Oqpen bırge ot keşken...

1932-1933 jyldar, «qoldan jasalǧan aştyq» näubetınıŋ qazaq jerın şarpyǧan kezı edı... Körşı auyldan 7-8 jasar balasyn jetektep kelgen äiel jolai bır üige kırdı. Peş üstındegı qazannyŋ buy būrqyrap jatyr, ışınde talǧajau eter närse bar siiaqty. Sodan däm ettı me, älde jaiaulatqan ūzaq joldan qajydy ma, ekeuı osynda aialdauǧa üi iesınen rūqsat sūrady. Rūqsatyn bergenımen, bırşama uaqyttan keiın üi ışındegılerdıŋ özara ymdasulary küdık tuǧyza bastady. Olarmen är närsenı söz etıp otyrǧanda kenetten buy būrqyryp jatqan qazannan jas balanyŋ qoly sap ete qaldy. Mūny körgen äiel esı şyǧyp, balasynyŋ qolynan ūstai sala dalaǧa ūmtylyp tūra qaşty. Artyna qaramastan qaşyp keledı. Älgı üidegıler ekeuınıŋ soŋyna tüsıp, quyp keledı. Jany közıne körıngende adam jelden jüirık bolyp ketedı emes pe, bıraz jerge deiın quyp, jete almaǧan soŋ, baǧanaǧylar qoldaryn bır sermep artta qala berdı. Olar – aştyqtyŋ saldarynan, adamgerşılıkten alystap ölmestıŋ künıne köşken «adam jegışter» edı... «Qyryq jyl qyrǧyn bolsa da, ajaldy öledı» degen ras eken-au. Osy adam jegışterdı öz közımen körıp, ekı ökpesın qolyna alyp qaşqan kışkentai bala bızdıŋ atamyz – Qojahan Mädıǧaliūly bolatyn. Ol 1925 jyly 15-qazanda qazırgı Almaty oblysy, Aqsu audany, Qūraqsu auyly maŋyndaǧy Jıŋışke degen mekende düniege kelgen jäne sol jyldardaǧy öz qatarlastary siiaqty «ortaşa» ömır sürgen. Aqsu audany, Matai stansiiasyndaǧy №58 qazaq orta mektebınde oqyǧan. 8 klasty bıtırgen jyl sūrapyl soǧystyŋ bastalǧan jylymen tūspa-tūs keldı. Būl turaly suyt habar el arasynda taralyp, soǧysqa jaramdy azamattar äskerge alynyp jatqan uaqytta, atamyzdyŋ jasy äskerge baruǧa tolmaǧandyqtan, Stalin atyndaǧy kolhozda (qazırgı Saǧabüien auyly) jer jyrtyp, egın bastyryp, şöp şapty. 1942 jyly tamyzda Aqsu audanynan 1924 jyly tuǧandardy äsker qataryna alu bastaldy. Negızınen, atamyz 1925 jylǧy bolsa da, soǧysqa baru üşın özınıŋ tuǧan jylyn 1924 jyl dep jazdyrtyp alǧan. Audannan ırıktelıp alynǧan 25 bala Molaly stansiiasynan eşelonmen Almatyǧa kelıp, Tastaqtaǧy 21-atqyştar daiyndaityn polkta qatardaǧy jauynger atandy. Sol jyly qazan aiynyŋ basynda jaŋa kiım berılıp, olardy maidanǧa jıberuge äzırlei bastaidy. Arada ekı-üş kün ötpei jatyp jaŋaǧy jaŋa kiımderdı jinap alyp, eskı, jamalǧan kiımder berıp, aiaq astynan eşelonǧa tiep Sıbır jaqqa alyp kete barady. Tuyp-ösken jer Jetısudy kesıp ötetın Türksıb temırjolymen ūzaq jol bastalady. Sodan 30-qazanda bır eşelon soldat Novosibirskıden berırek ornalasqan Berdsk degen jerge äkelınıp, orman arasyndaǧy äskeri bölımşege jaiǧastyrylady. Atamyzdyŋ estelıkterınen: «Bız ataqty gvardiialyq minomet diviziiasyna osylai kelıppız. Osy jerde maşinaǧa ornatylǧan «Katiuşanyŋ» özın kördık. Oqtary bırneşe türlı bolady eken, eŋ kışısı «M-8», salmaǧy 8 kilogramm, bır jäşıkte 4-ten jatady. Kinolardan körıp jürgen oty jarq-jūrq ūşyp jatatyn oqtar osylar. Olardy jaiau äskerdı joiu üşın paidalanady. Odan keiın «M-13», onyŋ salmaǧy 39 kg, bır jäşıkte 2-den jatady, ony ırı bekınısterdı atqylau üşın qoldanady, «M-20», «M-30», «M-31» degen markalary bar, olardyŋ salmaǧy 93 kg, jäşıgımen 150 kg. Būlardy ırı jer asty bekınısterın joiuǧa qoldanady. Bızdıkı oqtardy jäşıktermen jetkızıp «Katiuşaǧa» oqtap beru, al atu jaǧy ofiserlerdıŋ enşısı. 20-25 kün oqu-jattyǧudy sättı aiaqtap, 500 soldat alǧy şepke ketuge daiyndyqqa kırıstık. Moskvadan habar kütudemız. Tün ışınde äskeri dabyl qaǧylyp, tünımen jaiau jürıp otyryp bır jerge alyp keldı. Sovhozdyŋ MTM (maşina traktor şeberhanasy) siiaqty bır-bırıne ırkes-tırkes ornalasqan ekı ülken ǧimaratqa kelıp toqtadyq. Aŋǧal-saŋǧal, esık-terezesı joq, qabyrǧalary men töbesı ǧana jabyq. 500 Soldat sonyŋ ışıne jaiǧastyq. Sodan bızdı sapqa tūrǧyzyp: «Mynau «Katiuşanyŋ» oǧyn şyǧaratyn zauyt bolady, üş aidyŋ ışınde qūrylys jūmystaryn aiaqtau kerek» dep joǧarǧy äskeri qolbasşynyŋ būiryǧyn oqyp berdı. Sol künnen bastap sol jerge temırjol tarttyq, esık-tereze saldyq, eden tösedık, oq-därı jasaityn stoldardy qūrdyq. Kün-tün demei, qarly boranmen alysyp-arpalysyp, bırde toq, bırde aş jürıp, älgı zauytty belgılengen uaqyttan jarty ai būryn, iaǧni ekı jarym aida ıske qostyq. Ol zauytta negızınen äsker qatarynda emes jai azamattar jūmys ısteidı dep mejelegen, bıraq ondai adamdar jinala qoimady. Sondyqtan alǧaşqy oqtardy qūrastyru soldattarǧa jükteldı. Sehtyŋ ışınde ısteuge ırıktelıp alynǧandar «laboranttar», al syrttaǧylar jük tieuşıler bolyp bölındı. Jük tieuşıler äkelıngen oqtardyŋ bölşekterın ışke kırgızıp, daiyndap bolǧandaryn eşelonǧa tiep alǧy şepke jöneltıp otyrady. 500 soldat ekı auysymǧa bölınıp, kündız 250 adam, tünde 250 adam oq jasap, jöneltuge kırısıp kettık. Alǧaşynda şyǧarǧanymyz «M-8» degen şaǧyn oq, 12 saǧatta bır auysym ışınde 2000 oq şyǧardyq. Bızge qatarlas sehta «M-13», «M-30», «M-31» qūrastyrylady. Zauyt direktory qorǧanys ministrıne telegramma salyp, zauyt tüpkılıktı daiyn, maidanǧa 4-5 eşelon oq jıberdık, al myna soldattardy almastyratyn adamdar daiyn emes, sondyqtan osy äsker qataryndaǧylardy osynda qaldyryŋyz degen ötınış bıldırdı. Mamyr merekesınıŋ qarsaŋynda joǧarǧy qolbasşy Stalinnen telegramma keldı. Onda № 105 zauyttaǧy soldattardy erekşe būiryq şyqqanşa öz aldyna jeke äskeri bölım retınde tolyqtyryp, jasaqtap, oq därı şyǧaru ısınde qaldyrylsyn delınıptı. Sodan bızdı № 12 tehnikalyq jūmysşy-äsker brigadasy degen atpen sol kezdegı joiqyn qarudyŋ oǧyn şyǧaruşy toby etıp jasaqtady. Erekşe būiryq 1945 jyly mausym aiynda keldı. Bızdı endı eşelonmen basqa jaqqa alyp kettı. Būl joly maidanda atylmai qalǧan, būryn özımız jasaǧan jäne basqa zauyttar jasaǧan oqtardy qaitadan bölşektep, mailap qoimalarǧa jinadyq. Ol № 2056 äskeri qoima bolatyn. Sol jerde 1947 jyldyŋ aqpan aiyna deiın äskeri qyzmet atqardym. Aqpan aiynda Jarlyq şyǧyp, äuel basta Aqsudan äskerge alynǧan 25 balanyŋ törteuı ǧana elge qaittyq. Olar Däulethan Meŋlıbaev, Jūmaǧali Ötentaev, Täŋırbergen Ybyraev jäne men. Bızge Ūly Otan soǧysyna qatysqandarmen teŋestırılgen degen kuälık berıldı». Jalpy, Qojahan atamyz äsker qatarynda 5 jyl bolǧan. Ol “Ūly Otan soǧysynyŋ Jeŋıs” medaldary, “Eŋbek ardagerı”, “Leninnıŋ 100 jyldyq” merekelık, “Jukovtyŋ 100 jyldyq” merekelık medaldarynyŋ iegerı. Soǧystan keiın beibıt ömırdıŋ maidanyna kırısıp, 40 jyldan astam temırjol salasynda qyzmet ıstedı. Jan jary – Dariia äjemız ekeuı 60 jyl bırge otasyp, 11 bala ösırıp-tärbielegen. Sol 11 balanyŋ bırı – bızdıŋ äkemız Nūrhan bolatyn. Ökınışke orai, äkemız ömırden erte ozdy. Anamyz ünemı aityp otyrady: «Äkelerıŋnen erte qalǧanymyz qos ata-äjelerıŋnıŋ bar bolǧandyǧynan bılıngen joq», – dep. Anamyzdyŋ sözınıŋ jany bar, sebebı öz ata-äjemız de, naǧaşy ata-äjemız de bız eseigenşe ortamyzda boldy. Osyndai köne köz qariialardyŋ közın körıp, tälımın alu baǧy maŋdaiymyzǧa jazylǧandyǧy üşın Jaratqanǧa sansyz şükır deimız! Atamyz soǧys ardagerı bolsa da, tabiǧatynan sabyrly, momyn, köp söilemeitın edı, bıraq köp jazatyn. Ata-äjemız tūrǧan ülken üiden eşqaşan qonaq arylmaityn. Ol kezde balamyz, tüsınbeimız. Söitsek, syilap, auyl aqsaqaly dep, soǧys ardagerı dep, jan-jaqtan sūqbattasuǧa, amandasuǧa kelıp jatady eken ǧoi. Ol künder kelmeske kettı. Atamyz endı joq... Bıraq, közın körıp, batasyn alǧanymyzǧa quanamyz. Keide, «Nege ata-äjelerımızben köbırek sūqbattasyp, aitqandaryn jinaqtap jazyp ala bermegenbız?!» dep özımızge ūrysyp qoiamyz. Köp närse aitylmai kettı ǧoi solarmen bırge. Atamyz köp kündelık jazyp jürgennıŋ özınde de öz ömırıne qatysty jaittardy, basynan keşkenderın, körgen-bılgenderın jazyp ketpeptı. Onyŋ jazǧandarynyŋ ışınen mūndai bız üşın qūndy dünieler tabylmady. «Ne üşın jazbady eken?» degen sūraq keledı. Bala kezden anasynan jäne tuǧan aǧa-ınılerınen erte aiyrylǧan, balalyq şaǧy aşarşylyqpen tūspa-tūs kelgen, jas şaǧynda soǧysqa attanǧan jäne barşamyzǧa belgılı Keŋes ükımetınıŋ qily kezeŋderın körgen ol «būl qiyn kezderdı ūrpaǧym bılmei-aq qoisyn, alaŋsyz tek alǧa, biıkke ūmtylsyn, beibıt ömırdıŋ qūşaǧynda baqytty bolsyn» degen nietpen aitpaǧan da şyǧar dep oilaimyz. Biyl Ūly Jeŋıske 75 jyl. Jyl ötken saiyn elı üşın, jerı üşın, keleşek ūrpaq üşın beluardan qan keşıp, tolarsaqtan saz keşıp, oilanbastan qan maidanǧa attanyp, jannyŋ qūnymen Ūly Jeŋıstı syilaǧan (Allanyŋ qalauymen) asyl ardagerlerımızdıŋ qatary sirep bara jatqandyǧy janǧa batady... Olardy Jeŋıske jetelegen «Täuelsız, baqytty keler ūrpaq üşın!» degen ūran men ızgı nietterı, qaisar amaldary. Olar aŋsaǧan baqytty keler ūrpaq – qazırgı jastar, iä, bız keldık. Endı osy joldy abyroimen bızden keiıngı ūrpaqqa jalǧap dūrys jetkızu – bızdıŋ enşımızde. Qanşama arystarymyzdyŋ öz jandaryn qūrban etulerımen kelgen Ūly Jeŋıstı, Täuelsızdıktı baǧalaiyq!  

Nemerelerı:

Aijan Madygalieva jäne Jansaia Qojahan,

"Adyrna" ūlttyq portaly