HIH ǵasyrdyń bel ortasyna taman qazaq dalasyn dúbirge toltyryp ótken qoǵamdyq-saıası oqıǵalardyń biri – Kenesary han Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilis (1837-47). Endi eki jyldan soń osy tarıhı oqıǵanyń bastaý alǵanyna 185 jyl tolady eken.
Kenesary kóterilisi jaıly jan-jaqty jazylyp júr. Jáne oǵan baılanysty áńgimelerde hanǵa qoldaýshy bolǵan óziniń inisi Naýryzbaı batyr, Shubyrtpaly Aǵybaı batyr, Tórtýyl Janaıdar batyr, Qypshaq Iman batyr, Tama Tanash batyr, Buǵybaı batyr, Qypshaq Basyqara batyr, Nysanbaı jyraý t.b. adamdardyń attary atalyp jatady. Biraq osy kóteriliske barynsha qoldaý jasap, Baıanaýyldaǵy Súıindik-Qarjas eliniń Kenesary qolyna qosylýyna muryndyq bolǵan Seıten jáne Taıjan Azynabaı balalarynyń esimderi búginde el jadynan óship barady. Shyndyǵynda sol zamanda ult táýelsizdigin ańsap, sonyń jolynda qolda bar dáýleti men Reseı bıligi bergen laýazymdy tárik etip, aqyrynda biri myltyqtyń aýzyna baılanyp, biri Sibirde qalǵan Seıten men Taıjan syndy qos qabylannyń búgingi táýelsizdik zamanda umyt qalýy ókinishti-aq.
Seıten men Taıjan kim deseńiz, kúni búginge deıin Baıanaýlany jaılap jatqan qalyń Súıindik-Qarjastan shyqqan batyrlar. Qarjas ishindegi Myrzaǵuldan Aqmyrza, odan Azynabaı týady. Bularǵa ejelden dáýlet bitip, qut daryǵan tuqym. Qazir Aqmola oblysynyń Ereımentaý aýdanynda Siletige baryp quıatyn Aqmyrza degen shaǵyn ózen bar. Sol tustaǵy aýyldyq okrýgtiń de ataýy – Aqmyrza. Onyń sebebi, sol ýaqyttarda Baıandaǵy Súıindik eli jaz jaılaýǵa – Ereımen taýlary, Sileti boıy, tipti odan ári Kókshetaýǵa, teriskeı bettegi Dombyraly-Monshaqty, Esil-Nura boıyna deıin shyǵyp júrgen. Osy óńirlerde Súıindik eline baılanysty saqtalyp qalǵan toponımder sonyń kýási.
Ult tarıhynyń bilgiri Máshhúr Júsip Kópeıuly óz jazbalarynda: «Qarjas Aqmyrza batyrdy Abaq Kereı Jánibek batyr jaılaýǵa talasyn óltiripti» – deıdi. Olaı bolsa, Aqmyrzanyń súıegi osy ózenniń boıynda jatqany anyq.
Aqmyrza balasy Azynabaı myńdap jylqy bitken sol zamandaǵy dala alpaýyttarynyń biri. (Bir derekterde 17 myń jylqysy bolypty deıdi). Baıanaýlada Aqmyrzanyń Qaraqýysy degen jer bar. Jylqysyn sol jerge qamap túgendeıdi eken Azynabaı jaryqtyq. Qaraqýystyń ishi tolsa, jylqysy túgel degen sóz.
Osy Azynabaıdan Kenesary kóterilisiniń bel ortasynda bolǵan Seıten men Taıjan týady. Ekeýi de óz zamanynyń eren tulǵalary. Qoldarynda atadan qalǵan baq pen dáýlet bar. Ereımen men Baıandy qatarynan jaılap-qystap, ne iship, ne kıem degen kisiler emes. Onyń ústine patsha bıligi Seıtenge Baıanaýyl syrtqy okýrginiń qazysy (zasedatel) degen qyzmet te beredi. Qysqasha aıtsaq, jalǵandy jalpaǵynan basap júretin jaǵdaılary bolǵan.
Biraq bular osynyń bárinen eldiń namysyn, halyqtyń bostandyǵyn joǵary qoıǵan. Óz bastarynyń baılyǵy men baǵyn emes, eldiń muńy men muqtajyn, qasireti men qaıǵysyn oılaǵan shyn mánindegi ult janashyrlary edi.
Seıten men Taıjan jaıly áńgimelemes buryn, myna bir jaıtty aıtyp ketkimiz keledi. 2005 jyly «Ómir shejiresi» dep atalatyn shaǵyn kitap basylyp shyqqan bolatyn. Osy kitaptyń ishinde «Seıten-Taıjan oqıǵasy» dep atalatyn ájeptáýir uzaq hıkaıa bar. Qazir buny kóp adamdar óz eńbekterine paıdalanyp, ǵalamtor jelilerine salyp júr. Atalmysh hıkaıa Qanjyǵaly Bógenbaı batyrdyń shóberesi Saqqulaq bıdiń atynan baıandalady. Olaı deıtinimiz, bul dúnıelerdi qaǵazǵa túsirýshi Saqqulaq bıdiń balasy Eraly bolys áńgimeni «ákem aıtýshy edi» dep bastaıdy. Keıin bul jazbalardy Eralynyń balasy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty marqum Tursynbaı Erǵalıev óńdep, bir júıege keltirgen sekildi. Sebebi, kitaptyń avtorlary retinde Eraly Saqulaquly men onyń balasy Tursynbaı kórsetiledi.
Bul eńbektiń qundylyǵy – Kenesary kótirilisi jáne onyń Aqmola bekinisin shabýy jaıly naqty derekter beredi. Baıandalatyn áńgimeniń birazy Kenesary qolynyń ishinde bolǵan Qanjyǵalynyń Saǵyr atty bıiniń aýzymen baıandalady. Bul Saǵyr bı de Bógenbaı batyrdyń Tasybek (Tasbaqa) atty balasynan týǵan nemeresi.
Kenesary Baıandaǵy Qarjas elin aýdaryp áketýge kele jatyr degendi estigesin, hannyń odan keıingi beti qalaı bolaryn bilmekke Bapan bı (Saqqulaqtyń ákesi) osy Saǵyrdy kóterilisshilerdiń ishine jansyz etip jiberedi. Sóıtip, Qarjas ishine barǵan Saǵyr bı Kensarynyń bul eldi aýdaryp áketýin kózben kórip, Aqmola bekinisin shapqanda sarbazdardyń ishinde bolyp, keıin kórgen-bilgeniniń bárin Bapan men Saqqulaq bılerge baıandaǵan.
Osylaı Bapan bıdiń tapsyrýymen Qarjas ishine bir daýly jumyspen barǵan bolyp, Saǵyr bı Seıten-Taıjan aýyldary men Shorman aýylyna kezek qonyp jata beredi. (Shorman bı ol kezde qaıtys bolǵan – S.B.). Sol jerde ol Seıten, Taıjandarmen tanysyp, ábden syr aqtarysyp áńgimelesedi.
Bylaı dep eske alady Saǵyr: «Bir bos ýaqytta Seıten maǵan syryn aıtty: Aýyp ketýge (Kenesaryǵa erip – S.B.) bel baılap turmyz. Ketpeske endi shara joq. Biraq bastap bara jatqan qolbasymyzdyń maqsaty belgisiz. Eger ol ulttyń táýelsizdigi bolsa, tilek sol ǵoı. Al, óz basynyń handyǵy bolsa, qaıtyp kelip, úıirge qosylarmyz dedi» – deıdi.
Mine, Seıten men Taıjannyń da ańsaǵany tek ulttyń táýelsizdigi, eldiń bostandyǵy eken. Biraq maqsatyna jete almaǵan qos bozdaq osy jolda jandaryn pıda etip, armanda kete barady.
Atalmysh kitapta: «Seıten baıqus erekshe adam edi» deı kelip, Saǵyr bı bylaı jyrlap ketetin» dep jazady:
Aqylyna toqtasam,
Asyp týǵan danyshpan.
Ónerine toqtasam,
Hakimdermen jarysqan.
Kelbetine qarasam,
Aı men kúndeı toǵysqan.
Sheshendigin aıtsam,
Neler bımen soǵysqan.
Batyrlyǵyn aıtsam,
Ajdahamen alysqan.
Qajyryna qarasam,
Qaraaǵashtaı jaýyna,
Qajymaı qarsy barysqan.
Sabyryna toqtasam,
Qandaı jerde bolsa da,
Sertten qaıtpaı qarysqan!
Mine, Saǵyr bı Seıten batyrdy osylaı sýretteıdi.
Endi Kenesary qolynyń Aqmola bekinisen shabýy, Seıten men Taıjannyń erlik qımyldary jaıly taǵy da Saǵyr bıdiń áńgimesine úńilelik.
«...Bir mezgilde «Abylaılap» uran salyp, qol tobyn jazbastan lap qoıdy. Qolbasy – Taıjan. Ishinde Kenesarynyń ózi de bar. Buǵybaı da bar. Men taǵy kettim. Soldattar qoldyń basyp kirýge aınalǵanyn kórgen soń, keıin shegine bastady. Biraq tobyn jazǵan joq. Atyp otyryp qalaǵa kirdi. Artynan ilese sadaqty úzbeı tartyp, «Abylaılaǵan» uranmen jer jańǵyryqtyryp qol da kirdi.
...Bizben birge shyǵys jaqtan – Naýryzbaıdyń, soltústikten – Aǵybaıdyń qoly kelip kirdi. Kelsek, qala opyr-topyr. Qatyn-qalash, bala-shaǵa shýlap júgirip júr. Dúken bitken ashýly qalpymen qalypty. Buly shashylyp jatyr. Keńse bitken taǵy sondaı. Bar erkek qashyp ketken. Biraz soldat qalanyń ortasyndaǵy kazarma degen tesik úıge tyǵylyp, sodan kúrs-kúrs myltyq atyp tur. Qońyrquljanyń ózi de solarmen birge sonda tyǵylypty. Kelgen bette qol kazarmaǵa qaraı bet qoıyp edi, aldynan bir-eki kisi oqqa ushyp jyǵylǵan soń, taıyp shyǵa berdi. Seıten men Taıjan ekeýi qolyna eki shıti myltyqty kóldeneń ustaǵan, ekeýiniń de belinde shashaqty aq naıza. Astarynda aýzymen qus tisterlik semizden qatyryp tastaǵan eki boz at. «Abylaılap» uran salyp, shegingen qoldy qaıta serpip, kazarmaǵa aıdady. Ózderi qoldyń birese aldyna, birese artyna shyǵady. Bir kezde qol bet qoıyp, kazarmaǵa esik pen tórdeı jer qaldy. Sol kezde tesikten atqan myltyq kúrs ete túsip edi, qoldyń aldyna túsip bastap júrgen Taıjannyń atyna oq tıip murttaı ushty, aldyńǵy qatardan 4-5 kisi jyǵyldy. Qol qaıta serpildi. Taıjan bireýdiń atynyń quıryǵynan ustap, ilesip aman shyǵyp ketti» – deıdi.
Endi osy oqıǵany túgel kóshire bermeı, qysqasha mazmunyna toqtasaq, Kenesary qoly Aqmolany shaýyp, Qońyrqulja tóreniń 12 myń jylqysyn tik kóterip aıdap alady. Osydan soń biraz ýaqyt ótkennen keıin Tobyl boıyndaǵy qypshaqtar – Balqoja, Hanqojalardyń aýylyn shabýǵa attanady. Aýylda qalǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa, malshy-qosshyǵa óziniń Jaǵypar degen balasyn bas-kóz qylyp qaldyrady. Osy kezde bulardy patsha áskeri kelip shaýyp, biraz adamdy óltirip, hannyń báıbishesi Kúnimjandy tutqyndap áketedi. Osydan soń Kene han: «Dushpanǵa turaq-jaıymyz belgili bolyp qaldy, bul jerden aýyp keteıik» – deıdi. Jáne óziniń handyǵyn nyǵaıtpaı tynbaıtynyn, maqsaty Abylaıdaı ámir júrgizetin handyq ekenin, ońtústikke baryp kúsh jınap, qaıta oralatynyn aıtady. Biraq Seıten men Taıjan bastaǵan qarjas toby buǵan qarsy bolyp, aqyry olar osy jerden ekige aıyrylady.
Osylaı Kensarydan bólinip qaıtyp kele jatqan Qarjas-Talas atasynyń bir aýylyna Saqqulaq bı tap bolyp, máseleniń anyǵyn surap bilgenin aıtady atalmysh kitapta. Bul aýyldyń aıtýynsha, sodan birer kún buryn Qońyrqulja tóreniń balasy Begaly kelipti, qasynda onshaqty orysy, Ivan Semenovıch degen dókeıi bar. Seıten men Taıjanǵa «kelip jolyqsyn, kinásin surap alamyz» dep sálem aıtady. Osy sózge senip kelip qalǵan aǵaıyndy qos batyrdy dereý tutqyndap, Taıjanǵa sol arada eldiń aldynda bir bıe saýymy ýaqyt dúre salyp, ekeýin de Aqmolaǵa alyp ketken eken.
Kenesary men Naýryzbaı qaza bolyp, kóterilis basylǵan soń, oǵan qatysy bolǵan adamdardy Aqmolaǵa shaqyryp, tergeý júredi. Olardyń ishinde – Qarjas Musa myrza, Qanjyǵaly Bapan bı, Saǵyr bı, Bógenbaıdyń taǵy bir nemeresi Jylqybaıdyń Tólegeni bar. Tergeýge sol jerde tutqynda jatqan Seıten men Taıjan da ákelinedi.
Endi osynyń bárin tergeý ústinde kózimen kórgen Saǵyr bıdiń esteliginen qysqasha: «...Kózim bir túsip ketkende, Seıten men Taıjannyń óńinen shoshyp kettim. Shashtary ósip úrpıgen, murty da ósip tómen túsken. Betteri ábden aryqtap solǵan, shalbar-shalbar. Muryndary qońqaıyp shyǵyp ketken, qabaq-jaq súıekteri shodyraıyp bólektenip ketken, tamyrlary kókpeńbek bolyp bileýlenip tur. Beti men moınynda kógergen tańba bar, ne taıaqtan, ne jyǵylǵannan túsken sııaqty» – deıdi.
Osy tergeýden soń Seıten men Taıjannan basqasynyń bári bosatylady. Keıin Aqmolaǵa taǵy da barǵan Saǵyr sol jerdegi Ysqaq haziret degen tatar mollanyń úıine toqtap, shaı ústinde Seıten men Taıjannyń jaǵdaıyn suraıdy.
«Molla kózin tóńkerip az otyrdy da: «Taıjan darylbaqaıa rahlat aılady, duǵa qylyńyz dedi. «Darlybaqaıa degen sózine túsingem joq, biraq «duǵa qylyńyz» degeninen o dúnıelik bolǵanyn bildim» – deıdi Saǵyr.
Endi Taıjandy atyp óltirerdegi sátti Ysqaq molla bylaı dep áńgimeleıdi:
- ...Bir kámirdá Taıjannyń jalǵyz ǵana ózi eken. Aıaq-qoly buǵaýly. Temir bilán bekitilgen. Sýd húkim ýtverdıt etilgánin jarııalady, men tárjıma ettim. Áı, bek aıanysh hal. Aıtarǵa bolmı. Áldá bır nenı sóıláp, esirik kisigá uqshap ketti. Jan ashıǵy shyǵar dep oılaımyn, sultanǵa qarsy ushyp umtyldy. Bir jasaýyl ıtárip jyǵyp jibárdi. Andan keıin sýd bilán sultan qaıtty. Úsh jasaýyl, bir ǵaskár raısy men besheýmiz hukimdi oryndarǵa baıqatta alyp júrdik. Báribiz de jaıaýbyz. Shonda musafır Taıjan «moldaekeńbisiń» dep, máni qusha berá. Qashan atlar járgá barǵansha, sholaı etti dá otyrdy. Bir mártábá qusha, bir mártábá sýdııa, shondaı aıanysh halda boldy. Aıaq-qolyndaǵy temir buǵaý shondaı ǵazap eki qolyn artynan olarǵa bolmı. Biláklárinen shegá birlán bekitip qoshyp tashlaǵan. Aıaqlarynyń arasynda bektar qylyp qoshqan, qadam saıyn súrinip jyǵyla berá hám aıaq birlán qoldyń arasyn taǵy qoshyp buǵaýlaǵan. Alardy arqasy ózirá baılanystyrǵan, júrergá háli ıoǵlyqtan jyǵylǵan shaqta, jasaýyllar myltyqtyń arty bilán sabap jábire, haı, bek aıanysh hal. Baıtaqqa barǵash, jerá tikeláı ornatqan stolba turdy. Qara, aq boıaý bilán alalap boıaǵan. Jasaýyldar Taıjandy sona tańyp baǵlady. Baǵlaǵan jerde bek qyshyryp baqyrdy, haı, hesh mahluq shydap turarǵa múmkindik túgil. Men janynda ıman aıtyp turdym. Músafır atar aldynda: «El-jurtqa sálem degin» – dedi. Andan sońyra raıystyń komandasy bilán bir jasaýyl atyp jibárdi. Qolyn bir ǵana qozǵarǵa háli boldy, jany ushty. Sholaı marqum darylhýnnan darylbaqaıa rahlat aılady. Oq dál qalybynan tıgen eken, marqumdy stolbadan sheship, shol dergá namazlap, kebinláp dáfık ettim» – depti.
Osylaı... El bostandyǵy úshin aqyryp atqa mingen esil er bir túıir qorǵasynǵa baılanyp ajal qushyp kete barady. Asyl rýhy Allanyń nazarynda bolsyn deımiz, basqa qoldan ne keledi...
Saǵyr bı sol jerde Ysqaq haziretten: «Seıtendi qaıtti?» – dep suraıdy. «Seıtendi Sıbırge máńgilik aıdaýǵa hukim bolǵan eken, ótken kúni azandaǵy saǵat toǵyzda jaıaý aıdap ketti» depti molla.
Joǵaryda atalǵan «Ómir shejiresi» kitabynda aıdalyp ketken Seıten batyr jaıly mynadaı derek taǵy da Saqqulaq bıdiń aýzymen baıandalady:
«...Súmbile aıynyń bas kezi. Aýyl Abylaısha kóline jańadan qonǵan. Páýeskege úsh at jekken, aldynda eki salt attysy bar jolaýshylar aýyldyń syrtyna kelip toqtaı qaldy. Jón surasqandarǵa, «naǵashysy Shorman aýylyna bara jatqan Shyńǵys tóreniń balasy» ekendigin aıtysypty (Shoqan Ýálıhanovty aıtyp otyr – S.B.). Qarsy alyp, úıge kirgizdik. Tóre sybaǵasy dep jylqy soıyp, kútip jatyrmyz. Tóre 15-16 jas shamasyndaǵy jas bala eken. Sóz álpetine qaraǵanda qandaı úlken bolsa da jańyltqandaı, qandaı sheshen bolsa da talasqandaı túri bar. Kórmegendi kórgisi keledi, bilmegendi bilgisi keledi.
...Tóre bala Seıten aıdalyp barǵannan keıin ne bolǵany jóninde taǵy bir habar aıtty: «Ómir boıyna kesilip Seıten Týrınsk degen jerge aıdalǵan eken (Reseıdegi Sverdlov oblysy – S.B). Sol jerge aıdalyp baryp kelgen Ǵubaıdolla sultan ony kóripti. Bul kisi úı ishimen jiberilip taǵaıyndalǵan arnaýly úıde erkimen turǵan eken. Úkim etken segiz jylyn bitirgen soń, qaıtyp kelgen bolatyn. Osy kisiniń aıtýyna qaraǵanda, Seıten osy kúni tutqynnan bos, sol jerdiń turǵyny retinde bolyp, erkimen júredi. Áıelimen birge aıdalyp kelgen bir tatar ólip, sonyń áıelin alypty da, úıli adam retinde turady-mys. Ádetinde burynnan sáýirik pishý bar eken. Sony negizgi kásip qylyp alypty. Turǵan jeri mal ósiretin halyq bolǵan eken. Solardyń maldaryn piship, taǵy basqa jergilikti adamdardyń kásipterimen aınalysyp, kún kórgish ómir jasaıdy-mys».
2010 jyly jaryq kórgen «Baıanaýyl perzentteri» atty kitaptaǵy Qarjas atasynyń shejiresine úńilsek, Seıten Azynabaıuly shamamen 1800 jyly týyp, 1840 jyly qaza boldy, Taıjan Azynabaıuly shamamen 1802 jyly týyp, 1839 jyly qaza boldy dep jazylady.
Olaı bolsa, Seıten batyrdyń týǵanyna bıyl – 220 jyl tolady eken. Endi bir jyldan soń, onyń inisi Taıjannyń týǵanyna osyndaı jyl tolmaq.
Búginde Ertis-Baıan óńirinen shyqqan talaı jaqsylar dáriptelip jatqanda, shyn mánindegi halyqtyń batyrlary Seıten men Taıjannyń umyt qalýy – búgingi urpaqqa jáne Baıanaýyl eline úlken syn.
Saılaý Baıbosyn
