Taıaýda áleýmettik jeli qoldanýshylary «uıat bolady» máselesine baılanysty qyzý pikir talas júrgizdi. Jazba avtory Aıdyn Rahymbaevty jerden alyp, jerge salǵandar da jeterlik. Qazaqtyń qanyna sińgen «uıat bolady» degen qasıettiń túrli jaǵdaılarda qoldanylatynyn eskersek, uıalýdyń, uıat boladynyń kóbinese jaqsy jaqtary basym. Desek te, dál pandemııa kezindegi «uıat boladynyń» paıdasynan zarary mol ekenin moıyndaıtyn ýaqyt jetken joq pa?
Tarqatyp aıtyp óteıik, Aıdyn Rahymbaev óz jazbasynda qazirgi indettiń taralýy - halyqtyń karantın talaptaryn saqtamaýynan degendi aıtqan edi. Sonymen qatar ol «uıat bolady» degen ádetpen jurttyń toı men janazadan qalmaı, kópshilik oryndarǵa alańsyz baryp júrgenine renishin de bildirdi. Áıtse de, áleýmettik jeli qoldanýshylardyń keıbir bóligi osy jazbany basqasha túsinde me, joq álde qabyldaý múmkindikteri solaı ma, áıteýir Rahymbaevtyń ıt terisin basyna qaptaıtyn kommentarııler qarsha borady.
«Aıdyn Rahymbaevtyń munysy «toq balanyń» áreketi. Vırýstyń taralýyna halyqty kinilap, bılikti jaqtap almaqshy. Vırýstyń bulaı taralýyna eń aldymen bılik kináli» degen syńaıdaǵy pikirler óte kóp boldy. Halyq kináli me, bılik pe? Ár taraptyń óz kinásin moıyndaýy qazirgi aýyr kezeńde múmkin bolmaı otyr.
Desek te, Rahymbaevtyń jazbasynyń kóp tusymen eriksiz kelisýge týra keledi. Nege? Óıtkeni elimizde tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, qala arasyndaǵy joldarǵa blok postar qoıylǵan kezde halyq ne istedi? Tártipke baǵynyp, óziniń de, basqalardyń da densaýlyǵy úshin dep úıden shyqpaı otyrdy ma? Joq. Olaı etpedi. Blok postan ótýdiń túrli joldaryn taýyp, barǵysy kelgen baǵytqa qalaıda barýǵa áreket etti. Keıinirek tótenshe jaǵdaı toqtatylyp, tek karantın talaptaryn saqtaý tártibi qaldyryldy. Dál osy kez oraza aıtpen tustas keldi. Jaǵdaı qalaı boldy? Iá, jurt jap-tarmaǵaı aıttap ketti.
Máselen, Túrkistan oblysynda aıttap qana qoımaı, dúrkiretip toı jasaýǵa kiriskender az bolmady. Batys óńirinde birin biri izdep baryp, qaýqyldasqan aǵaıyn bir birimen tikeleı baınalysqa tústi. Elimizdegi qaımaǵy buzylmaǵan Ońtústik pen Batys óńiriniń halqy karantındi ysyryp tastap, osylaı aıttap, toılap júrgende solardyń keıbiri endi basqa qalalarǵa jolǵa shyqty. Esterińizde bolsa, ókpe qabynýy derti de osy aımaqtarda alǵash órshidi. Ári qaraı jaǵdaıdyń qalaı órbigenin kóz kórdi.
Dál bıyl mynadaı kezde aıttamaı, árkim óz úıinde otyrsa, ne bolar edi? Alaıda úıde otyrýǵa kedergi bir nárse bar, ol «uıat bolady» degen bizdiń ádetimiz. Aıttamaı, úıde otyr deseń, «qoı, pálensheniń birinshi aıttyǵy ǵoı, barmasaq, uıat bolady. Aǵaıynnyń arasynda ǵana aıttaýda turǵan ne bar?» degen sarynda jaýap alasyń. Al sol tustaǵy Qazaqstanda ashyq jáne jasyryn ótkizilgen toılar týraly aıtýdyń ózi artyq.
Basqasyn aıtpaǵanda, dál qazir kún saıyn birneshe azamatymyzdy joǵaltyp, kúńirenip otyrǵan shaqtaǵy jaǵdaı qalaı? Ózgerissiz, sol qalpy. Ótkende ǵana qaıtys bolǵan dindar Ábdiǵappar Smannyń janazasy osy sózimizge dálel. Dúnıeden paıǵambar ótkendeı, eldiń tórt tarapynan jınalǵan qaýym dindardyń máıitine saýsaǵyn tıgizgenin máre sanap, shaýyp júr. Sol janazada bolǵan bir ǵana indet tasymaldaýshy adamnyń kóp ótpeı myńdaǵan adamnyń aýyrýyna, tipti ólimine sebepshi bolǵanyn bile me? Bilgisi de kelmes, óıtkeni janazaǵa barmasa «uıat bolady».
Shaqyrǵanǵa barmaýdy uıat sanaý ár qazaqtyń qanyna sińgen qasıet. Alaıda osy qasıetimizdi qazirgi indet kezinde shetke ysyra tursaq, ult bolyp, aman qalýdy oılasaq, sol utymdy emes pe? Áıtse de, osyndaı sózdi jazǵan Rahymbaevtyń basy pálege qaldy. «Uıat bolady» dep júrip, janaza, toıdan, shaqyrǵan jerden qalmasaq, kóp uzamaı uıalatyn adam tappaı qalmaımyz ba?
Eń ókinishtisi, máseleniń mánine tereń úńilmeı, Rahymbaevtyń sózine «halyqty kináladyń» degen jańsaq pikirmen atoılap, pikir aıtqan, aty dardaı azamattarymyz ulttyń amandyǵyn rasymen oılap, el erteńine alańdaýdyń ornyna, áleýmettik jelilerde salǵylasyp otyrǵany janyńa batady. Sol aıtqyshtar trıllıondap aqshamyzdy jep jatqan jemqorlarǵa jaq ashpaıdy da.
Bul rette bar kináni halyqqa aýdarýdan aýlaqpyz. Aty jaman vırýstyń órship tarap, halqymyzdy qynadaı qyryp jatqanyna-eń aldymen jemqor bılik kináli ekeni daýsyz. Bıliktegi shendi-shekpendiler kórshimiz Qytaıda indet tarap jatqanda jaıbaraqat otyrǵanymen qoımaı, shekaranyń ózin jurttyń eń sońynda jabýy -qazirgi zobalańǵa ákelip soqty emes pe?! Jurtty úıine qamap qoıyp, búkil qońdy jerlerdiń taǵdyryn sheship, satatynyn, satyp, alatynyn alyp, óz sharýasyn bitirgen qazaq bıligi eń aqyry halqy dem jetpeı qyrylyp jatqanda, bar dárini tyǵyp tastap, qan qaqsatty.
Ózge memleketterden kelgen tegin kómekti aqshaǵa satyp, tynys alý apparattarynyń jetkiliksiz bolýyna yqpal etken de qazirgi qazaq bıliginde júrgenderdiń áreketi. Halyqqa «uıat bolady» degen uǵymdy sińire otyryp, emin erkin kópshilik jınalǵan jerine barýyna keńinen jol ashyp qoıǵan da bıliktiń shabarmandary emes pe? Ár aýyldyń ákimi men bosqa sendelgen polıeıleri árbir jıyn toıdy jiti baqylaýynda ustasa, qazirgi deı jaǵdaıǵa tap bolmas edik.
Desek te, aqyry bıligi «ólmeseń, ómirem qap» degen syńaıda áreket etip otyrsa, halqymen isi bolmasa, jurt «uıat boladyny» keri ysyryp tastap, ýaqytsha, pandemııa toqtaǵansha «shaqyrǵan jerińe bamaımyn. Múmkin bolsa, sen de bul jıyn toıdy keıinge qaldyr» dep kesip aıtatyn kún týdy. Myń jerden kóńil jyqpastyqqa salynsaq ta, ózimiz ben jaqynymyzdyń, tutas ultymyzdyń amandyǵy árbirimizdiń qolymyzda ekenin moıyndaıtyn shaq bul.
Qoldaryńyzdy júrekterińizge qoıyp, moıyndańyzdarshy, árbirińizdiń úıińizde karantın talaptary tolyq saqtalyp, úıdegi úlken kisiler men basqalary eshqaıda shyqpaı, tyrp etpeı otyr ma? Aptasyna, ne eki aptada bir ret toı, janazaǵa baryp júr ǵoı, moıyndaıyqshy. Barǵysy kelmese de, indetten qoryqsa da baryp júrgender qanshama. Sol barystyń bári «uıat boladynyń» saldary emes pe? Eshqaıda barmaý kerek, bir esik, bir tereze bop, úıde qamalyp otyrý kerek deý artyq árıne. Áıtse de, zobalań shaqta, halqymyz qynadaı qyrylyp jatqanda, ózimizdi de, basqany da saqtaýdyń bir ǵana joly «uıat boladyny» qoıyp, barynsha saqtaný emes pe? Kelesi apta bolatyn Qurban aıtta kórshi men aǵaıyndy aralap ketip, taǵy da indetti údetip almaǵanymyz bılikke emes, ózimizge qajet emes pe, siz qalaı oılaısyz, qurmetti oqyrman qaýym?
Asyljan MAMYRBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly.
