Qazaqstannyń eks premer-mınıstri Ákejan Qajygeldınniń jýrnalıst Sergeı Dývanovqa bergen suhbatyn tyńdap jaǵamdy ustadym.
Ákejan aǵamyz Atyraý oblysynyń eks ákimi Bergeı Rysqalıevti mysalǵa keltire otyryp ákki arandatýshylyqpen separatızm otyna maı quıypty.Eń soraqysy Qajygeldınniń bundaı separatıstik arandatýy osymen birneshe ret qaıtalanýda.Ókinishke oraı Batys Qazaqstandaǵy rýshyldyq-aımaqshyldyq separatızmniń órshýine, ıaǵnı munaıly Batys Qazaqstannyń óz aldyna derbes bolyp bólýine múddeli el Reseı memleketi. Qajygeldınniń Reseımen Qazaqstannyń arasyndaǵy elimizge tıimsiz saıası-ekonomıkalyq eýrazııalyq keden odaǵyn qoldaýy Ákejan Maǵjanulynyń Reseı ımpershil kúshteriniń yqpalynda ıakı tyǵyz olarmen qarym-qatynasta ekenin kórsetedi.
https://echo.msk.ru/programs/sorokina/2620331-echo/
Ótken tarıhtyń qatparly astaryna úńilsek, qazaq qoǵamynda rýshyldyq, júzshildik sııaqty ult tutastyǵyna kóleńke túsiretin jaman ádet (keıde ol maqsatty áreketke ulasyp jatady) burynnan bar. Tili bir, dini men dástúri bir qazaqty júzge jiktep, sodan saıası upaı túgendeý anda-sanda baıqalyp qalady. Árıne, mundaı qııampurys áreketti tyıyp tastýaǵa memlekettiń de, qoǵamnyń da áleýeti jetedi. Áleýmettik, ekologııalyq qıyn jaǵdaı men qoǵamdaǵy jappaı ádiletsizdik sebepshi bolyp, sonyń kesiri qobaljý týdyratyn separatıstik kóńil-kúıdiń ushqynyna maı quıyp jiberetin geosası múdde kúıttegen syrtqy kúshter paıdalanyp ketse, onda qaýiptiń qara túnegi qoıýlana túsedi, terrıtorııalyq tutastyqqa kádimgideı qater tónedi. Munyń mysalyn Ýkraınanyń batysyndaǵy Lýgansk jáne Donek oblystarynda tutanyp ketken separatızmnen kórip otyrmyz. Árıne, «DHR» (DNR), «LHR» (LNR) sııaqty psevdorespýblıkalardyń qurylýyna Reseıdiń ımpershildigi, Shyǵys Eýropadaǵy saıası yqpalynan aıyrylyp qalǵysy kelmeıtin ópiremdigi sebepshi boldy. Desek te, Reseı Ýkraınanyń shyǵysynda turatyn halyq ishindegi belsendi separatısterge arqa súıegeni esepke alynýy qajet. Separatıstik ıdeıalardy saıasatqa qosyp, saıası upaı túgendeıtinder barlyq qoǵamda bar. Bılikti qolyna alýdy únemi ańsap júretin keıbir adamdar tipti separatıstik ıdeıasyn jalań urandarmen ǵana kómkermeı, tarıhı oqıǵalardyń jelisinde teorııa qorytyp, onyń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı negizdemesin de jasap alady. Munyń bári separatıstik ıdeıany júzege asyrýdyń shapshańdyǵy men tıimdiligin qamdaýǵa saıady.
Osy tusta bir oqıǵany aıta ketkim kelip tur. Men «quranshylardyń» lıderi sanalatyn Asylbek Mýsınmen jaqyn aralastym. Ol ekeýara áńgime kezinde laýazymdy qyzmet atqaryp júrgen ákesi Orynbordaǵy qazaq tarıhyna qatysty muraǵatty aqtaryp, qazaqtardyń orys patshasynyń bodandyǵyna ótý máselesin, Ábilhaıyr hannyń Reseı bıligimen jasaǵan kelissózin, odan keıingi kezeńdegi Bókeı ordasy men Jáńgir hannyń soltústiktegi alyp ımperııaǵa yqpaldasý jónindegi málimetterdi zerttegenin aıtqan bolatyn. Árıne, sol kezdegi joǵary laýazymdy orysqol sheneýniktiń Qazaqstan men Reseıdiń ǵasyrlarǵa ulasqan «otarshyl dáýirdi» ne úshin zerttegenin, munyń bárin qandaı maqsatqa paıdalanbaqshy bolǵanyn bilmeımin. Desek te, Aslan Mýsınniń eldiń basqa qıyryna emes, munaıly oblystarǵa kóz tikkenin, sol aımaqtan áldebir erekshelik izdegenin baıqaımyz.
Durys pikir qorytý úshin táýelsiz Qazaqstanyń alǵashqy jyldaryn Oral kazaktarynyń ópirim áreketin eske alǵan artyq bolmaıdy. Reseı ımperııasynyń jerin keńitýge ǵasyrlar boıy qyzmet jasaǵan kazaktar Qazaqstannyń óz aldyna el bolǵanyna kelise almaı, separatıstik áreketke kóshken. Osy qaýiptiń jolyn kesken Jasaral Kýanyshalın bastaǵan qazaq ultshyldarynyń qaıratkerligi edi. Olar der kezinde Oraldyń separatıst kazaktarynyń aptyǵyn basyp, ornyna qoıdy. Osyndaı oqıǵalaradyń bárin tizbektep, oı elegine salsaq, Qazaqstannyń táýelsizdigi men tutastyǵyna tónetin qaýiptiń nobaıy aıqyndala túsedi.
Qazaq qoǵamynda memlekettiń tutastyǵyna qaýip tóndiretin separatıstik aımaq jóninde qate pikir qalyptasqan. Kóbine Qazaqstannyń soltústik-shyǵysy men teriskeıindegi oblystarǵa kúdiktene qaraý ádetke aınalǵan. Bul qate pikir álgi aımaqtaǵy qazaqtardyń úlesiniń az bolýy jáne Reseıge eminip jatqan terrıtorııalyq ornalasýyna qatysty aıtylyp júr. Shyntýaıtyna kelsek, atalǵan aımaq Soljenıyn aıtqandaı onsyz da «Reseıdiń qarnynyń astynda» («podbrıýshe») eminip, ishkerilep jatyr jáne Qazaqstan ekonomıkasy úshin strategııalyq mańyzǵa ıe emes. Sondyqtan ońtústiktegi kórshisin saıası jáne ekonomıkalyq yqpalynan shyǵarǵysy kelmeıtin Reseı Qazaqstannyń energetıkalyq resýrstarǵa baı batys ólkesine kóz tigedi, dál osy aımaqty Qazaqstandy tyrp etkizbeıtin «jandy jeri» dep biledi. Reseı aqparat quraldarynyń únemi Qazaqstannyń batysynda bolyp jatqan oqıǵalarǵa erekshe mán berýiniń sebebi de osy máseleden týyndap jatyr. Eńbek tólemi jáne basqa da áleýmettik túıindi problemadan týyndaıtyn bolmashy narazylyqtyń bárin separatıstik kóńil-kúıge telıtin maqalalar Reseı aqparat quraldarynda suranysqa ıe ekeni baıqalady.
Osydan bes-alty jyl buryn qazaq ultshyldyǵyn «bas kóterip kele jatqan neofashızmge» teńegen birneshe belsendi áleýmettik jelide «antıfashıstik top» qurǵan. Osy naýqannyń bel ortasynda qazaqstandyq jýrnalıster Mıhaıl Pak pen Dastan Muqyshev óziniń belsendiligimen kózge tústi. Keıin olardy «qazaq qoǵamynyń bilgiri» sanaǵan Reseı aqparat quraldary Máskeýge jumysqa shaqyrdy. «Regným», «Lenta.rý» sııaqty basylymdarda qyzmet jasaǵan Mıhaıl Pak únemi «Qazaqstandaǵy orys máselesi» taqyrybyna qatysty qozdyrýshy maqalalarymen tanylyp, basshy qyzmetterge kóterildi.
https://regnum.ru/news/1567375.html
Al Dastan Muqyshev Reseı memlekettik telearnalarynyń birinde TMD aımaǵyna jaýapty redaktor qyzmetin atqaryp júr. Ýkraınanyń shyǵysyndaǵy oqıǵalarǵa únemi birjaqty baǵa berýmen aınalysqan qazaqstandyq bul eki jýrnalıst sońǵy kezde Qazaqstannyń batysyndaǵy «ózekti problemalardy» jıi qozǵaıdy. Osy jaǵdaıdyń ózinen Reseıdiń Kaspııdiń batys jaǵyn jiti baqylap otyrǵanyn baıqaımyz.
https://m.lenta.ru/articles/2013/02/28/mangistau/
«Jýrnalıster men saıasattanýshylardyń problemalyq aımaqtar jóninde jasaıtyn zertteýinde turǵan dáneme joq» degen pikir basym. Separatızmniń belgileri kózge uryp tursa da, bul kóbine sóz bostandyǵy men pikir alýandyǵyna balanady. Al ańqaý halyq aldynda uran tastap sóıleıtin saıasatkerlerdiń separatıstik ıdeıalardy ózderiniń saıası tehnologııasynda paıdalanýy otpen oınaǵanmen birdeı. Ásirese elektoraldy kezeńde munyń saldary óte qaýipti. Buıyǵyp jatqan byqsyqty úrleý ápsátte aınalany túgel sharpyǵan jalynǵa ulasyp ketýi múmkin.
Avtordyń pikiri redakııanyń kózqarasyn bildirmeıdi.
Turarbek Qusaıynoa
"Demos" QB tóraǵasy
