Dál qazir Qazaqstanda áleýmettik jeli betterin ashýǵa júreksinetin jaǵdaıǵa jettik. Asha qalsań...kóńil aıtýlar men jany shyrqyrap, kómek suraǵan jurttyń zarynan aza boıyń qaza bolardaı. Osy jylǵy naýryz aıynda alǵash tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, álemdi jaılaǵan koronavırýstan saqtanýdyń alǵy sharty elimizde de qolǵa alynǵan edi. Alaıda arada bes aı ótkenine qaramastan, bizdegi vırýs azaıýdyń ornyna, órship ketti. Órship ketkeni sonsha, keshe ǵana feısbýkte post jazǵan kisi búgin baqılyq bolyp jatqan jaǵdaılar jıiledi. Bu qalaı? Aılar boıy otyrǵan karantınniń paıdasy osy ǵana ma? Álde halqymyz tym jaýapsyz ba? Bálkim bul jerde bıliktiń de múlt ketken tusy bar bolar?Halyq vırýstan zardap shegýde me, joq bılik pen aradaǵy tym tereńdep ketken alshaqtyqtan, senimsizdikten be?
Kókeıde keptelgen osynaý suraqtardyń jaýabyn el ishinen emes, syrtynan izdestirip kórdik. Alystan emes, dini, dili, salty, ǵurpy bir, qandastarymyz, ıaǵnı túrik baýyrlarymyz ben bizdiń jaǵdaıymyzdy salystyryp, biraz jaıtqa kóz jetkizgendeı boldyq. Árıne, halyq sany jaǵynan túrikter bizdi on orap ketedi. Túrkııanyń ornalasqan jeri, kórshiles elderi de basqa. Túrik medıınasyn bizdikimen salystyrýǵa kelmes. Desek te...
Túrik halqynyń 90 paıyzy mınıstrdi tyńdaıdy
Túrik baýyrlarymyz qyzba halyq. Sonymen qatar óte qonaqjaı. Ózderiniń ishki emoııasyn qushaqtaý, qol ustaý syndy árekettermen bildiretini taǵy bar. Soǵan qaramastan, naýryzda jarııalanǵan vırýstan saqtaný sharalary túrikterdi biraz ádetterden arylýǵa ıtermelepti. Kópshilik jınalatyn oryndarǵa betperdemen barý, qoldy sabyndap jýý, ara qashyqtyqty saqtaý syndy talaptar meılinshe saqtalady deıdi bizben suhbatynda antalııalyq Mehmet AITEMIZ baýyrymyz. 
«Bizde de kisi ólimi joq emes. Alaıda, vırýstan kóz jumǵandardyń basym bóligi alpys jastan asqandar. Jer jerdi dezınfekııalaý jumysy áli de qarqyndy júrgizilýde. Halyq ta meılinshe tazalyqty saqtaýǵa kúsh salyp, karantın talaptaryn ustanýda. Iá, qazaq baýyrlarymyz aýyr jaǵdaıdy basynan ótkerýde. Internetten oqyp, bilip otyrmyz. Alystan amandyqtaryńyzdy tilep otyrmyz» degen Mehmet túrikter bılik ókilderiniń árbir sózin qalt jibermeı tyńdap, aıtqanyn oryndaıtynyn da jetkizdi. «Densaýlyq saqtaý mınıstri Fahretdın qoja ár kún saıyn eldegi jaǵdaıǵa qatysty aqpar berip, ne isteý, istemeý keregin mindetti túrde aıtyp, habarlap otyrady. Halyqtyń 90 paıyzy mınıstrdi tyńdaıdy. Aýrýhanalar tıisti kómekti der kezinde berýde. Oryn tapshylyǵy degen problema múlde bolǵan emes» deıdi Mehmet. Aptanyń belgili bir kúnderinde syrtqa shyǵýǵa tyıym salynsa, jurt syrtqa shyqpaıdy eken Túrkııada. Baıqasańyz, alyp bara jatqan túk te joq sııaqty. Karantın talaptaryn saqtaý, syrtqa shyqpa dese, shyqpaý syndy dúnıeler bizde de aıtylýda ǵoı. Biraq nege qazaq qynadaı qyrylyp jatyr? Talaptardy saqtamaǵan halyqtyń ózi kináli dep bılik tarapy bir sózben kese salary sózsiz. Áıtse de, halyqtyń talapty saqtamaý syryna, sheneýnikterdiń sózi men áreketine degen senimsizdik astaryna úńilip jatqan jan bar ma? Naýqasyna oryn taýyp bere almaǵan, dárihanada qarapaıym dárisi joq eldiń bıligine kim senim artsyn?
Qazaqtar bılik ókilderiniń ár sózine mán berip, senim arta ma?
Demek, túrikter eń aldymen bılik ókilderiniń árbir sózine mán beredi jáne senedi. Osy sebepten de aqparat quraldarynda aıtylǵan árbir talapty oryndaýǵa kúsh salady. Bizde joǵary jaqtan aıtylatyn árbir sózge halyq asa mán bere bermeıdi. Mán berse de, sene qoıýy ekitalaı. Óıtkeni halyq buǵan deıin talaı ret bılikke senip, «aýzy kúıgen». Mine, sondyqtan da elimizde tótenshe jaǵdaı jarııalanǵanyna qaramastan, qoıylǵan talaptar asa oryndala qoımady. Qala syrttaryna blok posttar qoıyldy, biraq tıyn tebenin berip, ári-beri talaı kólik ótip jatty. Toıhanalar jasyryn jumys istep, paıda taýyp jatty. Eń aqyry, shashtarazdar esikti ishten ilip alyp, talaı bastyń shashyna deıin alyndy. Betperdeler tek dúkenge kirý úshin ǵana taǵyldy. Aýlada balalar polıeı qıqýlap kelgenshe oınap júrdi. Aqyry ne boldy? Osynyń bári halyqtyń jaýapsyzdyǵy, bilimsizdiginiń saldarynan boldy deısiz be, joq álde bılikke degen senimsizdikten boldy deısiz be, ony patsha kóńilińiz bilsin.
«Dári joq, aýrýhanada oryn joq degen problema bar ma»?
Kelesi suhbattasýshymyz dáriger, Túrkııanyń Qyryqkalesiniń turǵyny Ramazan IÚKSEL ózimizge «Dári joq? Aýrýhanada oryn joq? Ol qalaı sonda?» dep tańyrqap suraq qoıdy. «Aýrýhanalarymyzda naýqastardy emdep, jazýǵa barynsha jaǵdaı jasalǵan. Pandemııaǵa deıin de túrik medıınasy joǵary deńgeıde qyzmet etetin. Al qazir, qarqyndy jumys isteýde. Ári halqymyz da karantın talaptaryn meılinshe saqtaýynyń arqasynda ólim jitim kórsetkishi qaýipti deńgeıge kóterilgen joq. Vırýs shyqqan aımaq, úı, otbasy birden eki aptalyq qatań karantınge alynady. Dárigerler kún tún demeı jumys isteýdemiz. Dári tapshylyǵy degen múlde bolǵan emes» degen Ramazan barlyq aýrýhananyń IVL apparatymen jabdyqtalǵanyn sóz etti.
Ramazanmen sóılesý kezinde bizdegi IVL apparattary týraly problemany aıtýdyń ózin artyq sanadyq. Óıtkeni Qazaqstanda aspırın, paraetomol, askorbın qyshqyly syndy tıyn turatyn dárilerdi tappaı sandalǵan jurttyń basyn qısynsyz apparatpen aýyrtyp, qııanat jasaǵymyz kelmedi. Aýrýhanasynda aldyn ala oryn daıyndap, halqyn tegin betperdemen qamtamasyz etken, dári tapshylyǵy degen túsine de kirmegen túrik aǵaıynnyń prezıdentine de, densaýlyq mınıstrine de eń aldymen halqynyń amandyǵy mańyzdy ekenin eriksiz moıyndaıdy ekensiń.
Salystyryp qarasaq, bir Stambuldyń halyq sany on bes mıllıon shamasynda eken. Biz tutas Qazaq memleketiniń halyq sany on segiz mıllıonnan sál astyq. Stambuldyń halqy vırýstan qyrylyp jatyr degen aqparat joq, laıym bolmasyn da. Sonsha mıllıon halyqty ákimi, meri shashaý shyǵarmaı, basqaryp otyr. Qazaqstandy da myńdaǵan sheneýnik basqarýyn basqaryp otyr. Biraq qalaı basqaryp otyr, másele osynda. Halqy óz betperdesin ózi tigip kıip, dárihanadan keregin tappaı, sarymsaq, pııaz, qoıdyń quıryǵyn jep, em domyn ózi jasap, bir birinde bar dárimen almasyp, ne bolmasa karantın kezinde biriniń úıine biri tamaq tasyp alasurǵan túrikter týraly aqparatty kózińiz shaldy ma? Ókinishke qaraı, jeriniń asty tola baılyq degen qazaqtar ǵana sondaı jantalasqa tústi, arpalysty. Sebep? Sebeptiń syry óte tereńde.
Qazaq bıligine halqynyń amandyǵy mańyzdy ma?
Elimizde qazirgi jaǵdaı qalaı? Kún ótken saıyn qaýip qoıýlana túsýde. Densaýlyq saqtaý mınıstriniń burynǵysy ketip, jańasy kelgeni bolmasa, baıaǵy problema kóbeımese, azaıǵan túri joq. Dárihana aldy uzyn sonar kezekke turǵan jurt. Aýrýhana aldy jedel járdem kóligine tolyp tur. Naýqasty jatqyzatyn jer joq. Eń aqyry, aýrýhanaǵa ketken adam máıithanadan shyǵatynyn bek biletin jaǵdaıǵa da jettik. Bul úshin de halyqty kinálaımyn deseńiz de, bılikti aqtap alamyn deseńiz de, erkińizge saldyq. Alaıda siz ben biz bilgimiz keletin, kókeıimizdi tesken bir suraq osy pandemııa kezinde zoraıa túskeni anyq. Qazaq bıligine halqy kerek pe ózi? Qazaq bıligine halqynyń qazirgi jaǵdaıy mańyzdy ma, joq álde sheneýnikterge tek mıllıardtaǵan aqsha ǵana mańyzdy ma? Árıne, bul suraqtardyń jaýabyn qazirgi alasapyrannan aman shyqsaq qana, bilermiz...
Merýert HÝSAINOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly.
