Türmede tuǧan än

Ol Mädidıŋ ataqty «Üşqarasy» edı

Tarihy tereŋnen tamyr alatyn Atbasar qalasynyŋ alǧaşqy kırpışı 1845 jyldary qalanǧan. Sodan berı ötken 170 jyl uaqyt aralyǧynda būl ölke nebır qily zamandy basynan keşırıp, köptegen aituly oqiǧanyŋ  kuäsı boldy.

Üş jüzge esımı tanymal jai­saŋ­dardyŋ, sal-serılerdıŋ at tūia­ǧy tigen Atbasar şaharynda es­­kı za­­mannan qalǧan ǧimarattar künı bügınge deiın sol qalpyn saq­tap keledı. Solardyŋ bırı bolyp ta­bylatyn, būrynyraqta mem­lekettık avtokölık inspeksiiasy, odan keiın «Karavai» jekemenşık dükenı bolǧan şaǧyn aǧaş üidıŋ arǧy-bergı tarihyn köbımız bıle ber­meimız. Şynyn aitsaq, bız de bıle qoimaidy ekenbız. Bır­aq, ara-tūra ıssapar barysynda «Kon­­­­tinent» dükenıne bas sūǧyp tūratynbyz. Deneŋdı şymyrlatar bır sezım paida bolady. Qan­şa­ma sylap-sipap, ädıptep qap­taǧanyŋmen, suyq salqyn esıp tū­­ratyn ǧimarattar bolady. Būl da sondai.

Būl qalai? Jauabyn audandyq gazettegı ärıptesterıme sälemdese barǧanymda tılşı Temırbek Qa­symjanov aitty. Dükenımız bū­ryn, patşa zamanynda türme  keŋsesı bolǧan eken. Qalanyŋ qaq ortasynda abaqty ornalasqan dep kım oilaǧan. Türme qazır de bar. Bıraq, ol qalanyŋ syrtynda. Osy jaǧdai bügıngı ūrpaqty tarihtan alşaqtatyp jıbergendei eken. Tarih demekşı, osyndaǧy mū­ra­ǧattan da baiyrǧy abaqty jaiynan ılıp alar derek tabylmai tūr.

Qarqaralynyŋ tumasy Temır­bek türme töŋıregındegı äŋgımege ünemı qūlaq türıp jüretının aitady. Bız jurnalist bauyrdy äigılı Mädi Bäpiūlynyŋ jūraǧat ūrpaǧy retınde qabyldadyq. Onyŋ aituynşa, jaŋaǧy «Konti­nent» dükenınıŋ ornynda patşa zama­nynda tört būryşynda biık mū­narasy bar abaqty tūrypty. Qa­zır būl türmenıŋ jūrnaǧy da qalmaǧan. Onyŋ esesıne abaq­ty­nyŋ keŋsesı (būrynǧy MAİ me­kemesınıŋ ǧimaraty) düken retınde tūrǧyndarǧa qyzmet kör­setude.

Temırbek menı Atbasardyŋ baiyrǧy tūrǧyny, audandyq aq­saqaldar keŋesınıŋ töraǧasy Sabyrjan Kenjebaevqa alyp bar­dy. Būrynnan bıletın aǧammen jyly amandastyq. Esendık-sau­lyqtan keiın türmenıŋ jaiyn sū­rai bastaǧanbyz.

Būl aq patşaǧa da, qyzyldarǧa da qyzmet etken mekeme ǧoi, –dep Sabyrjan aǧa söz örbıttı. Men ūmytpasam, türmenıŋ negızgı ǧimaraty 1960 jyldarǧa deiın bū­zylmai, jūmys ıstep tūrdy. Jeŋıs köşesı jaqtaǧy būryşynda bır mūnara, sosyn qazırgı Jeŋıs saiabaǧy tūsynda ekınşı mūnarasy, syrt jaǧynda aǧaştan salynǧan üi bar edı. Bala kezımde bız kör­gende ol tört jyldyq orys mektebı bolatyn.  Qazırgı tūrǧan türme keŋsesınıŋ qa­synda törtınşı mūnarasy aspanmen talasyp tūratyn. Onyŋ üstıne, syrty biık dualmen qorşalǧan, joǧarǧy jaǧyna aiqyş-ūiqyş symdar tartylǧan. Mūnara basynda kök qalpaq kigen küzetşıler jüretın. Kök qalpaq kigenderıne qaraǧanda, soldatqa ūqsamaidy, şartty kelısımmen qyzmet etıp jürgender boluy kerek.

Ol uaqytta bala boldyq, onşa aiyra almaimyz. Ospan degen kısını bızdıŋ zamandastarymyzdyŋ bärı bıledı. Qazır marqūm bolyp kettı, balalar üiınde tärbielengen. Negızı, Qarqaralynyŋ tumasy. Osy jaqta kışkentai künınde bıreuler asyrap alǧan eken. Bız suǧa tüsuge Jabai özenıne bara jatyp, mūnara basynda tūrǧan Ospan aǧamen qaljyŋdasyp oinaityn­byz. Sodan esımde qalypty. Tür­menıŋ ışıne kırıp körgenımız joq. Äiteuır, syrtqy qorşauy biık bolatyn.

Patşa zamanynda salynǧan būl uezdık türmede kımder azap şekpedı deisız. Solardyŋ qatarynda üş jüzge esımı mälım änşı, serı Mädi Bäpiūly Alşynbaev qamauda otyryp, qapaly künderın ötkızgenı mälım. Būǧan Atbasar türmesınde jatqanda elge keŋınen taralǧan «Üşqara» änın şyǧaruy – dälel. Būl ännıŋ öleŋ joldarynda: «Atbasar türmesınde jyl jatamyz, Köŋıldı qūmalaqpen jūbatamyz. Esıktıŋ tesıgınen dybys şyqsa, Bar ma dep qarakesek tıl qatamyz.Terısaqqan qalyp qaldy qūrǧan sairan, Sekıldı köşken būlttai öttı jalǧan, Körgen az, körmegen köp, ne kü­tıp tūr, Boi ūsynyp şy­ǧa almaisyŋ tereŋ oidan», – degen jan syzdatar şumaqtar bar.

Türmege «bandit» retınde qamalǧan el erkesı, ot auyzdy aqyn-sazger Mädi Bäpiūly 1915 jyly abaqtydan qaşyp şyǧyp, osy maŋaidaǧy Terısaqqan bolysynda bır jyl qystaidy.

«Egemen Qazaqstan» gazetı Mädi Bäpiūlynyŋ ömırı men şy­ǧar­maşylyǧy jönınde bır­şama taǧylymdy dünieler jariia­lady. Bız Atbasar abaq­tysymen bailanysty bolǧandyqtan, bır ǧana maqalany jaŋǧyrtyp, oqyr­­­man jadyna oraltsaq deimız. Būl «Etjeŋdı «Egemen Qazaq­stan» kıtabynyŋ 2005 jylǧy basylymyndaǧy Jarqyn Şä­kerımnıŋ «Mädidıŋ suretı qa­lai tabyldy?» degen maqalasy. Mä­didıŋ biyl jüz jyldan asyp ba­ra jatqan jalǧyz suretıne qa­tysty jädıger äŋgımenıŋ maz­mūny tömendegıdei.

Qaraǧandy muzykalyq uchi­lişesınde oqityn Jarqyn Şä­kerım Abai qalasyndaǧy jez­desı, kömır şahtasynyŋ bas injenerı Zeinör arqyly Mädidıŋ tuǧan qaiynınısı Toqaş Kädıkeev aq­saqalmen tanysady. Arada jarasty qarym-qatynas ornaǧan bır künı qariia köne şabadannyŋ qūlpyn aşyp, sarǧaiǧan surettı körsetedı.

– Būl surettı Mädidıŋ öz qo­lynan aldym. «Atbasar abaq­tysynan qaşyp şyǧyp, jasyrynyp jürgende 1915 jyly tüs­tım. Közıŋnıŋ qaraşyǧyndai saqtarsyŋ» dep bergen edı, – deidı Toqaş qariia.

T.Kädıkeevtıŋ aituynşa, aqyn­dy suretke tüsırıp aluǧa qarakesek ışındegı Jaisaq qajy degen kısınıŋ Kämal esımdı ūly sebepker bolǧan. Ol qymbat jädıgerdı köptegen jyl boiy jasyryn saqtap kelıptı.

Osy Kämal keiın Kökşetau oblysyndaǧy Şuche qalasynda mūǧalımdık qyzmet atqarypty. Osynda 1950 jyldary qaitys bolǧany aitylady. Ökınıştısı, bız Burabai maŋyndaǧy qalaǧa bırneşe märte baryp, resmi sūrau salǧanymyzben, būl kısı turaly naqty derek taba almadyq.

Ne kerek, Toqaş qariia 1967 jyly Jarqyn Şäkerımdı Abai qalasynan  Qaraǧandyǧa jıberıp, Mädidıŋ suretın bırneşe dana etıp ülkeittırıp alady. Onyŋ ekı danasy men «negativın» «ke­iıngıge jetkızersıŋ» dep Jäkeŋ­nıŋ qolyna ūstatqan. Būl suret tūŋǧyş ret «Ortalyq Qa­zaq­stan» gazetınıŋ 1968 jylǧy 15 nauryzdaǧy sanynda «Mädi haqyndaǧy maǧlūmat» degen taqy­ryppen jariialandy.

Jarqyn Şäkerım qariia amanatyn adal atqardy. Mädi suretınıŋ bır danasyn halqymyzdyŋ öner janaşyry Amangeldı Erme­giiaevke, ekınşısın Jüsıpbek Ele­bekovtıŋ 100 jyldyq mereitoiy üstınde Qarqaralydaǧy mūra­jaiǧa tapsyrǧan. Al «negativ» halqymyzdyŋ ardaqty ūly Mädidıŋ 125 jyldyǧyna orailastyrylyp şyǧarylǧan derektı filmde paidalanyldy.

…«Egemen Qazaqstannyŋ» 95 jyldyǧy qarsaŋynda, 2014 jyly elımızdıŋ bırneşe öŋırınde gazet künderı ötkızıldı. Sol joly Qaraǧandy oblysynyŋ Qarqaraly qalasynda da bolǧanbyz. Aqyn mūrajaiyn aralap, ony 1921 jyly atyp öltırgen alaŋdy kör­genımızde alai-dülei küi keş­tık. Qūlaǧymyzǧa segız qyrly, bır syrly tolaǧai tūlǧanyŋ zaman zapyranyn tolǧaǧan «Qarakesek», «Qarqaraly», «Üşqara», «Şır­kın-ai» änderınıŋ quatty äuezı jetıp tūrdy.

Baqbergen AMALBEK,
«Egemen Qazaqstan»
Aqmola oblysy