Taiauda äleumettık jelı qoldanuşylary «ūiat bolady» mäselesıne bailanysty qyzu pıkır talas jürgızdı. Jazba avtory Aidyn Rahymbaevty jerden alyp, jerge salǧandar da jeterlık. Qazaqtyŋ qanyna sıŋgen «ūiat bolady» degen qasiettıŋ türlı jaǧdailarda qoldanylatynyn eskersek, ūialudyŋ, ūiat boladynyŋ köbınese jaqsy jaqtary basym. Desek te, däl pandemiia kezındegı «ūiat boladynyŋ» paidasynan zarary mol ekenın moiyndaityn uaqyt jetken joq pa?
Tarqatyp aityp öteiık, Aidyn Rahymbaev öz jazbasynda qazırgı ındettıŋ taraluy - halyqtyŋ karantin talaptaryn saqtamauynan degendı aitqan edı. Sonymen qatar ol «ūiat bolady» degen ädetpen jūrttyŋ toi men janazadan qalmai, köpşılık oryndarǧa alaŋsyz baryp jürgenıne renışın de bıldırdı. Äitse de, äleumettık jelı qoldanuşylardyŋ keibır bölıgı osy jazbany basqaşa tüsınde me, joq älde qabyldau mümkındıkterı solai ma, äiteuır Rahymbaevtyŋ it terısın basyna qaptaityn kommentariiler qarşa borady.
«Aidyn Rahymbaevtyŋ mūnysy «toq balanyŋ» äreketı. Virustyŋ taraluyna halyqty kınılap, bilıktı jaqtap almaqşy. Virustyŋ būlai taraluyna eŋ aldymen bilık kınälı» degen syŋaidaǧy pıkırler öte köp boldy. Halyq kınälı me, bilık pe? Är taraptyŋ öz kınäsın moiyndauy qazırgı auyr kezeŋde mümkın bolmai otyr.
Desek te, Rahymbaevtyŋ jazbasynyŋ köp tūsymen erıksız kelısuge tura keledı. Nege? Öitkenı elımızde tötenşe jaǧdai jariialanyp, qala arasyndaǧy joldarǧa blok postar qoiylǧan kezde halyq ne ıstedı? Tärtıpke baǧynyp, özınıŋ de, basqalardyŋ da densaulyǧy üşın dep üiden şyqpai otyrdy ma? Joq. Olai etpedı. Blok postan ötudıŋ türlı joldaryn tauyp, barǧysy kelgen baǧytqa qalaida baruǧa äreket ettı. Keiınırek tötenşe jaǧdai toqtatylyp, tek karantin talaptaryn saqtau tärtıbı qaldyryldy. Däl osy kez oraza aitpen tūstas keldı. Jaǧdai qalai boldy? İä, jūrt jap-tarmaǧai aittap kettı.
Mäselen, Türkıstan oblysynda aittap qana qoimai, dürkıretıp toi jasauǧa kırıskender az bolmady. Batys öŋırınde bırın bırı ızdep baryp, qauqyldasqan aǧaiyn bır bırımen tıkelei bainalysqa tüstı. Elımızdegı qaimaǧy būzylmaǧan Oŋtüstık pen Batys öŋırınıŋ halqy karantindı ysyryp tastap, osylai aittap, toilap jürgende solardyŋ keibırı endı basqa qalalarǧa jolǧa şyqty. Esterıŋızde bolsa, ökpe qabynuy dertı de osy aimaqtarda alǧaş örşıdı. Ärı qarai jaǧdaidyŋ qalai örbıgenın köz kördı.
Däl biyl mynadai kezde aittamai, ärkım öz üiınde otyrsa, ne bolar edı? Alaida üide otyruǧa kedergı bır närse bar, ol «ūiat bolady» degen bızdıŋ ädetımız. Aittamai, üide otyr deseŋ, «qoi, pälenşenıŋ bırınşı aittyǧy ǧoi, barmasaq, ūiat bolady. Aǧaiynnyŋ arasynda ǧana aittauda tūrǧan ne bar?» degen sarynda jauap alasyŋ. Al sol tūstaǧy Qazaqstanda aşyq jäne jasyryn ötkızılgen toilar turaly aitudyŋ özı artyq.
Basqasyn aitpaǧanda, däl qazır kün saiyn bırneşe azamatymyzdy joǧaltyp, küŋırenıp otyrǧan şaqtaǧy jaǧdai qalai? Özgerıssız, sol qalpy. Ötkende ǧana qaitys bolǧan dındar Äbdıǧappar Smannyŋ janazasy osy sözımızge dälel. Dünieden paiǧambar ötkendei, eldıŋ tört tarapynan jinalǧan qauym dındardyŋ mäiıtıne sausaǧyn tigızgenın märe sanap, şauyp jür. Sol janazada bolǧan bır ǧana ındet tasymaldauşy adamnyŋ köp ötpei myŋdaǧan adamnyŋ auyruyna, tıptı ölımıne sebepşı bolǧanyn bıle me? Bılgısı de kelmes, öitkenı janazaǧa barmasa «ūiat bolady».
Şaqyrǧanǧa barmaudy ūiat sanau är qazaqtyŋ qanyna sıŋgen qasiet. Alaida osy qasietımızdı qazırgı ındet kezınde şetke ysyra tūrsaq, ūlt bolyp, aman qaludy oilasaq, sol ūtymdy emes pe? Äitse de, osyndai sözdı jazǧan Rahymbaevtyŋ basy pälege qaldy. «Ūiat bolady» dep jürıp, janaza, toidan, şaqyrǧan jerden qalmasaq, köp ūzamai ūialatyn adam tappai qalmaimyz ba?
Eŋ ökınıştısı, mäselenıŋ mänıne tereŋ üŋılmei, Rahymbaevtyŋ sözıne «halyqty kınäladyŋ» degen jaŋsaq pıkırmen atoilap, pıkır aitqan, aty dardai azamattarymyz ūlttyŋ amandyǧyn rasymen oilap, el erteŋıne alaŋdaudyŋ ornyna, äleumettık jelılerde salǧylasyp otyrǧany janyŋa batady. Sol aitqyştar trilliondap aqşamyzdy jep jatqan jemqorlarǧa jaq aşpaidy da.
Būl rette bar kınänı halyqqa audarudan aulaqpyz. Aty jaman virustyŋ örşıp tarap, halqymyzdy qynadai qyryp jatqanyna-eŋ aldymen jemqor bilık kınälı ekenı dausyz. Bilıktegı şendı-şekpendıler körşımız Qytaida ındet tarap jatqanda jaibaraqat otyrǧanymen qoimai, şekaranyŋ özın jūrttyŋ eŋ soŋynda jabuy -qazırgı zobalaŋǧa äkelıp soqty emes pe?! Jūrtty üiıne qamap qoiyp, bükıl qoŋdy jerlerdıŋ taǧdyryn şeşıp, satatynyn, satyp, alatynyn alyp, öz şaruasyn bıtırgen qazaq bilıgı eŋ aqyry halqy dem jetpei qyrylyp jatqanda, bar därını tyǧyp tastap, qan qaqsatty.
Özge memleketterden kelgen tegın kömektı aqşaǧa satyp, tynys alu apparattarynyŋ jetkılıksız boluyna yqpal etken de qazırgı qazaq bilıgınde jürgenderdıŋ äreketı. Halyqqa «ūiat bolady» degen ūǧymdy sıŋıre otyryp, emın erkın köpşılık jinalǧan jerıne baruyna keŋınen jol aşyp qoiǧan da bilıktıŋ şabarmandary emes pe? Är auyldyŋ äkımı men bosqa sendelgen poliseilerı ärbır jiyn toidy jıtı baqylauynda ūstasa, qazırgı dei jaǧdaiǧa tap bolmas edık.
Desek te, aqyry bilıgı «ölmeseŋ, ömırem qap» degen syŋaida äreket etıp otyrsa, halqymen ısı bolmasa, jūrt «ūiat boladyny» kerı ysyryp tastap, uaqytşa, pandemiia toqtaǧanşa «şaqyrǧan jerıŋe bamaimyn. Mümkın bolsa, sen de būl jiyn toidy keiınge qaldyr» dep kesıp aitatyn kün tudy. Myŋ jerden köŋıl jyqpastyqqa salynsaq ta, özımız ben jaqynymyzdyŋ, tūtas ūltymyzdyŋ amandyǧy ärbırımızdıŋ qolymyzda ekenın moiyndaityn şaq būl.
Qoldaryŋyzdy jürekterıŋızge qoiyp, moiyndaŋyzdarşy, ärbırıŋızdıŋ üiıŋızde karantin talaptary tolyq saqtalyp, üidegı ülken kısıler men basqalary eşqaida şyqpai, tyrp etpei otyr ma? Aptasyna, ne ekı aptada bır ret toi, janazaǧa baryp jür ǧoi, moiyndaiyqşy. Barǧysy kelmese de, ındetten qoryqsa da baryp jürgender qanşama. Sol barystyŋ bärı «ūiat boladynyŋ» saldary emes pe? Eşqaida barmau kerek, bır esık, bır tereze bop, üide qamalyp otyru kerek deu artyq ärine. Äitse de, zobalaŋ şaqta, halqymyz qynadai qyrylyp jatqanda, özımızdı de, basqany da saqtaudyŋ bır ǧana joly «ūiat boladyny» qoiyp, barynşa saqtanu emes pe? Kelesı apta bolatyn Qūrban aitta körşı men aǧaiyndy aralap ketıp, taǧy da ındettı üdetıp almaǧanymyz bilıkke emes, özımızge qajet emes pe, sız qalai oilaisyz, qūrmettı oqyrman qauym?
Asyljan MAMYRBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Ūqsas jaŋalyqtar
