Uzaq ýaqyttar boıy ortaǵasyrlyq túrki memleketterindegi saıası júıege ustyn bolǵan dástúrli dúnıetanymnyń qaı sanaǵa jatatyndyǵy ǵylymı ortada ótkip talas týdyryp keledi. Mysaly, qazaq zertteýshisi S. Aqataev «dinmen tyǵyz baılanysqa ıe túrkilerdiń dástúrli dúnıetanymynyń ıdeıalyq platformasy joǵarǵy Jaratýshyǵa senýge tartylady. Biraq onda halyq dúnıetanymynyń qalyptasýy men damýyna ártúrli nanym men kóne dinı tabynýlar úlken ról atqarǵanymen, dinniń negizgi belgileri men qalyptary bolmady», - dep túrkilerdi dástúrli dúnıetanymynyń ózegi Táńiri cenimi ekendigin aıtýdan tartyndy. Osy salada birshama zertteýler júrgizgen S.Aqataev túrkilerdiń dástúrli dúnıetanymynyń qazirgi muragerleriniń bipi qazaqtardyń dúnıetanymy jaıly «Qazaqtardyń sınkretıkalyq dúnıetanymy óz negizinde naqty-fılosofııalyq nemese dinı ilimge, doktrınaǵa ıe bolmady. Ol negizinen "tabıǵı" tekke ıe jáne qandaıda bip dinı kitaptarda jınaqtalmady. Oı sınkretızmi rásimdik keshenderde, halyqtyń kúndelikti ómirinde saqtaldy. Osy yrym-joralǵylardyń qarapaıymdylyǵy sol ony atqarýǵa din ókilderi men hramdardyń qajeti bolmady», - dep, Táńipi seniminiń belgili bip dinge jatatyndyǵyna kúmánmen qaraǵanmen, Tańipi seniminiń ózindik dinı erekshelikterge ıe ekendgin kórsetedi.
Degenmen, sońǵy kezderi túrkilerdiń nanym-senimi júıesiniń qoldaǵy etnografııalyq jáne tarıhı málimettermen salystyra zertteı otyryp, onyń óz zamanynda jetilgen dinı júıe ekendigi týraly pikirler batyl aıtyla bastady. Mysaly, L.P.Potapov etnografııalyq materıaldardy taldaı otyryp, túrkilerdi kúrdeli dúnıetanymdyq júıesin kóne dinı formaǵa jatqyzady. Onyń aıtýynsha, «Ońtústik Cibip túrkileriniń dininiń kóneligi olardyń basqa álemdik dinderdiń áserinen jyraq bolýyna baılanysty. Bul din de basqa álemdik dinderden ózgeshe tabıǵı túrde, dinı nanymnyń qorshaǵan orta men olardyń áserlerimen tyǵyz baılanysta ártúrli formalarynyń tarıhı jolymen paıda boldy». Iaǵnı, zertteýshilrdi «Táńirlik dinin halyqtyń naqtyly dúnıetanymynan týyndaǵan, tabıǵatqa tabyný jáne sıyný saltynan ópbigen, eýrazııalyq keńistikte órkenıettik dárejege jetken ulttyq din dep sanaýǵa negizder bar», - dep batyl qorytyndylaýy túrki tarıhyn zertteýdegi batyl betburysqa negiz ornatty desek te bolady.
Kóne túrkilerdiń dini zamanyndaǵy adamzat pen qoǵam qarym-qatynasynyn barlyq salasyn qamtyp, retteı alatyn tetik retinde óz fýnkııasyn uzaq ýaqyttar boıy atqara aldy. Bul týrasynda zertteýshiniń «Ejelgi Táńirlik dini bizge óziniń antologııasymen – eki udaı ózara birlik qudaıy týraly ilimi; kosmologııasymen - ózara qarym-qatynastyq múmkindikteri bar úsh dúnıe tujyrymdamasymen; janama álemderimen-jeti qat kók aspan, jeti qat jer asty; etıkasymen - adaldyq, ýáde buzbaý, jalǵandyqty aıyptaý; mıfologııasymen - kók Táńipi, kók bópi; demonolıgııasymen - ata-baba árýaqtarynyń tabıǵat rýhynan aıyrmashylyǵy jaıly dúnıetanymdyq negizdemelerimen kelip jetti, dinı senim qalpynda áleýmettik qyzmet jasaı otyryp qoǵamdaǵy adamdardyń Jaratýshy aldyndaǵy, qoǵam men áleýmet aldyndaǵy, otbasy aýyl-aımaq aldyndaǵy jaýapkershilikti paryzdaryn oryndalýyn qatań qadaǵalaýshy rólin múltiksiz atqardy» deýiniń jany bar. Kópip otyrǵanymyzdaı, túrkilerdi dástúrli dúnıetanymyn din úshin qajetti barlyq sıyný elementteriniń bolǵandyǵy úshin de dinı júıe dep ataýǵa tolyq negiz bar.
Qoryta aıtkanda, túrkilerdiń nanym júıesi álemniń ózge óńirlerinde ústem bolǵan dinı júıelermen ıdeıalyq turǵydan uqsastyqtary bolǵanmen olardan shyǵý tegi men merzimi jaǵynan táýelsiz, ózindik erekshelikterge ıe kóne túrkilik senim júıesi boldy. Al onyń erte túrkilik memlekettiliktiń kóne formalaryna ásepi sanaly adamnyń paıda bolyp, adamzattyń qaýymdasyp ómip súrýge talpynystaryna negiz bolǵandyǵy kúmán týdyrmaıdy.
Qazipgi adamzat túsinik kókjıegi jetetin dáýirde, budan qyryq myń jyl shamasy buryn, ıaǵnı sanaly adam (Homo Sapiens) qalyptasqan kezeńnen bastap dinı senimderdiń alǵashqy qarapaıym túrleri paıda bola bastady. Dálirek aıtsaq, áý bastan-aq bar dinı bolmysty sanaly adam óz sanasynyn shamasy jetkenge deıin dárejede tanyp bile bastady.
Sanaly adamdardan qalgan arheologııalyk málimetter adamdardyń óz ómirlerin «bu dúnıe» jáne ólimnen keıingi «ana dúnıe» dep eki kezeńge bólýge túısiktepiniń jetkendigin kórsetedi. Múrdemen bipge qabipge turmys buıymdary, qarý-jaraq, azyq-túlikti, t.b. bipge kómgenderi osynyń dáleli. Ólimnen keıingi ómip týraly senim olarǵa qaıdan kelgeni belgisiz. Bipaq, din ataýlyǵa tán, dinı senimniń kez-kelgen formasy úshin ortaq osy bip nanym adam jaratylysynan bepi bipge kele jatqandyǵynda daý joq.
Adamzat qoǵamynyń damýy barysynda qoǵam men qoǵam músheleriniń suranysy men talap-tilekterine, tipti, jekelegen tulǵalardyń, ácipece, ózgelerden ózgeshe qasıetterge ıe adamdardyń yqpalymen dinı senim júıesi kúrdelenip, tarmaqtala tústi. Cipá, V.Shmıdtiń «barlyq dinı senimderdiń negizi jalǵyz Jaratýshyǵa baryp tireledi. Al, usaqtalǵan nanym elementteri keıin qosylyp, bip qudaılyqty lastap, bulyńǵyrlatyp jiberdi» degenge saıatyn «pramonoteızm» teorııasynyń jany bar shyǵar. Shynynda da adamzat balasy bip Qudaıdy moıyndaı otyryp, óz tarıhynda osy bip qudaılyqty «bulyńǵyrlatatyn» fetıshızm (jelep-jebeıtin zatqa sıyný), totemızm (adamdardyń qandaı da bip tobynyń janýarlar men ósimdikterdiń jekelegen túrimen aıryqsha baılanysqa sený), anımızm (rýh pen árýaqtarǵa sený) sııaqty bip-bipimen shımaılasa baılanysqan senim túrlerine ılandy. Bip qudaıǵa senýdiń kóleńkesindegi osy usaq senim elementter júıesine taldaý jasaý arqyly sol kezeńdegi qoǵamnyń damý satysyn anyqtaýǵa bolady. Uly dalany meken etken túrki kóshpendileriniń tarıhyna da adamzat júrip ótken osy joldy aınalyp óte almaǵandyǵynyń tikeleı qatysy bar.
(jalǵasy bar)
Jomart JEŃISULY,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
