Pandemııa qarsańynda Qytaıdyń zerthanalarynda janýarlarǵa qatysty 20-dan astam qaýipti eksperımentter AQSh tarapynan qarjylandyryldy. Biz osy týraly oqyrman tarapyna qysqa aqparat usynamyz.
Amerıka Qurama Shtattary, álemdegi eń damyǵan medıınasy bar eń qýatty el retinde sıpattalady. COVID-19 koronavırýstyq ınfekııasy saldarynan kún saıyn densaýlyq saqtaý júıesi, medıına, ekonomıka turǵysynan osy dertten taıaq jeıtin elderdiń kóshin bastady. AQSh Italııany basyp ozyp, qaıǵyly reıtıngte birinshi orynǵa ornyqty. 700 myńnan astam adam vırýsty juqtyrdy, shamamen 24 myń adam qaıtys boldy. Álemde juqtyrýdyń rastalǵan jaǵdaılarynyń sany eki mıllıonnan asqanyna qaramastan bul AQSh úshin úlken kórsetkish.
Alaıda, qazir AQSh bıligi Qytaıdy ólimge ákeletin ınfekııanyń taralǵany týraly aqparatty aldap, jasyrǵany úshin jazalaý kerektigin málimdep jatyr. Osydan birneshe kún buryn AQSh memlekettik hatshysy Maık Pompeo German Bild basylymyna bergen suhbatynda bolashaqta pandemııadaǵy kinálini tabý kerek ekenin jáne QHR «ınfekııa men indet týraly» ýaqtyly málimet bermeıtinin aıtty. Pompeonyń pikirinshe, bolashaqta «bul vırýs qaıdan jáne qaıda paıda bolǵanyn» túsiný úshin jahandyq pikirtalas uıymdastyrý kerek. Negizgi ıdeıa - «kináliler jaýapqa tartylady».
Amerıkandyq kongressmender de Qytaıdy jáne álemdi dúr silkindirgen Ýhan ınfekııasyn kim uıymdastyrǵanyn talap etýde. AQSh Senatynyń Ishki qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy Ron Djonsonnyń aıtýynsha, depýtattar koronavırýstyń paıda bolý sebepteri men taralýyn jáne aqparatty jasyrýdaǵy Qytaı men Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń rólin zertteı bastady. Al senator Rık Skott: «Biz kommýnıstik Qytaıǵa sene almaımyz, sonymen qatar biz DDU-ǵa sene almaıtynymyzdy bildik, óıtkeni olar bizdi aldady», - dedi. Ulybrıtanııa Ýhan ınfekııasy úshin ádiletti jaýap izdeýshilerdińqataryna qosylyp, Pekınnen trıllıon dollar talap etip qorqytty.
Alaıda, Qytaıǵa qarsy tergeý endi bastalǵanyna qaramastan Pekınge taǵylǵan aıyptardyń t keıbir tusy kúmándi. The Washington Examiner-diń habarlaýynsha, apta saıynǵy «Qytaıdyń ylǵaldy naryqtary men Ýhan laboratorııasymen baılanysty salyq tóleýshi qarjylandyratyn janýarlardyń eksperımentteri» maqalasynda «Ulttyq densaýlyq saqtaý ınstıtýttary (AQSh) Ýhan vırýsologııa ınstıtýtynda janýarlarǵa arnalǵan eki synaq zerthanasyn qarjylandyrdy deıdi. Bul zertteýlerdiń nátıjesinde koronavırýsty aýrýdyń qozdyrǵyshy retinde 22 janýarǵa eksperıment júrgizý týraly sheshim qabyldandy. Nátıjesinde AQSh qarjylandyrǵan bul labolatorııalyq janýarlar synaqtan keıin bazarda satyla bastaǵan.
The Washington Examiner-tiń aıtýynsha, White Coat Waste Project janýarlardy qorǵaý uıymyna silteme jasaı otyryp, 2015 jyly AQSh Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Ýhan bazarynan Qytaıdyń et bazarlaryna tiri mysyqtar men ıtterdi AQShtyń salyq tóleýshileri esebinen satyp alyp, satqan. Departament sonymen birge janýarlardyń óltirilýine jáne olardyń qaldyqtaryn basqa janýarlarǵa beriletin tájirıbe úshin AQSh-qa tasymaldaýǵa aqy tóledi. « Osyndaı bir ǵana joba AQSh qazynasyna 22 mıllıon dollarǵa túsip, byltyr ǵana jabyldy deıdi derekkóz.
«Qazir men AQSh úkimetiniń Ýhan vırýsologııa ınstıtýtynda kóptegen jyldar boıy qaýipti jáne qatal janýarlarǵa arnalǵan eksperımentterin qarjylandyrǵanyn, koronavırýstyń ǵalamdyq taralýyna yqpal etetinin, sonymen qatar Qytaıdaǵy basqa zerthanalarda zertteý júrgizetinin, AQSh bıligi onsha baqylaýǵa almaıtynyn bilgenimde qatty ashýlandym». - dep Florıdanyń kongressmeni Mett Gaettiń aıtqanyn atalǵan gazet keltiredi.
Iaǵnı, memleketterdiń ózderi kóptegen jyldar boıy qaýipti eksperımentterdi, sonyń ishinde janýarlardyń koronavırýsyn Ýhanda jáne AQShtaǵy eki zerthanada da, qarjylandyrdy. Amerıkandyqtardyń «áreket etýi» týraly fakt AQSh-tyń Beıjińdegi elshiliginiń Aq úıge 2018 jyldyń qańtarynda Vashıngton Postta jarııalanǵan qupııa telefon arqyly jibergen habarlamalarynan kórinedi. Sodan keıin elshilik amerıkandyq ǵalymdardy Ýhan vırýsologııa ınstıtýtyna jiberdi. Dál sol jerde AQSh janýarlardyń vırýstarymen tájirıbe jasaý úshin aqsha saldy. Bul qytaılyqtardyń amerıkandyqtardy ózderiniń qasıetti vırýsologııalyq qasıetti ornyna kirgizýine sebep bolǵany anyq. Áıtpese, nege jiberdi?
Bul arada Beıjiń de beker qarap otyrǵan joq. Amerıkandyq gazetterdiń habarlaýynsha, Qytaıda koronavırýstyń paıda bolý tarıhyn jasyrý (tipti DDSU-ǵa osy jyldyń aqpan aıynyń sońyna deıin laboratorııalarǵa kirýge tyıym salyndy) ishki indetti jahandyq pandemııaǵa aınaldyrdy. «Biraq, qupııalylyqtan basqa, Qytaı vırýstyń basqa jerde paıda bolǵanyn oılap, ótirik taratýda. Qytaılyqtardyń eń kúlkili jalǵan jaýaby - amerıkandyq sarbazdar vırýsty 2019 jyldyń qazan aıynda áskerı sporttyq týrnır kezinde Ýhanǵa jetkizdi. «dep habarlaıdy The Washington Examiner.
Ádildik retinde aıta ketý kerek, ıá, Pekın Ýhandaǵy zerthanalyq zertteýlerdi jasyrý úshin sharalar qabyldady. Batys baspasózi atap ótkendeı, Ýhan Vırýs ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Shı Chjenlıdiń aıtýynsha, vırýs týraly maqala tek 10 qańtarda jarııalanǵan, odan keıin Shanhaıdaǵy zerthana bılik tarapynan qysymǵa ushyrap, kópshiliktiń kóz aldynan joǵalyp ketti. Qytaı bıligi COVID-19 boıynsha ǵylymı eńbekterdiń jarııalanýyn qatań baqylaýǵa alatynyn aıtty. Qytaıdyń eki joǵary oqý orny osy taqyryptaǵy ınternet jumysynan bas tartýǵa májbúr boldy. Endi kez-kelgen basylym memlekettik organdarmen kelisilip, Kommýnıstik partııanyń saıasatyna qaıshy kelmeýi kerek bolatyn.
Alaıda, Ýhan zerthanalarynda AQSh-tyń Qytaımen yntymaqtastyǵynyń aıqyn qupııa kórinisi men qupııa dıplomatııalyq dıspetcherlerdiń jarııalanymyna súıene otyryp, amerıkandyqtar úshin qazir kinálilerdi tergeý jáne ustap alýdaǵy basty mindet ol óz-ózine qarsy kelmeý.
AQSh-tyń halyqaralyq damý agenttiginiń qujattaryna sáıkes, Aq úı Qytaıdaǵy vırýs bastalǵanǵa deıin bir aı buryn kútpegen jerden jabyldy.
Ońǵar Qabden,
"Adyrna" ulttyq portaly
