monopolıster otyrady. Olar «Maǵanda qymbat baǵa yńǵaıly, saǵanda yńǵaıly. Baǵany kótersek ekeýmizde jaqsy tabys tabamyz» dep ózara op-ońaı kelisimge kelip alady. Sondyqtan naryqta kem degende 6-7 oıynshy bolsa, olardyń qandaıda bir kelisimge kelýi múmkin emes. Olar kelisimge kelgenniń ózinde ishindegi bireýi «Sender baǵany kótere berińder. Al men arzan satamyn» dep tıisinshe básekede ol utyp shyǵady. Sol sebepti naryqta kóp oıynshylardyń bolǵany mańyzdy.
– Qymbatshylyqtyń bolýyna Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵynyń qanshalyqty áseri bar?
– Qymbatshylyqtyń sebebin izdegen kezde bizdiń sheneýnikter syrttan kelip jatqan ınflııaııa dep aıtqandy jaqsy kóredi. Iá, sóz joq syrttan kelip jatqan ınflıııa bar. Biraq ınflııaııanyń kóp bóligi ishten bolyp jatyr emes pe? Sonymen qatar Reseıden kóbirek qymbatshylyq keldi. Nege? Sebebi bizdiń elde rýbldiń quny teńgemen salystyrǵanda aıtarlyqtaı ósti. Osynyń nátıjesinde Reseıden keletin taýarlar avtomatty túrde qymbat bolyp kelip jatyr. Bizdiń strategııalyq qateligimiz naryǵymyzdy Reseıge berip qoıǵandyǵymyz bolsa kerek. Reseıge naryǵymyzdy berip qoıǵanymyz sonshalyqty 2021 jyldyń qorytyndysy boıynsha, syrttan keletin ımporttyń 42 paıyzyn Reseıden alatyn bolǵanbyz. 2022 jyldyń qortyndysy boıynsha bul kórsetkish 37 paıyzǵa azaıypty. Biraq bul da az emes. Demek biz árbir shet elden keletin taýarlardyń kóp bóligin Reseıden alyp otyrmyz. Sondyqtan da Reseıden alyp otyrǵan taýarlardyń baǵasy qymbattap ketti. Bul óz kezegide bizdiń naryqqa keri áserin tıgizdi.
– Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵystan keıin rýbl qunsyzdanýdyń ornyna qymbattap ketti. Munyń sebebi nede?
– Bul negizi taza Pýtınnyń saıasaty deýge bolady. Ol rýbldi qolmen bekitip, ustap otyrdy. Olar «Qansha sankııa bolyp jatsa da, rýbldi kúshti etip kórsetkisi keldi. Osyndaı saıasattyń nátıjesinde rýbldi qolmen ustalyp otyrdy. Al endi qazir olar rýbldi kóp ýaqyt qolmen ustap tura almaıtynyn da túsinip jatyr. Óıtkeni qazir Reseı bıýdjeti buryn-sońdy bolmaǵan dıfııtke ushyrap jatyr. Onsyz da olardyń munaıy men gazyna shektik baǵa engizildi. Mysaly álemdik naryqta munaıdyń baǵasy 90 dollar bolsa, Reseı munaıy 60 dollardan aspaýy kerek. Mine, osy saıasat Reseı bıýdjetine keri soqqy bolady. Sondyqtan da olar bıýdjetin toltyrý úshin amal joq rýbldi álsiretýge májbúr bolady. Qazir olar sondaı qadamǵa kele jatyr. Qazirgi tańda rýbl qunsyzdana bastady, tipti aldaǵy ýaqytta taǵy da qunsyzdana bastaıdy. Munyń aldynda bir rýbl 8-9 teńge bolsa, qazir 5-6 teńgege oraldy. Erteń kúni budan da qatty qunsyzdanýy múmkin.
Serǵalı Aslanbek
Materıaldy qaǵazǵa túsiren
Басқалармен бөлісе отырыңыз
Pikirler
