«Qytaifobiiasyn» qoiu kerek

Pandemiia kezınde Qazaqstanǧa berılgen kömektıŋ 80%-yn Qytai elı jıbergen eken. Qalǧany basqa memleketterden kelgen. Osy jerde zaŋdy sūraq tuyndaidy. Egerde, Qytai şynynda da bızderdıŋ jer betınen joiylyp ketuımızdı qalasa,ındet kezınde osynşalyq kömektı beruı qanşalyqty logikaǧa siiady? "Ūly Otanymyzdy" bırge qorǧaǧan soltüstık körşımızden qanşalyqty kömek keldı? Jalpy kömektıŋ 10/2-ne tatymaidy. Ärine! Qazaqstanda öz yqpalyn küşeituge, alpauyt elderdıŋ arasynda ärdaiym bır-bırın "yǧystyru" nauqany tolastamasy haq. Öitkenı, būǧan äser etuşı faktorlar da jetkılıktı. Mysaly: 1) Qazaqstan Aziia men europany bailanystyruşy "köpır" bola alady. 2) Bolaşaqta Qazaqstan däl osylai "tızgındı" teŋ ūstap, köptegen "dälızderdı " özımız arqyly ötkıze alsaq, endıgı bır 10-15 jylda Panama, Egipet, ( jaqynda Türkiianyda būl tızımge qosuǧa bolady) t.b elder sekıldı tranzitten qyruar qarjy qūiylar, "paidasy şaş-etek jobalar" elıne ainalary haq. 3) "Qarjy tynyştyqty qalaidy" degen qaǧida bar. Bız beibıtşılıktı tu etken ūstanymymyzdy özgertpei ūstap tūra alsaq, jaqyn keleşekte bızderge qarai qarjy aǧymy aǧyluy tek uaqyt enşısındegı dünie. 4) Kapitalistık elderde "maǧan aqşa jasau qūralyn berseŋder, älemdı basqaramyn" degen qaǧida bar. Bızder älemge qaşanǧy tek şikızat şyǧarmaqpyz? Tek şikızat şyǧaryp, (jemqorlyq bolsyn-bolmasyn) "şekesı şylqyǧan" eşqandai el joq (Tek Saudiia men Katardan basqa. Öitkenı, olardyŋ öz erekşe sebebı bar). Demek, Qazaqstan özıne qarjy aǧymdaryn tartyp, Batys pen Şyǧystyŋ qarjy aǧymdarynyŋ da dälızıne ainala bıluı kerek (Ol üşın jartylai Singapur ülgısın qoldanuǧa bolady). Oǧan tolyq mümkındıgımız bar. Endı...! Bızder osyndai qarjy jäne materialdyq dälızge ainaluymyzǧa kımder müddelı, kımder qarsy? Aldymen qarsy tarapqa kelsek. Būl tarapqa: 1) Bızderdı älı künge öz bodany köretın (oǧan tolyq negız bar) soltüstık körşımız. 2) Qaptaǧan bank jüiesı qalyptasqan, öŋdeuşı elderdıŋ jiyntyǧy europa odaǧy. Müddelı tarapqa kelsek: 1) Egerde, belgılı bır kelısımge kele alsaq AQŞ memleketı. AQŞ elı üşın Resei men Qytai ortasyndaǧy özıne janama bolsada baǧynyşty, qarjy aǧymyn baqylauşy eldıŋ bolǧany ülken paida. 2) Qytai elı. Qytai üşın  Batysqa qarai ärtarapty ülken dälız bolarlyq "terezenıŋ" aşyluy. (Mūnyŋ Qytai üşın paidasy qanşalyq ekenı, öz aldyna bır taqyryp.) Bızdıŋ bos ūranmen, qytaifobiiasyna şekten tys berılıp ketkendıgımızge keide "qarnym aşady". Azamattyq qoǧam Soltüstık pen Şyǧysymyzǧa tızgındı teŋ ūstap otyrmyz ba? Reseidıŋ tūrǧyny (bırdeŋe Budda degen) "aǧyl-tegıl" bolyp, qytai qazaqtary üşın emeşegınıŋ ezılıp otyrǧanyna da kümänım bar (oilanǧanǧa oi salary bälkım). Bızderge qazır orysşa aitsaq "kliuchevaia pozisiialardy" ūstauǧa äreket etuımız qajet. Ondai mümkındık joq bolsa, sondai mümkındık beretın jobalardy jasauymyz kerek. Ol üşın ärine, qarjysy qūiuǧa mümkındıgı mol eldermen bolaşaǧymyz üşın, kelısımder men qatynastar jasauymyzǧa tura keledı(bızder qalasaq ta qalamasaq ta). Ondai eldı ainalamyzdan ızdesek, tek Qytai ǧana közge körınedı. Men būl jerde bas-közsız qūlai ketudı meŋzep otyrǧanym joq. Tek "paidaly" şeşımdermen "şegelep" alyp, qarjy aǧymyna ainalu üşın, "kliuchevaia pozisiiany" özımız jasauǧa äreket jasasaq degen niet. Bızdegı qazba bailyq ta, mūnai da qazır eşqandai maŋyzdy rölge ie bola almaidy. Bolaşaqta tek qarjy ortalyqtary ǧana maŋyzdy bolmaq. Bızdıŋ eldıŋ osynau ürdısten tys qalǧanyn qalamaimyn. Bızder jön-josyqsyz "qytaifobiiasyn" qoiyp, Europa men Aziianyŋ qarjylary toǧysatyn ortalyqqa ainalu baǧytynda erterek qamdansaq degen niet.

Rustem AŞETAEV.

 Foto aşyq derekközden alyndy.