HIH ǧasyrdyŋ bel ortasyna taman qazaq dalasyn dübırge toltyryp ötken qoǧamdyq-saiasi oqiǧalardyŋ bırı – Kenesary han Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq köterılıs (1837-47). Endı ekı jyldan soŋ osy tarihi oqiǧanyŋ bastau alǧanyna 185 jyl tolady eken.
Kenesary köterılısı jaily jan-jaqty jazylyp jür. Jäne oǧan bailanysty äŋgımelerde hanǧa qoldauşy bolǧan özınıŋ ınısı Nauryzbai batyr, Şūbyrtpaly Aǧybai batyr, Törtuyl Janaidar batyr, Qypşaq İman batyr, Tama Tanaş batyr, Būǧybai batyr, Qypşaq Basyqara batyr, Nysanbai jyrau t.b. adamdardyŋ attary atalyp jatady. Bıraq osy köterılıske barynşa qoldau jasap, Baianauyldaǧy Süiındık-Qarjas elınıŋ Kenesary qolyna qosyluyna mūryndyq bolǧan Seiten jäne Taijan Azynabai balalarynyŋ esımderı bügınde el jadynan öşıp barady. Şyndyǧynda sol zamanda ūlt täuelsızdıgın aŋsap, sonyŋ jolynda qolda bar däuletı men Resei bilıgı bergen lauazymdy tärık etıp, aqyrynda bırı myltyqtyŋ auzyna bailanyp, bırı Sıbırde qalǧan Seiten men Taijan syndy qos qabylannyŋ bügıngı täuelsızdık zamanda ūmyt qaluy ökınıştı-aq.
Seiten men Taijan kım deseŋız, künı bügınge deiın Baianaulany jailap jatqan qalyŋ Süiındık-Qarjastan şyqqan batyrlar. Qarjas ışındegı Myrzaǧūldan Aqmyrza, odan Azynabai tuady. Būlarǧa ejelden däulet bıtıp, qūt daryǧan tūqym. Qazır Aqmola oblysynyŋ Ereimentau audanynda Sıletıge baryp qūiatyn Aqmyrza degen şaǧyn özen bar. Sol tūstaǧy auyldyq okrugtıŋ de atauy – Aqmyrza. Onyŋ sebebı, sol uaqyttarda Baiandaǧy Süiındık elı jaz jailauǧa – Ereimen taulary, Sıletı boiy, tıptı odan ärı Kökşetauǧa, terıskei bettegı Dombyraly-Monşaqty, Esıl-Nūra boiyna deiın şyǧyp jürgen. Osy öŋırlerde Süiındık elıne bailanysty saqtalyp qalǧan toponimder sonyŋ kuäsı.
Ūlt tarihynyŋ bılgırı Mäşhür Jüsıp Köpeiūly öz jazbalarynda: «Qarjas Aqmyrza batyrdy Abaq Kerei Jänıbek batyr jailauǧa talasyn öltırıptı» – deidı. Olai bolsa, Aqmyrzanyŋ süiegı osy özennıŋ boiynda jatqany anyq.
Aqmyrza balasy Azynabai myŋdap jylqy bıtken sol zamandaǧy dala alpauyttarynyŋ bırı. (Bır derekterde 17 myŋ jylqysy bolypty deidı). Baianaulada Aqmyrzanyŋ Qaraquysy degen jer bar. Jylqysyn sol jerge qamap tügendeidı eken Azynabai jaryqtyq. Qaraquystyŋ ışı tolsa, jylqysy tügel degen söz.
Osy Azynabaidan Kenesary köterılısınıŋ bel ortasynda bolǧan Seiten men Taijan tuady. Ekeuı de öz zamanynyŋ eren tūlǧalary. Qoldarynda atadan qalǧan baq pen däulet bar. Ereimen men Baiandy qatarynan jailap-qystap, ne ışıp, ne kiem degen kısıler emes. Onyŋ üstıne patşa bilıgı Seitenge Baianauyl syrtqy okurgınıŋ qazysy (zasedatel) degen qyzmet te beredı. Qysqaşa aitsaq, jalǧandy jalpaǧynan basap jüretın jaǧdailary bolǧan.
Bıraq būlar osynyŋ bärınen eldıŋ namysyn, halyqtyŋ bostandyǧyn joǧary qoiǧan. Öz bastarynyŋ bailyǧy men baǧyn emes, eldıŋ mūŋy men mūqtajyn, qasıretı men qaiǧysyn oilaǧan şyn mänındegı ūlt janaşyrlary edı.
Seiten men Taijan jaily äŋgımelemes būryn, myna bır jaitty aityp ketkımız keledı. 2005 jyly «Ömır şejıresı» dep atalatyn şaǧyn kıtap basylyp şyqqan bolatyn. Osy kıtaptyŋ ışınde «Seiten-Taijan oqiǧasy» dep atalatyn äjeptäuır ūzaq hikaia bar. Qazır būny köp adamdar öz eŋbekterıne paidalanyp, ǧalamtor jelılerıne salyp jür. Atalmyş hikaia Qanjyǧaly Bögenbai batyrdyŋ şöberesı Saqqūlaq bidıŋ atynan baiandalady. Olai deitınımız, būl dünielerdı qaǧazǧa tüsıruşı Saqqūlaq bidıŋ balasy Eraly bolys äŋgımenı «äkem aituşy edı» dep bastaidy. Keiın būl jazbalardy Eralynyŋ balasy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty marqūm Tūrsynbai Erǧaliev öŋdep, bır jüiege keltırgen sekıldı. Sebebı, kıtaptyŋ avtorlary retınde Eraly Saqūlaqūly men onyŋ balasy Tūrsynbai körsetıledı.
Būl eŋbektıŋ qūndylyǧy – Kenesary kötırılısı jäne onyŋ Aqmola bekınısın şabuy jaily naqty derekter beredı. Baiandalatyn äŋgımenıŋ bırazy Kenesary qolynyŋ ışınde bolǧan Qanjyǧalynyŋ Saǧyr atty biınıŋ auzymen baiandalady. Būl Saǧyr bi de Bögenbai batyrdyŋ Tasybek (Tasbaqa) atty balasynan tuǧan nemeresı.
Kenesary Baiandaǧy Qarjas elın audaryp äketuge kele jatyr degendı estıgesın, hannyŋ odan keiıngı betı qalai bolaryn bılmekke Bapan bi (Saqqūlaqtyŋ äkesı) osy Saǧyrdy köterılısşılerdıŋ ışıne jansyz etıp jıberedı. Söitıp, Qarjas ışıne barǧan Saǧyr bi Kensarynyŋ būl eldı audaryp äketuın közben körıp, Aqmola bekınısın şapqanda sarbazdardyŋ ışınde bolyp, keiın körgen-bılgenınıŋ bärın Bapan men Saqqūlaq bilerge baiandaǧan.
Osylai Bapan bidıŋ tapsyruymen Qarjas ışıne bır dauly jūmyspen barǧan bolyp, Saǧyr bi Seiten-Taijan auyldary men Şorman auylyna kezek qonyp jata beredı. (Şorman bi ol kezde qaitys bolǧan – S.B.). Sol jerde ol Seiten, Taijandarmen tanysyp, äbden syr aqtarysyp äŋgımelesedı.
Bylai dep eske alady Saǧyr: «Bır bos uaqytta Seiten maǧan syryn aitty: Auyp ketuge (Kenesaryǧa erıp – S.B.) bel bailap tūrmyz. Ketpeske endı şara joq. Bıraq bastap bara jatqan qolbasymyzdyŋ maqsaty belgısız. Eger ol ūlttyŋ täuelsızdıgı bolsa, tılek sol ǧoi. Al, öz basynyŋ handyǧy bolsa, qaityp kelıp, üiırge qosylarmyz dedı» – deidı.
Mıne, Seiten men Taijannyŋ da aŋsaǧany tek ūlttyŋ täuelsızdıgı, eldıŋ bostandyǧy eken. Bıraq maqsatyna jete almaǧan qos bozdaq osy jolda jandaryn pida etıp, armanda kete barady.
Atalmyş kıtapta: «Seiten baiqūs erekşe adam edı» dei kelıp, Saǧyr bi bylai jyrlap ketetın» dep jazady:
Aqylyna toqtasam,
Asyp tuǧan danyşpan.
Önerıne toqtasam,
Hakımdermen jarysqan.
Kelbetıne qarasam,
Ai men kündei toǧysqan.
Şeşendıgın aitsam,
Neler bimen soǧysqan.
Batyrlyǧyn aitsam,
Ajdahamen alysqan.
Qajyryna qarasam,
Qaraaǧaştai jauyna,
Qajymai qarsy barysqan.
Sabyryna toqtasam,
Qandai jerde bolsa da,
Sertten qaitpai qarysqan!
Mıne, Saǧyr bi Seiten batyrdy osylai suretteidı.
Endı Kenesary qolynyŋ Aqmola bekınısen şabuy, Seiten men Taijannyŋ erlık qimyldary jaily taǧy da Saǧyr bidıŋ äŋgımesıne üŋılelık.
«...Bır mezgılde «Abylailap» ūran salyp, qol tobyn jazbastan lap qoidy. Qolbasy – Taijan. Işınde Kenesarynyŋ özı de bar. Būǧybai da bar. Men taǧy kettım. Soldattar qoldyŋ basyp kıruge ainalǧanyn körgen soŋ, keiın şegıne bastady. Bıraq tobyn jazǧan joq. Atyp otyryp qalaǧa kırdı. Artynan ılese sadaqty üzbei tartyp, «Abylailaǧan» ūranmen jer jaŋǧyryqtyryp qol da kırdı.
...Bızben bırge şyǧys jaqtan – Nauryzbaidyŋ, soltüstıkten – Aǧybaidyŋ qoly kelıp kırdı. Kelsek, qala opyr-topyr. Qatyn-qalaş, bala-şaǧa şulap jügırıp jür. Düken bıtken aşuly qalpymen qalypty. Būly şaşylyp jatyr. Keŋse bıtken taǧy sondai. Bar erkek qaşyp ketken. Bıraz soldat qalanyŋ ortasyndaǧy kazarma degen tesık üige tyǧylyp, sodan kürs-kürs myltyq atyp tūr. Qoŋyrqūljanyŋ özı de solarmen bırge sonda tyǧylypty. Kelgen bette qol kazarmaǧa qarai bet qoiyp edı, aldynan bır-ekı kısı oqqa ūşyp jyǧylǧan soŋ, taiyp şyǧa berdı. Seiten men Taijan ekeuı qolyna ekı şitı myltyqty köldeneŋ ūstaǧan, ekeuınıŋ de belınde şaşaqty aq naiza. Astarynda auzymen qūs tısterlık semızden qatyryp tastaǧan ekı boz at. «Abylailap» ūran salyp, şegıngen qoldy qaita serpıp, kazarmaǧa aidady. Özderı qoldyŋ bırese aldyna, bırese artyna şyǧady. Bır kezde qol bet qoiyp, kazarmaǧa esık pen tördei jer qaldy. Sol kezde tesıkten atqan myltyq kürs ete tüsıp edı, qoldyŋ aldyna tüsıp bastap jürgen Taijannyŋ atyna oq tiıp mūrttai ūşty, aldyŋǧy qatardan 4-5 kısı jyǧyldy. Qol qaita serpıldı. Taijan bıreudıŋ atynyŋ qūiryǧynan ūstap, ılesıp aman şyǧyp kettı» – deidı.
Endı osy oqiǧany tügel köşıre bermei, qysqaşa mazmūnyna toqtasaq, Kenesary qoly Aqmolany şauyp, Qoŋyrqūlja törenıŋ 12 myŋ jylqysyn tık köterıp aidap alady. Osydan soŋ bıraz uaqyt ötkennen keiın Tobyl boiyndaǧy qypşaqtar – Balqoja, Hanqojalardyŋ auylyn şabuǧa attanady. Auylda qalǧan qatyn-qalaş, bala-şaǧa, malşy-qosşyǧa özınıŋ Jaǧypar degen balasyn bas-köz qylyp qaldyrady. Osy kezde būlardy patşa äskerı kelıp şauyp, bıraz adamdy öltırıp, hannyŋ bäibışesı Künımjandy tūtqyndap äketedı. Osydan soŋ Kene han: «Dūşpanǧa tūraq-jaiymyz belgılı bolyp qaldy, būl jerden auyp keteiık» – deidı. Jäne özınıŋ handyǧyn nyǧaitpai tynbaitynyn, maqsaty Abylaidai ämır jürgızetın handyq ekenın, oŋtüstıkke baryp küş jinap, qaita oralatynyn aitady. Bıraq Seiten men Taijan bastaǧan qarjas toby būǧan qarsy bolyp, aqyry olar osy jerden ekıge aiyrylady.
Osylai Kensarydan bölınıp qaityp kele jatqan Qarjas-Talas atasynyŋ bır auylyna Saqqūlaq bi tap bolyp, mäselenıŋ anyǧyn sūrap bılgenın aitady atalmyş kıtapta. Būl auyldyŋ aituynşa, sodan bırer kün būryn Qoŋyrqūlja törenıŋ balasy Begaly kelıptı, qasynda onşaqty orysy, İvan Semenovich degen dökeiı bar. Seiten men Taijanǧa «kelıp jolyqsyn, kınäsın sūrap alamyz» dep sälem aitady. Osy sözge senıp kelıp qalǧan aǧaiyndy qos batyrdy dereu tūtqyndap, Taijanǧa sol arada eldıŋ aldynda bır bie sauymy uaqyt düre salyp, ekeuın de Aqmolaǧa alyp ketken eken.
Kenesary men Nauryzbai qaza bolyp, köterılıs basylǧan soŋ, oǧan qatysy bolǧan adamdardy Aqmolaǧa şaqyryp, tergeu jüredı. Olardyŋ ışınde – Qarjas Mūsa myrza, Qanjyǧaly Bapan bi, Saǧyr bi, Bögenbaidyŋ taǧy bır nemeresı Jylqybaidyŋ Tölegenı bar. Tergeuge sol jerde tūtqynda jatqan Seiten men Taijan da äkelınedı.
Endı osynyŋ bärın tergeu üstınde közımen körgen Saǧyr bidıŋ estelıgınen qysqaşa: «...Közım bır tüsıp ketkende, Seiten men Taijannyŋ öŋınen şoşyp kettım. Şaştary ösıp ürpigen, mūrty da ösıp tömen tüsken. Betterı äbden aryqtap solǧan, şalbar-şalbar. Mūryndary qoŋqaiyp şyǧyp ketken, qabaq-jaq süiekterı şodyraiyp bölektenıp ketken, tamyrlary kökpeŋbek bolyp bıleulenıp tūr. Betı men moinynda kögergen taŋba bar, ne taiaqtan, ne jyǧylǧannan tüsken siiaqty» – deidı.
Osy tergeuden soŋ Seiten men Taijannan basqasynyŋ bärı bosatylady. Keiın Aqmolaǧa taǧy da barǧan Saǧyr sol jerdegı Ysqaq hazıret degen tatar mollanyŋ üiıne toqtap, şai üstınde Seiten men Taijannyŋ jaǧdaiyn sūraidy.
«Molla közın töŋkerıp az otyrdy da: «Taijan darylbaqaia rahlat ailady, dūǧa qylyŋyz dedı. «Darlybaqaia degen sözıne tüsıngem joq, bıraq «dūǧa qylyŋyz» degenınen o dünielık bolǧanyn bıldım» – deidı Saǧyr.
Endı Taijandy atyp öltırerdegı sättı Ysqaq molla bylai dep äŋgımeleidı:
- ...Bır kämırdä Taijannyŋ jalǧyz ǧana özı eken. Aiaq-qoly būǧauly. Temır bılän bekıtılgen. Sud hükım utverdit etılgänın jariialady, men tärjima ettım. Äi, bek aianyş hal. Aitarǧa bolmi. Äldä bir neni söiläp, esırık kısıgä ūqşap kettı. Jan aşiǧy şyǧar dep oilaimyn, sūltanǧa qarsy ūşyp ūmtyldy. Bır jasauyl itärıp jyǧyp jıbärdı. Andan keiın sud bılän sūltan qaitty. Üş jasauyl, bır ǧaskär raisy men beşeumız hūkımdı oryndarǧa baiqatta alyp jürdık. Bärıbız de jaiaubyz. Şonda mūsafir Taijan «moldaekeŋbısıŋ» dep, mänı qūşa berä. Qaşan atlar järgä barǧanşa, şolai ettı dä otyrdy. Bır märtäbä qūşa, bır märtäbä sudiia, şondai aianyş halda boldy. Aiaq-qolyndaǧy temır būǧau şondai ǧazap ekı qolyn artynan olarǧa bolmi. Bıläklärınen şegä bırlän bekıtıp qoşyp taşlaǧan. Aiaqlarynyŋ arasynda bektar qylyp qoşqan, qadam saiyn sürınıp jyǧyla berä häm aiaq bırlän qoldyŋ arasyn taǧy qoşyp būǧaulaǧan. Alardy arqasy özırä bailanystyrǧan, jürergä hälı ioǧlyqtan jyǧylǧan şaqta, jasauyllar myltyqtyŋ arty bılän sabap jäbıre, hai, bek aianyş hal. Baitaqqa barǧaş, jerä tıkeläi ornatqan stolba tūrdy. Qara, aq boiau bılän alalap boiaǧan. Jasauyldar Taijandy sona taŋyp baǧlady. Baǧlaǧan jerde bek qyşyryp baqyrdy, hai, heş mahlūq şydap tūrarǧa mümkındık tügıl. Men janynda iman aityp tūrdym. Müsafir atar aldynda: «El-jūrtqa sälem degın» – dedı. Andan soŋyra raiystyŋ komandasy bılän bır jasauyl atyp jıbärdı. Qolyn bır ǧana qozǧarǧa hälı boldy, jany ūşty. Şolai marqūm darylhunnan darylbaqaia rahlat ailady. Oq däl qalybynan tigen eken, marqūmdy stolbadan şeşıp, şol dergä namazlap, kebınläp däfik ettım» – deptı.
Osylai... El bostandyǧy üşın aqyryp atqa mıngen esıl er bır tüiır qorǧasynǧa bailanyp ajal qūşyp kete barady. Asyl ruhy Allanyŋ nazarynda bolsyn deimız, basqa qoldan ne keledı...
Saǧyr bi sol jerde Ysqaq hazıretten: «Seitendı qaittı?» – dep sūraidy. «Seitendı Sibirge mäŋgılık aidauǧa hūkım bolǧan eken, ötken künı azandaǧy saǧat toǧyzda jaiau aidap kettı» deptı molla.
Joǧaryda atalǧan «Ömır şejıresı» kıtabynda aidalyp ketken Seiten batyr jaily mynadai derek taǧy da Saqqūlaq bidıŋ auzymen baiandalady:
«...Sümbıle aiynyŋ bas kezı. Auyl Abylaişa kölıne jaŋadan qonǧan. Päueskege üş at jekken, aldynda ekı salt attysy bar jolauşylar auyldyŋ syrtyna kelıp toqtai qaldy. Jön sūrasqandarǧa, «naǧaşysy Şorman auylyna bara jatqan Şyŋǧys törenıŋ balasy» ekendıgın aitysypty (Şoqan Uälihanovty aityp otyr – S.B.). Qarsy alyp, üige kırgızdık. Töre sybaǧasy dep jylqy soiyp, kütıp jatyrmyz. Töre 15-16 jas şamasyndaǧy jas bala eken. Söz älpetıne qaraǧanda qandai ülken bolsa da jaŋyltqandai, qandai şeşen bolsa da talasqandai türı bar. Körmegendı körgısı keledı, bılmegendı bılgısı keledı.
...Töre bala Seiten aidalyp barǧannan keiın ne bolǧany jönınde taǧy bır habar aitty: «Ömır boiyna kesılıp Seiten Turinsk degen jerge aidalǧan eken (Reseidegı Sverdlov oblysy – S.B). Sol jerge aidalyp baryp kelgen Ǧūbaidolla sūltan ony körıptı. Būl kısı üi ışımen jıberılıp taǧaiyndalǧan arnauly üide erkımen tūrǧan eken. Ükım etken segız jylyn bıtırgen soŋ, qaityp kelgen bolatyn. Osy kısınıŋ aituyna qaraǧanda, Seiten osy künı tūtqynnan bos, sol jerdıŋ tūrǧyny retınde bolyp, erkımen jüredı. Äielımen bırge aidalyp kelgen bır tatar ölıp, sonyŋ äielın alypty da, üilı adam retınde tūrady-mys. Ädetınde būrynnan säuırık pışu bar eken. Sony negızgı käsıp qylyp alypty. Tūrǧan jerı mal ösıretın halyq bolǧan eken. Solardyŋ maldaryn pışıp, taǧy basqa jergılıktı adamdardyŋ käsıpterımen ainalysyp, kün körgış ömır jasaidy-mys».
2010 jyly jaryq körgen «Baianauyl perzentterı» atty kıtaptaǧy Qarjas atasynyŋ şejıresıne üŋılsek, Seiten Azynabaiūly şamamen 1800 jyly tuyp, 1840 jyly qaza boldy, Taijan Azynabaiūly şamamen 1802 jyly tuyp, 1839 jyly qaza boldy dep jazylady.
Olai bolsa, Seiten batyrdyŋ tuǧanyna biyl – 220 jyl tolady eken. Endı bır jyldan soŋ, onyŋ ınısı Taijannyŋ tuǧanyna osyndai jyl tolmaq.
Bügınde Ertıs-Baian öŋırınen şyqqan talai jaqsylar därıptelıp jatqanda, şyn mänındegı halyqtyŋ batyrlary Seiten men Taijannyŋ ūmyt qaluy – bügıngı ūrpaqqa jäne Baianauyl elıne ülken syn.
Sailau Baibosyn
