Jastaıynan jurt nazaryna iligip, esimi shartarapqa jaıylǵan qazaqtyń ataqty uly Balýan Sholaq dúnıege kelgeli bir jarym ǵasyr boldy.Jaýyryny jerge tımegen palýan, aýyr salmaq kóterip óner kórsetken alyp kúsh ıesi, at qulaǵynda oınaǵan, shaýyp kele jatqan at ústinde kúrdeli ırktik kórinister jasaı beretin, at oıynynyń túrli tásilin meńgergen sportshy-ónerpaz. Jáne adýyndy aqyn, ǵalamat ánshi-sazger. Segiz qyrly, bir syrly tarlan. Onyń aty kózi tirisinde-aq ańyzǵa aınalǵan edi. Bir basyndaǵy osynsha óner túrin ol jigit shaǵynan qatar damytyp, eren qabiletimen jurt kózine erte tústi. Áýelde qara kúshimen, beldesip kúresýdegi sheberligimen tanyldy. Sosyn án shyrqaýǵa qumarlyǵyn kórsetti. Odan saldyq quryp, el aralady. Qasyna qıly óner daryǵan talantty jastardy jınady. Sóıtip, ánshi, kúıshi, palýandar tobymen aýyldan aýylǵa aýysyp saýyq-saıran jasap júrýdi dástúrge aınaldyrdy.
Onyń kúreske on tórt jasynan túsip, nebir alyp qarsylastaryn jyǵyp júrgenin, shaýyp kele jatqan júırik at ústinde shalqalap jatatynyn, er ústinde túregep turyp, nemese aıaǵyn kókke kóterip tóbesimen turǵan qalpy shabatynyn, júıtkigen attyń birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan jerge túsip, qaıta minetinin, at baýyrynan jeńil aınalyp ótetininjurt tamsana áńgimeleıtin. Onyń ırk ónerine tán sportshylyq eptilikti sheber ıgergendigimen qosa, boıyndaǵy kúshtiń joıqyndyǵyn neshe túrli amal-tásilmen kórsetetini, elý bir put kir tasyn kótergeni, orystyń áıgili kásibı palýany Korendi (óz aıtýynda – Karondy) jyǵýy mysal etiletin. Ol Kókshe alqabynyń dúldúlderi Birjan sal men Aqan serini ustaz tutty. Olardyń ánderin náshine keltire oryndady. Ózi de óleń, án shyǵaryp, áýelete shyrqady. Onyń dańqy Kókshetaý óńirinen asyp, kúlli qazaq ólkesine tarady. Shartarapta barsha jurt ony qurmettep qarsy alyp, tóbesine kóterdi. Ónerine súısindi. Kórgenderin, estigen-bilgenderin ańyz etip aıtyp, aýyzdan-aýyzǵa jetkizdi. Sóıtip ol kózi tirisinde-aq ańyzǵa aınaldy.
Onyń shyn aty Nurmaǵambet bolatyn. Baımyrza balasy Nurmaǵambet. Balalyq shaǵynda bir oqys oqıǵaǵa ushyraǵan eken. Qurbylarymen alaý basynda arqan tartý oıynyn oınap júrgeninde. Arqannyń ekinshi ushynan tyrmysa tartysyp turǵan qurbylaryna bir ózi des bermeı, qarsylasqanynda. Arqandy qatty julqyp qalǵanynda bar serpinimen otqa qulap, bir qolynyń saýsaqtaryn kúıdirip alǵan kórinedi. Kúıgen qoly kópke deıin jazyla qoımaı, sharýanyń bárin bir qolymen isteýge májbúr bolǵan. Sonysyna qarap balalar ony Sholaq dep atap ketedi. Al odan kóp uzamaı, beldesken teńdesiniń bárin, tipti ózinen úlken jigitterdi de kúreste emin-erkin jyǵyp kózge túskeninde, áýelde qurby-qurdastary, sosyn eresek áleýmet te álgi ataýǵa Balýan degen anyqtamany qosyp aıtatyn bolǵan. Sóıtip Nurmaǵambet Baımyrzauly osylaı, zamandastarynyń aýzymen, jas shaǵynan-aq Balýan Sholaq atanyp ketipti. Bir ańyz boıynsha, ol bozbala shaǵynda eresek aǵaıynymen birge taý eteginen qanat jaıǵan bazarǵa keledi. Áldebir jarshy shıraq aıqaıǵa basyp, ózi arnaıy ertip ákelgen orys palýanymen kúresýge táýekel etetin talapkerlerdi shaqyryp jatqan. Báske bir qoıdyń quny – bir som tigiledi. Sholaq oılanyp jatpastan ortaǵa umtylady. Biraq palýannyń aldyna jete bere kıiminiń etegine shalynysyp qulap túsedi. Sóıtip kúrespesten utylady. Namystanyp, erteńine taǵy keledi. Sonda ony muqatpaq bolǵan palýan bás mólsherin kúrt segiz somǵa kóteredi. Bala oǵan toqtamaı, shapanyn sheship tastap, beldesýge shyǵady. Shyǵady da, palýandy lezde jerge alyp urady. Jurt rıza bolyp shý ete túsedi, shapan ústine aqshany úıip tastaıdy. Sodan, bazarǵa shartaraptan kelgen kópshiliktiń arqasynda, Balýan Sholaqtyń dańqy qyrdy jaılap ketedi...
Balýan Sholaq (Nurmaǵambet) Baımyrzauly 1864 jyly týǵan. Alǵashqy resmı anyqtamalyqta (Qazaq Sovet Enıklopedııasy, 2-t., 1973, 140-b.) elimizdiń ońtústik óńirinde – qazirgi Jambyl oblysy aýmaǵyndaǵy Han taýynyń mańynda dúnıege keldi dep kórsetilgen eken. Alaıda, birqatar zertteýshiler (E.Myrzahmetov, Z.Qospaqov, J.Bekturov, B.Qydyrbekuly) 1998 jyly jaryq kórgen «Balýan Sholaq» jınaǵyna (qurastyrǵan S.Ospanov) engen jumystarynda bul derektiń jańsaqtyǵyn dáleldeıdi. Kózkórgenderdiń estelikterine súıene otyryp, naqty dáıekter keltirip, onyń Saryarqa týmasy ekenin áńgimeleıdi. Máselen, jazýshy Jaıyq Bekturov: «Balýan Sholaq ólgende biz segiz-toǵyzdaǵy estııar balamyz. Aýyl arasy jaqyn. Sholaqtyń esimi de, at ústindegi tulǵaly elesi de bizdiń kózimizge, kókiregimizge erte qonǵan» deıdi. Onyń jazýynsha, Balýan Sholaq Aqmola oblysynyń Makın (búgingi Bulandy) aýdany aýmaǵynda týyp-ósken. Býrabaı men Aqkól arasynda ertede Úısin, Jaǵalbaıly, Jalaıyr, Alshyn, Estek aýyldary bolǵan. Solardyń ishindegi Úısin aýyly Eltaı temir jol stansasy syrtyndaǵy Tastyózek degen shuraıly qoınaýdan oryn tepken. Balýan Sholaqtyń ata mekeni – sol. Kezinde kindigi kesilgen shańyraǵy ornalasqan orynǵa keıin Qyzyl kordon selosy salynǵan kórinedi. Degenmen «qaraǵaıly, qaıyńdy orman, bulaqty ózek qoınaýyndaǵy» Balýan Sholaq týyp-ósken «aýyldyń orny, kóńi áli kúngi kóp tómpesh bolyp saırap tur». Balýan Sholaqqa týys bolyp keletin naǵashy atasynyń áńgimelerin jazýshy Estaı Myrzahmetov eske alady. Kópten estip-bilgenderiniń joǵarydaǵy pikirge saıatyn negizgi arqaýyn alǵa tartady. «Balýan Sholaq atyna bala jasymnan qulaǵym qanyǵyp ta, sol bir qyzyl nardyń árýaǵyna táńirdeı tabynyp ta ósken jannyń birimin», – deı kele, óziniń kóp jáıtke jastaıynan kýá bop óskendigin kórsetedi. Áýlettik estelikterdi keltiredi, belgili zertteýshilerdiń qatelesken tustaryn dáleldi synǵa alady. Jetisýǵa kelgen saparynda Balýan Sholaqty kórgen adamdardyń áńgimelerin jazýshy Balǵabek Qydyrbekuly jas kezinde kóp tyńdaǵan eken. Sondaǵy estigenderin shejire derekterimen baılanystyra otyryp, Balýan Sholaqtyń babalarynyń «Arqaǵa Shý boıynan kóshkenin», al «onda týǵan tórtinshi urpaq» Shókeń ekenin aıtady. Balýan Sholaq «Kókshe baýrynda dúnıege kelgen» deıdi ol senimdi túrde. Buǵan bultartpas dálel retinde aqyn-sazger-ánshiniń óz syryna – Jetisýda qalǵan óleńine silteme jasaıdy. Sondaǵy: «Qotyrshortan – men týǵan – jerdiń quty» degen jol Sholaqtyń kindik qany qaıda tamǵanyn anyq kórsetedi...
Osyndaı dáıek-dálelder nátıjesinde bolar, 1999 jyly shyqqan «Qazaqstan» Ulttyq enıklopedııasynda (2-t., 128-b.) Balýan Sholaqtyń týǵan jeri Aqmola oblysynyń Eńbekshilder aýdany dep túzetilgen. Sonymen, Balýan Sholaqtyń týyp-ósken óńiri – Arqa, Kókshe aımaǵy. Bul jaqqa atalary ońtústikten birer ǵasyrdaı ilgeride kóship kelgen. Ákesi Baımyrza óz tóńiregine tanymal aǵash sheberi bolypty. Tapsyrys berýshilerge sharýashylyqta, turmysta qoldanylatyn túrli jabdyq, qural-saıman, buıymdar jasap berýmen shuǵyldansa kerek. Sheshesi Qalampyr úı sharýasymen, bala tárbıesimen aınalysqan, áıel bolǵanmen erge bergisiz kúshi bar qarýly kisi eken. Balýan Sholaqtyń teńdessiz kúsh ıesi bolýy osynaý anasyna tartqandyǵynan desedi.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, azan shaqyryp qoıylǵan esimimen Nurmaǵambet atalyp júrgen jetkinshek kezinde-aq onyń esimi el aýzyna palýan retinde iligedi. Óıtkeni óz qatary túgil, jıyrmalardaǵy jigitterdi de kúreste jyǵyp kete bergen. Palýandyǵyna qosymsha, at ústinde ırk oıynshylarynsha óner kórsetetini de jurtty razy etetin. Máselen, shaýyp bara jatqan atqa tura umtylyp, kóz ilespes jyldamdyqpen minip alatyn da, at ústinde túregelip, qaqqan qazyqtaı qadalyp tura qalatyn. Shapqan beti attyń baýyrynan aınalyp, alqymyn orap ótetin. Ańyz-áńgimelerdiń birinde Balýan Sholaqtyń qalyń top aldynda ózindik bir óner kórsetkeni baıandalady. Shabandoz atpen shaýyp kele jatqan boıy ústindegi syrt kıimin sheship, jan-jaǵyna laqtyrady eken. Sosyn aıyldy aǵytyp, astyndaǵy er-toqymdy jerge tastaıdy. Sóıtip, jaıdaq atpen shapqan boıda top aldyna keledi de, keri burylady. Álginde ár jerge shashyp ketken ábzelderdi ilip alyp, shaýyp kele jatqan beti atyn ertteıdi, kıimderin jınastyryp, at ústinde kıinedi...
Balýan Sholaq dala jurtyn osyndaı eptilikterimen tańǵaldyrǵan. Olarynyń ústine, án-kúıge degen qushtarlyǵy da erte oıanýy sebepti, ánshiligimen de tez tanyldy. Ol dańqtary jalpaq el-jurtqa keń jaıylǵan jerlesteri Birjan sal, Aqan seri ispetti jaryq juldyzdardyń ánderin babyna keltirip, tamyljyta oryndaýymen kópshilik kóńilinen shyqqan eken. Iaǵnı, ánshi retinde de halyqty jastaıynan aýzyna qaratqan. Ol osyndaı, bir boıyna birneshe ónerdi jınaqtaǵan talant retinde tanylady. San qyrly daryny damı kele, qasyna kileń ózindeı ónerpaz jastardy toptastyryp, beıne-bir ansambl ispetti óner kórsetedi. Aýyldardy ujym bop aralap, dýmandatyp, oıyn-saýyq jasaýdy ádetke aınaldyrady. Óziniń saýyqshyl jigitterimen birge el ishine jıi shyǵady. Án-kúıdi shalqytyp, Saryarqa tósinde sal-serilershe saırandaıdy. Qaraótkel, Kókshetaý, Qarqaraly, Baıanaýyl, Semeıóńirlerin, Sarysý boıyn mekendegen aýyldardy aralap, án shyrqaıdy, óner kórsetedi. Barǵan aımaqtarynda jergilikti nebir óner adamdarymen tanysyp, shyǵarmashylyq jáne oryndaýshylyq jetistikteriniń qyr-syrlarymen bólisedi.
Ol Arqa ónerpazdarynyń qalyń jurtshylyqtyń ystyq súıispenshiligine bólengen ánshilik-shyǵarmashylyq dástúrlerin berik ustandy. Birjan men Aqan sekildi aǵa urpaq ánderiniń úzdik oryndaýshysy, tıisinshe – teńdessiz nasıhatshysy boldy.Ári, elqadirlegen aqyn-sazgerlerdiń ánderin ánshi retinde súıip oryndaýmen shektelmeı, óz janynan da óleńder men ánder shyǵaryp aıta bastaıdy. Onyń «Kókshetaý», «Jeldirme», «Ayly aıyryq», «Dikildek», «Qos perne», «Qulan kisines», t.b. kóptegen ánderi Arqa óńirine keńinen tarap ketedi.Halyq Balýan Sholaqtyń mýzykalyq shyǵarmashylyǵyn ystyq yqylaspen qabyl alady. Óıtkeni onyń ánderiniń áýezi ózgeshe edi, onyń ánderiniń ózeginen avtordyń óziniń asqan zor kúshin, qaıratyn, batyldyǵyn pash etetin jigerli saryn, qushtarlyq lebi esetin. Sondyqtan da, órshildik tanytatyn áýennen túzilgen bul ánder tyńdaýshysyn birden eleń etkizip, tez baýrap alatyn edi.
Ómiriniń eleýli kezeń-belesterin Balýan Sholaq árdaıym ánderine qosyp otyrǵan. Solardyń ishinde óziniń kúsh-qýatyn maqtan etetin tustar da bar. Bul rette úlken jıynda 816 kılogramm salmaq kóterip («Keshegi sentıabrdiń bazarynda Kóterdim elý bir put kirdiń tasyn») jurtty tańyrqatqany jáne bás tigip – óz janynan úlken qarjy shyǵaryp – orystyń áıgili palýanyn jyqqany («Qaltamnan jetpis bes som zalog salyp, Syndyrdym Karon balýan qabyrǵasyn») kóbirek aıtylady. Zertteýshiler bul oqıǵa 1899 jyly oryn aldy dep esepteıdi. Balýan Sholaq orys palýany Ivan Korenmen beldeskeninde 35 jasta edi dep túıedi. Yqtımal. Degenmen, aqyn-sazgerdiń bir óleńinde («Balýan Sholaqtyń áni», 4-shi túri) óziniń maqtan sózderin: «Bul kúnde jıyrmada meniń jasym, Qamaldyń buzar kezim taý men tasyn», – dep bastap, jyryn odan ári qaraı álgi joǵaryda keltirilgen joldarmen shýmaqtaıtyny da bar. Eger atalmysh zilmaýyr tasty kóterýi men ataqty palýanmen kúreske túsýi, sol áninde aıtqanyndaı, 20 jasynda oryn alǵan bolsa, onda bul oqıǵa 1884, ıakı 1885 jylǵa sáıkes keledi. Osy jyldardyń birinde onyń eldi tańyrqatarlyqtaı kúsh-qýat kórsetip qalýy ǵajap emes.
El aýzyndaǵy áńgimelerde Balýan Sholaq «Saǵynaıdyń asynda eshkim betteı almaǵan Túıe palýandy jyqqan» degen málimet aıtylady. Muny bertingi zertteýshilerdiń qısynsyz dep biletini de málim. Óıtkeni ol kezde Sholaq tym jas degen ýáj keltiriledi. Alaıda, «shyǵyny Táj-Mahal qurylysyna jumsalǵan qarjyǵa para-par bolǵan» dep dáripteletin áıgili as 1886 jyly berilgen bolsa, bul ýaqytta Sholaq 22 jasta ǵoı. Iaǵnı, naǵyz kúshi tasyp turǵan shaǵynda dep sanaýǵa ábden bolatyn jasta. Ári, onyń óz ánderindegi syr shashýlaryna súıensek, joıqyn kúshke jastaıynan ıe ekendigin ol joǵarydaǵydan basqa óleńderinde de aıtady. Máselen, «Dikildekte»: «On segizde atandym Sholaq dáý dep... ...Oıaznaıdyń bas qosqan sezinde Kirdiń tasyn kóterdim elý bir put», – degen sózderdi ánge qosyp shyrqaıtyny bar emes pe. Alaıda qosymsha dálelimiz joq bolýy sebepti, biz muny – «Karon balýan» ekeýiniń kúresken ýaqytyn 1884 jylǵa qaraı jyljytýdy – joramal qalpy qaldyramyz...
Balýan Sholaqtyń ógizdi kóterip júre beretindigi, jeti jasar buqany sulatqany, jármeńkelerde óner kórsetkende jıyrma jigit jabysqan bóreneni ıyǵyna asyp turatyny týraly, t.t. s.s. derekter aýyzsha áńgimelerde, merzimdi baspasóz betterinde jarııalanyp júrgen maqalalarda jıi aıtylady. Jetisýda bolǵan saparynda salmaǵy 1050 kılo tartatyn zilmaýyr tasty kótergen kórinedi. Álemdik órmektor jelilerinde, sondaı-aq, «Omby qalasyndaǵy taq murageriniń (ıaǵnı bolashaq II Nıkolaıdyń) kelýine baılanysty ótken jarystarda belgili palýan Sevrdiń jaýyrynyn jerge tıgizdi» (http://ru.wikipedia.org/wiki/Balýan_Sholak) degen habar da bar. Sońǵy derek Balýan Sholaqtyń óziniń poezııalyq murasyndaǵy: «Ombyǵa patsha keldi Rýssııa, Ámirin aıta keldi halqyn jııa. Sibirden sonda kúshim asyp ketip, Men boldym jan shyqpaıtyn bıik qııa», – delinetin shýmaqta kórinis tapqan. Vıkıpedııa aqparatyna qaraǵanda, Balýan Sholaqpen kúresken palýannyń esimi – Sevr, al ánshi-aqynnyń «HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq aqyndarynyń shyǵarmalar jınaǵynda» (1963) jarııalanǵan atalmysh óleńinde bul esim Sibir dep atalǵan (degenmen, óleńniń Ahmet Jubanov belgili zertteý maqalasynda («Zamana bulbulary», 1963) keltiretin nusqasynda – Sevr). Taǵy bir aıta ketetin jáıt, sol óleńniń «Sibirden sonda kúshim asyp ketip, Men boldym jan shyqpaıtyn bıik qııa» degen joldaryna jitirek zer salar bolsaq, ańǵaratynymyz – Sholaq Sibir-Sevrmen kúreskennen góri, basqasha jolmen kúsh synasqan syńaıly. Biraq, qalaı bolǵanda da, Balýan Sholaqtyń bolashaq II Nıkolaı patsha Omby qalasyna kelgen tarıhı kúnderde saıysqa túskeni, ári, kimmen bolsa da, sporttyń qaı túrinen synassa da, jeńis shyńyna kóterilgeni aıqyn. Endeshe palýanymyzdyń dańqyn asyrǵan sonaý saıystyń ótken merzimin de dálirek ataýǵa bolady...
Evropa aqsúıekteri balalarynyń bilim alý kezeńin qorytyndylaý maqsatymen olarǵa mindetti túrde «gran-týr – úlken saıahat» jasatatyn. Osy úlgi boıynsha tuńǵysh ret ımperator III Petr men onyń zaıyby, bolashaq patshaıym II Ekaterınanyń balasy esarevıch Pavel (taqta otyrǵan qysqa merzimi ishinde qazaqtarǵa Edil men Jaıyq arasyndaǵy baıyrǵy qonysyna qaıta oralýǵa ruqsat berip úlgergen kádimgi I Pavel patsha) Evropa elderin bir jyldan astam ýaqyt boıy aralap, uzaq sapar shekti. Bul saıahat 1782 jyly bolǵan-dy. Sodan bastap orys patshalyǵynda taq muragerleriniń bárin, túrli ǵylym negizderin oqyp-bilýdi tamamdaǵandarynan soń, arnaıy uzaq saıahatqa shyǵaryp alý dástúri qalyptasqan edi. Ol negizinen eki túrli baǵdarlamamen jasalatyn: birinde – ımperııanyń óz ishinde úlken saıahat jasaý, ekinshisinde – Evropany aralaý kózdeletin. Osy tártip I Pavelden III Aleksandrǵa deıin buljytpaı oryndalyp kele jatqan. Biraq bul joly oǵan ózgeris engizildi. Imperator III Aleksandr óziniń murager balasy esarevıch Nıkolaı úshin múldem ózgeshe, óte ulan-ǵaıyr, ádettegi eki túrli saıahatty biriktiretin, teńizben de, qurlyqpen de sapar shegetin – is júzinde birneshe qurlyqty aınalyp shyǵatyn, san-alýan eldi aralaıtyn úlken týrne josparlatty. Imperııanyń bıik shendi shonjarlary 22 jasar Nıkolaı Aleksandruly shekpek sapardyń baǵyt-baǵdaryn búge-shigesine deıin oılastyryp, muqııat daıyndady.
Jolǵa taq muragerimen birge bıliktiń joǵarǵy eshelonyndaǵy asa jaýapty, óte yqpaldy chınovnıkter shyqty. Olardyń saıahaty toǵyz aıdan astam ýaqytqa sozyldy. (Shejireshileriniń esepteýinshe, osy ýaqyt ishinde 51 myń shaqyrym, ıaǵnı jer sharyn aınalyp ótetin qashyqtyqtan da kóp jol júrilipti. Saıahatshylar onyń 15 myńyn temir jolmen, 5 myńyn páýeskemen, qalǵanyn keme ústinde ótkizgen: 9 myńnan astamyn ózender boıymen, 22 myńdaıyn teńizdermen júzgen eken). Saıahatqa tolyq mánindegi dıplomatııalyq ıakı resmı sıpat berilgen joq. esarevıch Nıkolaı áldebir mańyzdy qaǵazdarǵa qol qoıýǵa nemese ekonomıkalyq baılanystar ornatýǵa ókiletti emes bolatyn. Onyń jekelegen memleketterdiń bıleýshilerimen kezdesýi jalpy tanysýdan aspaıtyn ráýishte ǵana ótti. Saltanatty qabyldaýlar syılyqtar almasýmen aıaqtalyp jatty. Taq murageriniń aldyna taqaý jyldarda Reseı múddesi úshin tyǵyz baılanys jasaý kózdelip turǵan Shyǵysty tikeleı kórip-bilý maqsaty ǵana qoıylǵandyqtan, osyndaı sharalar jetkilikti edi. Bolashaq patsha osynaý uzaq saparyna Sankt-Peterbýrgten 1890 jylǵy qazan aıynyń basynda shyqqan-dy. Varshava, Vena arqyly Trıest portyna kelip kemege otyryp, Adrıat teńizimen, Jerorta teńizimen, Sýe kanalymen júzdi. Avstrııa, Italııa, Grekııa, Ejelgi Mysyr eskertkishterin kórdi. Bombeıge júzip jetti de, qurlyqqa túsip, Úndistandy aralady. eılonnan ótip, Sıngapýr arqyly Bangkokqa bardy. Qytaıǵa toqtady. Aqyry, orys flotynyń alty kemesi jan-jaǵynan qaýmalaı júzip ortasyna alǵan fregatpen 1891 jylǵy sáýirdiń 15-shi juldyzynda Japonııaǵa keldi. Osy elde esarevıchke qastandyq jasaldy. 27-shi sáýirde. 40 shaqty páýeske Oý qalasynyń adamdarǵa lyq toly kóshesimen baıaý qozǵalyp kele jatqan shaqta. Sol kezde kóshedegi tártipti saqtaýǵa jaýapty polıeılerdiń biri uzyn samýraı semserimen orys taǵynyń muragerin eki ret basynan soǵyp úlgeredi. Qylmysker, árıne, tez zalalsyzdandyrylǵan.
Osy jaǵymsyz oqıǵaǵa baılanysty, jaraqat jeńil bolǵanmen, sapar baǵdarlamasyna ózgeris engiziledi. Óıtkeni, jaǵdaıdy estigen III Aleksandr patsha Sankt-Peterbýrgten jedelhat joldap, balasynyń shuǵyl keri oralýyn talap etedi. Sondyqtan murager Japonııada bolý merzimin qysqartady. 23 jasqa tolǵan týǵan kúnin 6 mamyrda fregat ústinde atap ótedi de, artynsha jelken kóterip Vladıvostokqa betteıdi. Qurlyqqa aıaǵy ilinisimen Uly Sibir temir jolynyń qurylysyn bastaý rásimine qatysady. Sosyn saıahatyn Qıyr Shyǵystan bermen jalǵastyrady. Tom, Tobyl, Sýrgýtta bolady. Aqyry, Ombyǵa keledi. 1891 jyldyń 14 shildesinde. Belgilengen merzimnen bir apta buryn. Tıisinshe, patshazadanyń kelý qurmetine aldyn ala josparlanǵan kól-kósir merekelik is sharalary – solardyń ishinde qazaq halqynyń tynys-tirshiligin kórsetýdi kózdegen kórme-aýyldyń ashylýy da, Balýan Sholaq saıysqa túsetin sport jarysy da – joǵary mártebeli meımandy qarsy alý meıramyna áldeqashan ázir halyqtyń qýanyshyna oraı, sonsha ýaqyt erte bastalady.
Bul kezde Dala general-gýbernatorlyǵynyń quramyna Aqmola, Semeı, Jetisý oblystary kiretin edi. General-gýbernatorlyqtyń basqarmasy jyl basynan beri patshazadany qarsy alýǵa daıyndyq jumystaryn júrgizip jatqan. Aldyn ala ázirlenýdiń nátıjesi sol, qazaqtyń kókiregi ashyq ıgi jaqsylary ólkeniń shartarabynan jaz shyqqaly ýáláıat astanasyna arnaıy kerýender jóneltip, Ertistiń Ombyǵa deıingi joǵarǵy aǵysynyń sol jaǵasyna aıryqsha aýyl qondyrǵan-dy. (Dala ólkesine patshazadanyń kelýi naq patshanyń ózi kelgenge barabar edi. Muny Balýan Sholaq óleńindegi: «Ombyǵa patsha keldi Rýssııa, Ámirin aıta keldi halqyn jııa», – degen joldar anyq ańǵartady). Sóıtip sonaý ádeıilep tigilgen úılerde ýáláıatta ómir súrip jatqan qazaq halqynyń turmysyn, tynys-tirshiligin, jer-sý baılyǵyn, kásibin, mádenıetin jan-jaqty kórsetýdi maqsat etetin kórmeler jaıǵan. Ne kerek, merekelik rýhta bezendirilgen aýyl úıleri patsha balasy kelerden eki apta buryn, shilde aıynyń basynda-aq kózdiń jaýyn alatyn sán-saltanatymen jarasymdy sap túzep úlgergen. Sol kúnderden-aq Balýan Sholaq pen onyń ansambli syndy jan-jaqtan bas qosqan ónerpazdar tamyljyǵan án-kúı, jyr, bılerin shalqytyp, merekeli aýyldyń ajaryn asha túsken. Iaǵnı, meıramdy esarevıchtiń saıahat kestesiniń ózgerýine oraı erterek bastap jiberýge olar ázir bolatyn.
Ólke qazaqtarynyń osynaý kórme-aýylyna taq murageri Ombyǵa at basyn tiregen kúnniń erteńine – 1891 jylǵy 15 shildede – Ertis aıdynyn kerbez syzǵan «Nıkolaı» otkemesimen tús áletinde júzip keldi. Bıik mártebeli meıman men onyń qasyndaǵy ýáláıat ulyqtaryn jaǵaǵa jınalǵan jurt shat kóńilmen qarsy aldy.Kóp aıaldamaı, orys qarýynyń kúshine moıynsunǵan, orys týy astynda ómir súrýge kóndikken kóshpendi jurttyń hal-jaǵdaıymen aq patshanyń arda ulyn tanystyrýdy kózdeıtin kórmeni tamashalaý bastalyp ketti. esarevıch Nıkolaı Aleksandruly áýeli oń jaqta dara tigilgen záýlim úıge kirdi. Bul úıdiń ıesi Aqmola úıeziniń dáýletti qazaǵy, sodan bes-alty jyl ǵana ilgeride shartarapqa saýyn aıtyp, ákesi Saǵynaıǵa asta-tók as bergen Nurmuhamed Saǵynaıuly bolatyn. Tysy túrli-tústi shuǵamen oıýlap bezendirilgen, ishi ásem oıý-órnekke tunǵan, qymbat jibek, dúrııa matalarmen áshekeılengen eńseli kıiz úı. Kerege bastaryna, adalbaqandarǵa erler men áıelderdiń qymbat ta qundy kıimderi, túrli úlgidegi tondar men ishikter aınala ilingen. Oń qaptalǵa atlas shymyldyq qurylǵan. Ishinen sándi jabdyǵymen jasaýly aǵash tósek kórinedi. Bosaǵaǵa taqaý tustan qymyz toly saba men ásem naqyshtalǵan aǵash ydys-aıaq toby kózge túsedi. Joǵary mártebeli meıman kirip kelgende úı ishindegi malynyp kıingen sáýkeleli jas kelin qasyndaǵy túrli keste, is tigip otyrǵan qurby qyzdarymen birge oryndarynan turyp, óz rásimderine sáıkes taǵzym qylyp izet kórsetti. Sosyn kıiz úıdiń ishki jıhazy men jaǵdaıy tanystyryldy. Murager rıza bolyp, dáýletti qazaq sharýashylyǵynyń, qazaqy turmys ahýalynyń ózge kórinisterin tamashalamaqqa, nókerlerimen birge syrtqa bettedi. Syrtta oǵan qurt, irimshik qaınatý, teri óńdeý, ystalǵan teriden ydys jasaý, shıkizattardy daıarlaý úderisteri, órmek toqıtyn, túıe júninen shekpen, qap, erlerdiń kıimderin tigetin qural-jabdyqtardyń jumysy kórsetildi. Odan soń patshazada saýynshylardyń qasyna baryp, qoıdyń, bıeniń, túıeniń qalaı saýylatynyn jaqynnan qarap kórdi. Sonyń bárin yqylaspen nazarlady, rızashylyq bildirdi, qazaqtyń mundaı dáýletiniń arta túsýin tileıtinin aıtty. Sodan keıin Atbasar úıeziniń qazaǵy Meıram Janaıdarulynyń záýlim úıine bas suqty. Ol alǵash ret osy jerge 1868 jyly úı tikken edi. II Aleksandr patshanyń balasy uly knıaz Vladımır Aleksandrulynyń Sibirge kelý qýanyshyna oraı jasalǵan halyq merekesi kezinde. Onyń on eki qanat, keregege oıylyp tereze salynǵan ǵalamat aq ordasy sonda patsha balasyn da, etnograftardy da tań-tamasha qaldyrǵan-tyn. Endi, mine, sodan 23 jyl ótkende, jańa murager qurmetine taǵy da bir eńseli úı tigip otyr. Ásemdikke malynǵan bul aq ordasy da syrtqy, ishki jabdyqtarymen, jaıylǵan kórmesimen erekshe kóz tartatyn. Úıdiń ishindegi kórmede ejelgi qazaq kıim-keshek túrleri, kıiz úıdiń úsh túrli (biri sur shuǵadan, basqasy juqa aq kıizden, kerege, ýyq, shańyraǵy, kúlli súıegi túgel uqyppen istelgen) shaǵyn model-nusqasy jáne burynǵy zamanǵy qarý-jaraqtar bar edi. Olardyń ishinen batyrlardyń temir saýyttaryn, temir belbeýlerin, dýlyǵalaryn, qalqandaryn, baıyrǵy naızalaryn, qylyshtaryn, sadaqtary men jebelerin kórýge bolatyn. Sondaı-aq kórmeden qymbat baǵaly kóne ertoqymdar barsha jabdyqtarymen, ejelgi kıiz qalpaqtar, erte ýaqyttardaǵy kiseler, taǵy basqa kónelikter oryn tepken-tin.
Meıram Janaıdarulynyń ákesi Janaıdar Orynbaıuly 1837–1847 jyldarǵy ult-azattyq qozǵalysynda Kenesary hannyń bas batyrlarynyń biri bolǵan adam edi. Kóterilis basylǵannan keıin otarlyq ahýalǵa moıynsunyp, sharýashylyǵyn túzeýdi qolǵa alǵan. Balasyn orys bıliginiń talaptarymen sanasa otyryp tárbıeledi. Tıisinshe, Meıram musylmansha da, oryssha da saýatty boldy. Qazaqtyń dástúrli qojalyǵyn utymdy júrgizip, úlken baılyqqa jetti. Ulttyq mádenıettiń ozyq úlgilerin tutyndy. Patshalyqtyń jergilikti ákimshiligi tutqalarynyń birine aınaldy – bolys boldy, úıez bastyǵynyń kómekshisi bop istedi. Al saıası sana oıanǵan jyldary Alash qozǵalysyna qatysty. Qozǵalys shyńy retinde boı kótergen Alash-Ordanyń alǵashqy músheleriniń biri boldy. Biraq buǵan áli kóp bar. Áýeli búgingi murager taqqa otyryp, II Nıkolaıǵa aınalý kerek, odan taqtan qulaýǵa tıis, sóıtip, qara halyq aldynan nebir jańa saıası múmkindikter ashylýǵa kerek. Al qazir ol, bolashaq ımperator II Nıkolaı, ázirge taq murageri, III Aleksandr patshanyń ǵylym negizderin byltyr ǵana oqyp taýysqan, sosyn teńizder men muhıttar, ózender aıdyndarynda júzip, bóten qurlyqtarǵa barǵan, shet elderdi aralaǵan, odan óz eline Qıyr Shyǵystan Sankt-Peterbýrgke qaraı úlken saıahat jasap kele jatqan jıyrma úsh jasar balasy, ımperııanyń dala ýáláıatyndaǵy Atbasar úıeziniń baıy tikken kıiz úı ishindegi kóne jádigerlerdi tamashalaýda. Kórmemen tanysý kezinde patsha áýletiniń tikeleı qatysy kórinip turǵan bir eksponatqa ol erekshe qyzyǵa qarady. Bul aıryqsha qasterlep qoıylǵan tarıhı eskertkish – ımperatrıa II Ekaterınanyń 1782 jylǵy 27 mamyrda Orta júz hany etip ataqty Abylaı hannyń uly Ýálıdi bekitkeninde oǵan jibergen syı-sııapaty edi. Sýsar ishik, zerli qamqa belbeý jáne úlken asyl tastar ornatylyp áshekeılengen qylysh. Qylyshtyń qurysh júzine altyn áriptermen uly patshaıymnyń arnaýy jazylǵan. Ne oılaǵanyn kim bilsin, bálkim, orys ımperııasynyń Uly dalany alyp jatqan qazaq elin baǵynyshtysy etip, áýeli protektoratyna aınaldyrý, odan patshalyqtyń ákimshilik bólinisterin engizý arqyly memlekettigin múldem joıý kezeńderin eske túsirdi me, áıteýir, jádigerge oıǵa bata biraz qarap turdy da, qazaqtardyń patshaıym syıyn qasterlep ustap turǵanyna razy kóńilmen basyn ızep, kelesi úıge aýysty.
Omby úıeziniń Sharlyq bolysynan ákelinip tigilgen úıde dáýletti qazaq otbasynyń turmysy beınelengen edi. Kıiz úı ortasyndaǵy ústelderde qurmetti qonaqqa tartylar dámdi et taǵamdary, qymyz, baýyrsaq, irimshik, qurt, dastarhan máziriniń ózge de ulttyq jeńsik astary qoıylǵan. Al keregelerdi jaǵalaı – ishterine túrli kórkem dúnıe-múlik salýly ádemi sandyqtar tizilgen. Solardyń bári jaıynda bıik meıman men qasyndaǵy onyń shashbaýyn kótergen ulyqtarǵa tanymdy túsinik berildi. Olar úı ishindegi zattardy muqııat qarap bolyp, kelesi úıge bardy. Qyzyljar úıezinen ákelingen bul shańyraqtan qonaqtar qazaqtyń ań aýlaýda qoldanatyn bilteli, shaqpaqty myltyq, qaqpan, tuzaq syndy qural-jabdyqtaryn, tomaǵa kıgizilgen búrkitter men qarshyǵalardy, baılaýly tazylardy, sondaı-aq kerege bastarynda ilýli turǵan barys, sileýsin, túlki, arqar, maral, qasqyr sekildi ózge de ańdardyń terilerin kórdi. Osy úıde qurylǵan órmekte qolónershi qyz tyqyr kilem toqyp otyr edi. Taǵy bir ismer áıel matadan oıý oıyp, ony syrmaqqa japsyryp tigýmen, endi bireýleri baýlar men shashaqtar jasaýmen shuǵyldanyp otyrǵan. Qazaq qolóner sheberleriniń úlken bir toby – aǵash, temir ustalary, jezshiler, kúmisshiler – kelesi úıde ornalasqan-tyn. Osynaý ismerlerdiń keıbiri ózderiniń jasaǵan buıymdaryn patshazadaǵa syı etip tartty. Altynshy úıdi ómirden jas ketken ataqty oqymysty jáne saıahatshy Shoqannyń ákesi polkovnık Shyńǵys Ýálıhanuly tikkizgen edi. Osynaý tarıhı kórme úshin ádeıi Kókshetaý úıezinen ákeltken bolatyn. Munda jınalǵan ónerpazdar ımperııa taǵynyń murageri patshazada Nıkolaıdy shattyq esken án-kúımen qarsylady. Balýan Sholaq pen onyń ansambliniń músheleri, ózge de dombyrashylar, qobyzshylar quıqyljytqan áýenderdi murager súısine tyńdap turdy. Ol sodan soń kedeı qazaqtyń turmysyn kórýge nıet qyldy. Jupyny úı-jaıdy, bosaǵada jalǵyz eshki baılanǵan júdeý sharýashylyqty oıly júzben nazarlady. Baılardyń kóz súısinter saltanatynan keıin qarashanyń baspanasyna kirip-shyǵýdy qalaǵan patshazadanyń bul yqylasy jurtty qaıran etti, ári rıza da qyldy. Al qońyrqaı úıine osynaý bıik qonaqtyń bas suǵýy kedeıdi sheksiz baqytqa bóledi.
Patshazada odan ári ólkedegi bilim, ǵylym jetistikterin kórsetetin kórmeler qoıylǵan kıiz úılerdi aralap ketti. Sodan soń qazaq kóshin kórdi. Bulyqsyǵan baı kóshti de, onyń sońyndaǵy bar dúnıesi jańǵyz syqyrlaýyq arbaǵa syıyp ketken jarly kóshin de tamashalady. Cosyn kórmedegi eń úlken jáne meılinshe sándi jabdyqtalǵan kıiz úıge kirdi. Bul úıdi tikken Semeı úıezindegi Seıten bolysynyń basqarýshysy Temirǵalı Nurekenuly edi. Qazir barsha jurt qadirlep turǵan osynaý muragerdiń taqqa otyrý ári nekege turý qurmetine 1995 jyldyń basynda ımperııa astanasynda ótetin saltanatqa qatysatyn, odan, 1907 jyly Ekinshi Memlekettik dýmaǵa Semeı oblysynan depýtat bolatyn, Dýma jumysy kezinde belgili qaıratker Baqytjan Qarataevtyń basshylyǵymen, ózge oblystardan saılanatyn depýtattarmen birge, qazaqtyń jer-sý múddesin qorǵaý maqsatymen patsha úkimetiniń laýazymdy tóreleri aldyna baratyn kádimgi Temirǵalı bolys. Munyń bári keleshekte bolady. Al qazir onyń arnaıy jasaýlanǵan saltanatty úıinde sol bolashaq patshaǵa ár aımaq ókilderi syı-sııapat tapsyrmaq...
Rásim oıdaǵydaı ótedi. Taq muragerine barsha jabdyǵymen qarakesek, sıban úlgilerimen kúmistelip soǵylǵan ertoqymdar, saby kúmisten jasalǵan aıbalta, kúmispen naqyshtalǵan jımaly adalbaqandar, betin súıekten oıýlap bederlegen aǵash tósek, kúmistelip áshekeılengen kise, aǵash sabynyń ishine bolat qanjar ornatylǵan aıbalta, jas barystyń, jolbarystyń terileri, sondaı-aq, úıretilgen qarshyǵa syıǵa tartylady. Bolashaq patsha syılyqtardy qabyl alyp turyp, qaısysynyń qaı jerde qandaı sheberdiń qolymen jasalǵanyn, jyrtqyshtardyń qaıdan aýlanǵanyn, qustyń qalaı baptalǵanyn áýestene suraıdy. Rızashylyǵyn bildiredi...
Umytylmastaı áser qaldyrǵan tórt-bes saǵat zý etip óte shyqty. Aqyry, kúlli kórme-aýyl adamdary joǵary mártebeli meımandy zor qoshemetpen appaq otkemege shyǵaryp salǵan. Keter aldynda esarevıch Nıkolaı shyn júrekten qarsy alyp kórsetken ystyq qabyldaýlary úshin qazaq halqynyń osy aýylda jınalǵan ókilderine alǵys aıtty. Bul 1891 jyldyń 15 shildesi kúngi saǵat bes shamasy edi. Otkeme Ertis aıdynynyń ortasyna jete bere keri aınalyp, Omby shaharyna qaraı bet túzedi. Patsha balasyna qoshemet kórsetken qazaq qaýymy jaǵada keme uzap ketkenshe qol bulǵap, shyn rıza, shattanǵan kóńilmen, ýralaǵan aıqaıǵa basyp turdy. Sosyn olar da kólikterine minip, Ombydaǵy atshabardy betke ustady.Omby ıppodromynyń kireberisinde bıik mártebeli meıman úshin gúlmen kómkerilip órnektelgen «Hosh keldińiz!» degen jazý kóz tartady. Jasyl alqaptyń jıekteri jalaýlarmen bezendirilgen. Basty minbe men onyń qos qaptaly yǵy-jyǵy qujynaǵan jurt. Jarııalanǵan esepterge qaraǵanda, ólkeniń ár aımaǵynan kelgen báıgege at qosýshylardyń tilektesteri, kúlli saltatty, arba-páýeskeli, jaıaý-jalpy jankúıerler bar, at jarysqa uzyn sany bes myńnan astam kórermen jınalǵan. Saǵat jetide patshazada men nókerleri mingen páýeskeler kerýeni keldi. Sodan keıin-aq kóp keshikpeı báıge bastaldy. Báıge muragerge qyrda mekendeıtin kóshpendi halyqtyń baılyǵynyń basty salasy jylqy ekenin tanytty. Onyń qalaýyna sáıkes, attar on shaqyrymǵa jáne úsh shaqyrymǵa shabýdan básekege túsken. Jarys oǵan dala tósinde qalyń qazaq ómir súretinin jáne olardyń at qulaǵynda oınaıtynyn anyq kórsetti. On shaqyrymdyq alaman báıgege shyqqan otyz úsh attyń 27-si qazaqtardiki, ekeýin kazak-orystar, úsheýin qala turǵyndary, bireýin tatar qosqan edi. Belgilengen úsh júldeniń úsheýi de qazaq sáıgúlikterine tıdi. Onyń ishinde birinshi oryndy, ıaǵnı bas báıgeni jáne úshinshi oryndy Meıram Janaıdarulynyń, ekinshi oryndy Mustafa Jánibekulynyń attary aldy. Úsh shaqyrymǵa 21 at shapqan, onyń 14-i qazaqtardiki edi, munda alǵashqy eki oryndy Omby kazak-orysy men kópesi ıelendi. Sórege úshinshi bolyp Álı Qulshynbaevtyń aty keldi. Bas báıgege patsha atynan shynjyr baýly altyn saǵat berildi. Júldeger bolǵan attarda shapqan shabandoz jetkinshekterdi taq murageri bir-bir altyn teńgemen (quny eki jarym somdyq poýımperıalmen) tikeleı ózi marapattady. Balalar buǵan sheksiz shattanyp, aıtyp-jetkizgisiz qýanyshqa bólendi.
Ne kerek, patshazada atshabysqa, báıge nátıjelerine razylyq bildirdi. Atjarys jankúıeleri qaýymynyń ýáláıattaǵy jylqy baǵý tájirıbesin baıandap, sońǵy bes jyldaǵy at jarystary jaıynda tasqa basyp bergen esebin qabyl alyp, jaqsy uıymdastyrylǵan, kórermenderge zor lázzat bergen jarys kórinisteri úshin alǵys aıtty. Ol ózin búgin ár qyrynan súısindirgen «buratanalardyń» taǵy bir tobymen toǵyz kúnnen keıin, 24 shildede, Or qalasyna kelgeninde kezdesedi. Sol kúni keshke qaraı Torǵaı oblysynyń Elek úıezine barady. Oǵan qazaqtar ásem ábzeldi tamasha tulpar mingizedi. Sosyn túıe jarysyn tamashalatyp, muragerdi buryn-sońdy kórmegen eren qyzyqqa keneltedi. Biraq munyń bári onyń qazaq jerinde kórgenderine ekzotıkalyq qosymsha ǵana sııaqty edi. Ol negizinen bul jalpaq ta tórt túlikke baı ólkede orys qarýynyń aıbyny asqanyn kózimen kórip, súısinip qaıtty. Saıahat maqsaty sony kózdeıtin. Máselen, Omby tek Dala ýálaıatynyń ǵana emes, Sibirlik kazachestvo áskeriniń de astanasy edi. Dala general-gýbernatory ataman laýazymymen bul qurylymdy da basqaratyn. Sondyqtan da Dala general-gýbernatorynyń ákimshiligi taq muragerin kúlli halyq bop shattanǵan ahýalda qarsy alý jáne onyń shaharda ótkizetin ýaqytyn toı etip dýmandatyp ótkizý sharalaryn daıyndaýǵa birneshe aı buryn kirisken. Jáne eń aldymen orys qarýynyń senimdi qolda ekenin laıyqty túrde kórsetýdi muqııat oılastyrǵan. Al bul rette patshazadaǵa ólkedegi áskerı kúshtiń, ásirese kazachestvonyń jaýyngerlik kelbetin jaqyn tanystyrý qajet-tin. Óıtkeni kazaktar qaýymy ımperııanyń jańa jerlerdi ıelenýde súıenetin basty tiregi bolǵan jáne bola bermek. Kazak-orystardyń qala kóshelerine shyqqan meıramdaýshy halyqtyń edáýir bóligi bolýy da sol sebepten. Olar jan-jaqtan da kelgen-di. Ólkedegi barlyq kazak qaýymy stanıalarynan atamandary bastaǵan delegaııalar sol kúnderi Ombyǵa jınalǵan. Olardyń kópshiligi Túrkistan ólkesin jaýlap alýǵa qatysqandar, ásirese Qoqan, Hıýa joryqtarynda eki-úshten jaýyngerlik marapat belgilerin alǵandar edi. Úlken meıman 1891 jylǵy 14 shildede Omby shaharyna kelgende, Sibir men Jetisý kazak-orystarynyń, atbasarlyq, konstantınovtyq, presnovtyq kazak-orystardyń ókilderi ony aılaqtan qarsy alysty, nan-tuz usyný rásimine, merekelik dastarhanǵa qatysyp, bir jasap qaldy. Bolashaq patshaǵa arnaıy ázirlep ákelgen syılyqtaryn usynyp, zor qurmet kórsetti. Jetisý kazak áskerleriniń bólim bastyqtary esarevıch Nıkolaıdy ortaǵa alyp, arnaıy sýretke tústi. Patshazadaǵa shaharda mundaı resmı qoshemet kórsetýshiler qatarynda jergilikti qazaqtar bolǵan joq. Sebebi, jańa tártipke qanshama kóndikkenmen, olar otarlaýshyǵa ógeı edi. Sondyqtan da qalyń qazaq ortasynda boı kótergen qalada, qazaq ólkesin basqaratyn ortalyq ornalasqan bas qalada, qyr qazaqtarynyń astanasynda ólkeniń tól balalaryna ondaı múmkindik berilmedi. Qazaqtar ózderiniń tynys-tirshiligin patshazadaǵa erteńine, joǵaryda aıtqanymyzdaı, arnaıy tigilgen qazaq aýylynda jaıylǵan kórme arqyly tanystyrdy. Ombyda ótkizgen kúnderi ishinde taq murageri Omby kadet korpýsy rotalarynyń, Omby batalonynyń, kazaktar brıgadasynyń áskerı saptaryn qarady. Olardyń jaýyngerlik daıyndyqtaryna rızashylyq bildirip, árqaısysyna bir-bir tostaǵannan araq syılady. Sosyn qyzdar gımnazııasynda, jetim jarly balalar baspanasynda boldy. Al saraı aldynda, basty kóshelerdegi baqtarda, halyq toly alańdarda qıly merekelik sharalar ótip jatty. Solardyń birinde Balýan Sholaq jeńiske jetken saıys ta boldy. Tek, muragerdiń sondaı halyq merekelerine qatysqanyn aıtqan esep kózimizge túspegendikten, palýanymyzdyń mereıi ústem bolǵan saıys jaıyn dál áńgimeleı almaı otyrmyz. Degenmen, Jaıyq Bekturovtyń zertteýindegi: «Ombyǵa Reseıdiń eń sońǵy murager patshasy Nıkolaı kelgendegi jıyn-toıda Shókeń kúreske túsip, syılyqqa óz aty jazylǵan saǵat alǵan» dep keltiriletin habardy umytpaǵan jón. Bálkim, munyń anyq-qanyǵyn keıingi zertteýshiler anyqtaı jatar.
Atshabarda at jarysyn tamashalaǵan kúnniń erteńine, 1891 jylǵy 16 shildede, taq murageri jańa shirkeý qurylysynyń bastalýyna qatysty. Bul is-shara onyń Ombydan keter aldynda oryn alǵan-dy. Keıin záýlim de ásem shirkeý turǵyzylady, onyń irgetasyna alǵashqy kirpishti II Nıkolaı esarevıch kezinde qalaǵan dep kórsetilgen estelik taqta qoıylady, biraq ony kórý patsha mańdaıyna jazylmaǵan edi. Ol taqtan túskennen keıin poıyzben qazaq dalasy arqyly Sibirge qaraı tutqyn retinde tasymaldanady, biraq, Ombyǵa qol sozym qalǵanda basqa baǵytqa áketiledi...
Sonymen, Balýan Sholaq Ombyda taq muragerin qarsy alý qurmetine ótkizilgen merekelik sharalardyń birinde, 1891 jylǵy shildeniń 14–16 kúnderi aralyǵynda, Sevr (Sibir) palýandy jeńip, mereıi ústem boldy. Bul kezde ol 27 jasta edi. Oń-solyn ábden tanyǵan, qazaq ólkesinde oryn alǵan taǵdyrly ózgeristerdiń qyr-syryn anyq ajyratatyn jasta-tyn. Qazaqtyń derbes eldiginiń joıylýy ol dúnıe esigin ashardan buryn oryn alǵan. 1822 jyly patsha pármenimen Cibir qazaqtary týraly jarǵy bekigen-di, soǵan sáıkes, ólkege orys ákimshilik júıesi engizilgen. Mundaı ózgeriske qarsy turyp, joıylǵan egemendikti qalpyna keltirýge tyrysqan qozǵalystar, patsha ezgisinen qutylýdy kózdegen Kenesary hannyń asa iri azattyq soǵysy da ol dúnıege kelerden buryn oryn alǵan. Ol shyr etip ómirge kelgen kez Arqa halqynyń Reseı bodandyǵyna moıynsunǵan shaǵyna dóp keldi. Kindik qany tamǵan Qotyrshortan aımaǵyna, qazaqtardyń asa kórkem Kókshe eteginde jatqan Áýlıekól jaǵasyndaǵy mekenine alǵashqy qadalaryn mujyqtar álgi zań qabyldanǵannan keıin jeti-segiz jyl ótken soń-aq qaqqan. Sodan bastap Shortan ornynda patshalyqtyń ortalyq aýdandarynan qonys aýdaryp kelgen orystar ýche dep atap ketken eldi meken paıda bolǵan. Óz erikterimen kelip qonystanýshylar men áskerı qyzmet atqaryp júrgen kazaktar qaýymy sol shaqtan bastap,barlyq qazaq dalasy qatarynda, Kókshe óńirin de otarlap jatqan. Olardyń sany Nurmaǵambettiń bala kezinde, salystyrmaly túrde qaraǵanda, az bolatyn, biraq, ýaqyt ótken saıyn, kóbeıe túsken. Ólke 1868 jylǵy jarǵymen basqarylyp turǵan. Osynaý «Dala oblystaryn basqarý jónindegi ýaqytsha ereje» qazaq eli úshin jasalǵan budan burynǵy zańdarmen ornyqqandaı kóringen sultandar bıligin joıýdy jáne ólkeni orys ákimshilik júıesine birjola sińistirý maqsatyn kózdeıtin.
Balýan Sholaq Ombyda taq murageri qurmetine ótkizilgen jarysta jeńiske jetken 1891 jyly áıgili «Dala erejesi» qabyldanǵan. Sol zań bir-eki jylda ómirge engizilisimen, otarlaýshylar kóshi údeı túsken. Ásirese, qazaq halqynyń tynys-tirshiligimen tanysyp, qurmetin kórip qaıtqan murager taqqa otyrǵannan keıin, bul ahýal ashyq ta josparly sıpat alǵan edi. Patshalyq ishki Reseıdegi agrarlyq tolqýlardy basý úshin, jersiz sharýalardy «bos jatqan basy artyq shuraıly jerge baı» shet aımaqtarǵa qonys aýdartý saıasatyn ekpindete júrgizýge kirisken. Solardy jaıǵastyrý maqsatynda arnaıy mekeme quryp, qazaq eliniń eń shuraıly jerlerin kesip alyp jatty. Ishki Reseıden kelmek qonys aýdarýshylar úshin kóshpendilerdi qunarly ataqonystarynan yǵystyrdy. Sóıtip, olardy alys ata-babalarynan bermen ıelenip kele jatqan mekenderinen alastaýdymúldem ashyq júzege asyrdy. Shóbi shúıgin, orman-toǵaıy, sýy mol eń shuraıly jerlerdi otarlaýshylardyń paıdasyna tartyp alý josparly sıpatqa ıe boldy. Jergilikti halyq tirshilikke qolaısyz, qunarsyz aımaqqa yǵystyryldy. Balýan Sholaq osy jaılardy kózben kórip, bilip ósken. Qalyń qazaq ortasynda qala salyp, qazaq jer-sýyn óz menshigi etip alǵan bıleýshi jurttyń ozbyr maqtanyshty kóńil-kúıin Balýan Sholaqtyń tym beıtarap qabyldamaǵany, tereńdeı túsken qıǵashtyqtardy, jer-sýdyń, el tynys-tirshiliginiń otarlana bastaýyn aıqyn uǵa bastaǵany kúmán týǵyzbaıdy.
Reseıde krepostnoılyq quqyqtyń joıylýy, sharýalarǵa bostandyq berilýi qazaq dalasyn maqsatty túrde ıgerýge aparǵany belgili. Qazaq jerin kazak-orystar men sharýalardy qonystandyrý jolymen otarlaý barysynda belgili dárejede kapıtalıstik qatynas ta qalyptasa bastaǵan-dy. Maı shaıqaý, dıirmenmen un tartý, teri ılep, bylǵary jasaý jolǵa qoıylyp, olarmen tıimdi saýda-sattyq damytylǵan. Dala ómirine ásirese saýda kapıtaly erkin suǵynǵan. Omby men Qyzyljarda jeke menshiktegi qoımalar men saýda úıleri paıda boldy, solar arqyly mal ıelenýshilerdiń malsharýashylyq ónimderi evropalyq Reseı men shetelge shyǵaryldy. Bazarlar men jármeńkeler arqyly óristeı túsken ózara paıdaly baılanystar nátıjesinde qazaqtardyń qojalyqtarynda da qurylymdyq ózgerister jasaldy. Orys kópesteri jylqyǵa aıryqsha qyzyǵýshylyq tanytty. Sol sebepti otarlar men tabyndarda qoılardyń úlestik salmaǵy azaıyp, jylqylar úlesi arta tústi. Reseıdegi iri qalalardyń etke degen suranysyna saı, atalmysh aımaqtarda múıizdi iri qara ósirý de damytyldy. Buǵan kapıtalızmniń damýynyń áserinen jáne qonys aýdarýshylyq qozǵalystyń údeı túsýi saldarynan kóshpendi halyqtyń otyryqshylyqqa aýysqan bóligi – jataqtar da úles qosty. Otarlyq júıeniń bekem ornyǵýy qazaq qaýymynyń áleýmettik turǵyda bólshektenýine, kóshpeli sharýashylyqtyń ydyraı túsýine apardy. Kedeılengen qazaqtar kúnkóris qamymen túrli kásipshilikterge, taý-ken ónerkásibine, mys, qorǵasyn qorytý zaýyttaryna, kómir kenishine jumysqa kirdi. Qazaq dalasyna kapıtalızmniń dendep ene bastaýy, baılyqqa tunǵan shıkizat kózderin maqsatkerlikpen paıdalanýdyń arta túsýi arqasynda solarmen bir mezgilde ımperııa qarjy-qarajat júıesiniń bir bóligi retinde kommerııalyq bankteriniń fılıaldary jáne kredıt mekemeleri jasaldy jáne keńeıtildi. Omby men Qyzyljarda ımperııa memlekettik bankiniń bólimsheleri ashyldy. Qazaq jerinde Sibir saýda banki, Orys saýda-ónerkásip banki jumys istep, saýda aınalymyna kóp qarajat saldy. Saýda-sattyqtyń basty nysany mal bolyp qala bergen. Qazaq halqynyń negizgi sharýashylyǵynyń ónimderin satyp alý nemese halyqqa muqtaj taýarlarǵa almastyrý sharalary qıly bazarlar men jármeńkelerde júzege asyryldy. Balýan Sholaq eseıip ómirge aralasa bastaǵan HIH ǵasyrdyń sońǵy shıreginde onyń aýyly ornalasqan aýmaqta saýdanyń jańa túri – jylyna bir nemese eki ret ótkiziletin jármeńkelik saýda-sattyq keń óris aldy. Eń iri maýsymdyq saýda oryndary – Qyzyljar úıezindegi Taıynshakól, Aqmola úıezindegi Konstantınov, Atbasar úıezindegi Petrov jáne Qarqaraly úıezindegi Qoıandy jármeńkeleri edi. HIH júzjyldyqtyń sońǵy shıregi bastalǵanda bulardyń arasyndaǵy jetekshi orynǵa Taıynshakól jármeńkesi shyqqan. Onyń saýda aınalymy eki jarym mıllıon somǵa deıin jetken edi. Ekinshi orynda bir jarym mıllıon somdaı aınalymy bar Qoıandy, úshinshi orynda segiz júz myń somdaı aqsha aınalymy bolǵan Konstantınov jármeńkeleri turatyn. Olardyń saýda aınalymdary jyl ótken saıyn ósip jatty. Osynaý saýda oryndaryna satýǵa mal ákelýshiler, árıne, qazaqtar bolatyn. Qazaqtar úshin jármeńke tek myńǵyrǵan malyn saýdaǵa salyp, ózge kerek-jaraǵyn satyp alatyn oryn ǵana emes, sonymen birge, qoǵamdyq sharýalardy aqyldasyp sheshetin, mádenı sharalar ótkizip, rýhanı lázzat alatyn orynǵa da aınaldy. Shartaraptan bas qosqan ónerpazdar án shyrqap, kúı tartty, bı bıledi, kúsh synasty, kúresti. Osyndaı kezderde nebir óner dúldúli qalyń jurtshylyqtyń súıispenshiligine bólenip, esimi halyq arasyna keń tarady. Sondaı jannyń biri Balýan Sholaq edi.
Taıynshakól jármeńkesi qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Taıynsha aýdany aýmaǵynda, sýy taza, oty shúıgin, tabıǵaty jan-janýarǵa jaıly Taıynsha jáne Seńdi kólderi arasynan Balýan Sholaq ómirge keler qarsańda oryn teýip, jylyna eki mezgil bir-bir aıdan jumys istep turatyn. Jyl ótken saıyn belgili bola túsken jármeńkege mamyr men qyrkúıek aılarynda Reseı kópesteri ónerkásip ortalyqtarynan qazaq qajetine oraı túrli óndiris taýarlaryn ákeletin de, jergilikti malshy jurttyń maldaryna aıyrbastaıtyn. Jármeńkege jınalǵan jurtshylyq, árıne, malyn ótkizip, saýda-sattyq jasap qaıtýmen shektelmegen, basqa buıymtaılaryn da sheshken. Osynda el aǵalary aýyldar arasyndaǵy túrli daý-damaıdy, jer-sýǵa talasý, mal barymtalaý men urlyq-qarlyq jasaýǵa qatysty máselelerdi qaraǵan. Sonymen qatar jármeńke kezinde ár taraptan kelgen aqyndardyń aıtysy ótip jatatyn, ánshiler, termeshiler, bıshiler, kúıshiler óner kórsetetin. Balýandar kúreske túsetin. Sol óńirde turatyn búgingi ardagerlerdiń baspasózde jarııalaǵan estelikterine qaraǵanda, Taıynshakól jármeńkesi birte-birte ólkedegi asqan daryn ıeleri bas qosatynjerge, ulttyq ónerdi aıshyqtap kórsetýdiń quddy-bir qasterli ordasyna aınalǵan. Osynda Orynbaı, Shóje, Aqan seri, Birjan sal, Arystanbaı, Tezekbaı jáne Balýan Sholaq sekildi ataqty aqyn-jyrshylar dúıim jurtshylyqqa rýhanı lázzat syılaǵan. Jármeńke qyzyqtary qyrkúıek aıynda ótetindikten, ony sol kezde kóp qoldanylǵan oryssha aıdyń atymen ataǵan. Balýan Sholaq ta óziniń áıgili áninde «Sentıabr bazary» dep ketken. Órshil áýendi ániniń óleńindegi: «Keshegi sentıabrdiń bazarynda Kóterdim elý bir put kirdiń tasyn», – deıtin joldar qyrkúıek aıynda jumys isteıtin úlken jármeńkelerdiń birin megzep turǵany anyq. Balýan ómir súrgen aýmaqtaǵy Kókshetaý qalasynda ornalasqan Boqyraý (Pokrov) bazarynda da jármeńke ótip turǵan, áıtse de, sol kezderdegi saýda-sattyq oryndarynyń hal-ahýaly jaıyndaǵy ımperııalyq esep-jazbalar men kestelerden kózge túspegendikten, onyń saýda aınalymynyń kólemi shaǵyn bolǵan shyǵar dep shamalaımyz. Tıisinshe, kópester men saýdagerler shartaraptan qıly taýardy molynan tasymaldaıtyn, qazaq ta jylqysyn úıir-úıirimen aıdap ákeletin oryn –negizinen kazak-orys mekendegen Kókshetaý qalasynan góri, en tabıǵat tósinde ornalasqan, sentıabr aıynda ǵana jumys isteıtin áıgili Taıynshakól jármeńkesi bolýy ábden yqtımal. Balýan Sholaqtyń osynda óte aýyr salmaq kóterip, sondaı-aq ataqty orys palýanynyń jaýyrynyn jerge tıgizip eldi tamsantqany kúdik týdyrmasa kerek...
Patshazada qazaq jerinde bolyp, tynys-tirshiligimen birshama tanysqan jyly qabyldanǵan ımperııanyń «Dala erejesi» atalatyn zańnamalyq akti Dala ólkesin, Oral jáne Torǵaı oblystaryn basqarý jónindegi burynǵy Ýaqytsha erejeler negizinde qalyptasqan ákimshilik basqarý júıesin bekitip kúsheıte tústi. Qazaq aýyldaryndaǵy saılanbaly organdardy, tómengi býyn retinde, patsha ókimetiniń ár úıezge taǵaıyndaıtyn bastyqtaryna barynsha táýeldi etti. Qazaq jeri qazaqtarǵa paıdalanýǵa berilgen memlekettik menshik bolyp tabylady degendi zańdastyrdy jáne buratanalardyń sanasyna solaı sińirdi. Sondyqtan da, barlyq «artyq» dep tabylǵan «memleket menshigindegi» jer-sý, týyndaǵan muqtajdyqqa oraı, «úkimet qajet etkendikten», Memlekettik dúnıe-múlik mınıstrliginiń qaramaǵyna kóshiriletin boldy. Egin sharýashylyǵyna jaramdy jerler «bos» dep tabylyp, ony paıdalanyp júrgen kóshpendi halyqtan tartyp alý júzege asyryla bastady. Atalmysh ereje Balýan Sholaq ta kezinde Ombyda ulyqtaýǵa qatysqan kádimgi murager Nıkolaı patsha bolyp ımperııa tizginin qolǵa alǵannan keıin qyr ǵumyrynyń negizgi zańyna aınaldyrylǵan. Iá, ol taqqa otyrysymen qazaq eliniń jer-sýyn otarlaý sharalary is júzinde kúsheıe tústi. Kúni keshe dala ómiriniń qyzyqtaryna súısinip oralǵan esarevıch ımperııa tizginin qolyna alysymen Dala nızamynyń ómirge dendep enýin tereńdetip júzege asyrýǵa kiristi. «Bos jatqan qazynalyq jerlerge» ortalyq aýdandarda jer tarshylyǵyn kórip júrgen sharýalardy kóshirip aparý – ishki Rossııadaǵy agrarlyq tolqýlardy báseńsitýdiń, tipti múldem toqtatýdyń birden-bir joly edi. Al qazaqtardyń babalarynan mura bolyp kele jatqan atameken-qonystaryn «bos jatqan qazynalyq jerler» retinde qarastyrý – olardyń quqtaryn qasaqana shekteý, aıaqqa taptaý bolary bılik basyndaǵylardy tolǵandyrmaıtyn. Patsha úkimetiniń artyq jaralǵan astam shonjarlary jergilikti halyqtyń múddesi degen uǵymdy eshqashan eskergen emes. Sodan da, Balýan Sholaq dúnıege kelerden birneshe ondaǵan jyl buryn-aq, onyń aýylynyń irgesindegi kórkem qoınaýǵa kazak-orys kolonısteri óz mekenderin salǵan. Aqyn bul jaıynda óleńinde: «Boryq tartsań shyǵatyn ýyz súti, Qotyrshortan men týǵan jerdiń quty, Túsken ekem shyr etip jer betine Sýǵa baryp túskende orys buty», – degen edi.
Ásem Kókshe baýyrynan Qotyrkól, Shortan stanıalarynyń boı kóterýi úlken otarlaýdyń basy bolǵan-dy. «Dala erejesi» kúshine ene kele, úkimet pereselen ýchaskelerin qurdy da, jańǵyz bul óńirge emes, kúlli jalpaq qazaq jerinen bólip alǵan shuraıly aımaqtarǵa kazak-orystar men qarashekpen sharýalardy topyrlatyp ákep tóge bastady. Sonda, qysastyqpen údetilgen kóshi-qon saldarynan, keı-keıde jergilikti jurt pen kirmeler arasynda qıly shıelenis, kıkiljiń boı kórsetip qalyp júrdi. Jasynan shynshyl, ádiletsizdikke tózbeıtin Balýan Sholaq sondaı kezderde japa shekkender namysyn qorǵaımyn dep nebir kózsiz batyrlyqtarǵa baratyn. Mundaıda aqyn: «Antalaǵan san dushpan qamasa da, Syrdyń sýy kelmeıdi julyǵymnan», – dep jyrlaıtyn. Alaıda «antalaǵan san dushpan» qarap qalsyn ba, ár basqan qadamyn ańdýmen oraıyn keltirip, ony túrli jalaǵa iliktiredi. Sondaı bir isti bolǵan shaǵynan: «Men ózim aqqan sýdaı tasyp júrmin, Keýdesin dushpandardyń basyp júrmin. Jalasy seksen ógiz maǵan aýyp, Ulyqtan sol sebepti qashyp júrmin», – degen joldar syr shertedi. Aqyn aqyry túrmege de túsedi. Qınalady: «Abaqty azap orny, jaınaǵan shoq, Basqanym ot sııaqty, ishimde dert». Nebir ádiletsizdikti bastan keship, jazyqsyz jaza tartýǵa kesiledi: «Jeti jyl katorgaǵa meni jazǵan». Biraq moıymaıdy. «Boıyma kúsh bitkenge ettim shúkir, Qajysam abaqtyǵa, betke túkir. Temirin eki ıterip tartqanymda, Kirpishi jerge tústi kútir-kútir». Abaqtydan qashyp shyǵady. Sodan: «Men, Sholaq, ajal jetip ólgenim joq, Teńdikti dushpanyma bergenim joq», – dep jyrlaǵanyndaı, tutqynnan qutylǵannan keıin de ozbyrlarǵa qarsy kúresin tyımaıdy. Jasaǵan áreketterin shyǵarmashylyǵynyń arqaýy etip, ánshilik, serilik, aqyndyq ónerin jalǵastyra beredi. Ádiletke adaldyǵyn, jaqsy atqa, sulý qyzǵa aqyndyq-serilik janymen ǵashyqtyǵyn óleń-jyrlaryna arqaý etip, shyǵarmashylyq ǵumyrymen astastyra túsedi.
Balýan Sholaqtyń asa ataqty ánderiniń biri «Ǵalııa» ekeni belgili. Ol avtorynyń esimin shartarapqa jaıdy. Ystyq, móldir mahabbatty asqaqtata jyrlaǵan osynaý súıispenshilik jyry óziniń asqaq ta sazdy áýenimen jáne názik sezimdi erekshe qushtarlyqpen beıneleýi arqasynda kóp kóńilinen shyqty. Bul án Balýan Sholaqtyń mýzykalyq shyǵarmashylyǵynyń shyrqaý bıigi sanatynda atalady. El arasynda ol birneshe túrde aıtylyp kelgen. Osynaý kópke áıgili tamasha ánniń tolyqsyǵan keıipkeri jaıynda Sábıt Muqanov pen Ahmet Jubanovtan beri talaı zertteýshiler qalam terbep keledi. Ǵalııa Tileýqyzynyń bazarda qymyzhana ustaǵany, kórikti bolǵany, 22–23 jasar shaǵynda oǵan qyryqtyń qyrqasyna shyqqan Balýan Sholaqtyń ǵashyq bolǵany, sodan ǵalamat án týǵany, jalpaq dúnıege ǵajaıyp jyr bolyp shashylǵan osynaý mahabbattyń 1908–1909 jyldary týǵany daý-damaısyz shyndyq retinde aıtylady. Keıingi jyldary Astana qalasyndaǵy eski musylman qorymyna jerlengen Ǵalııanyń beıiti tabylǵan. Arab, parsy, shaǵataı tilderindegi eski shyǵys jazýlaryn oqýdy meńgergen jas mamandar Ularbek Dáleıuly men Ahat Áshýulynyń anyqtaýynsha, Ǵalııanyń basyna kúıeýi Ǵalym Quraqbaev ornatqan qulpytasta kóne emlemen: «1922 jyly 23 aprelde... Ǵalııa Ǵalymjamaǵaty Tileýqyzy 48 jasynda fánıden baqıǵa»ótkeni qashalyp jazylypty (http://www.info-tses.kz/mobile/details.php?news_id=140389). Osy derekke qaraǵanda, Ǵalııa 1874 jyly týǵan, ıaǵnı Balýan Sholaqtan on jas kishi. Eger ekeýiniń kezdesken ýaqytynda Ǵalııanyń jasy 22–23-terde bolsa, onda ol 1896–1897 jyldarǵa dóp keledi. Demek «Ǵalııa» áni de sol shamada týǵan. Ánniń qazaq elin sharlap ketken jeńisti sherýi sol shaqta, eki ǵasyrdyń toǵysynda oryn alǵan...
Sábıt Muqanovtyń ataqty «Balýan Sholaq» hıkaıatynda áserli sýretteıtinindeı jáne odan bergi ýaqyttarda áıgili ónerpaz jaıynda ózge de qalam terbeýshilerdiń bir aýyzdan moıyndaǵanyndaı, týǵan ólkesinde qýǵyn kórgen Balýan Sholaq biraz ýaqyt alysyraqta boı tasalaýǵa májbúr bolǵan. So bir kezeńinde arǵy atalary mekendegen Jetisý ólkesine sapar shegip ketedi. Ózinen buryn ataq-dańqy jetken Jetisýǵa ol bir derek boıynsha – jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda, endi bir kóbirek aıtylatyn derekke qaraǵanda 1913–1914 jyldary barǵan. Bálkim sol eki mezgilde de solaı qaraı joly túsken shyǵar. Óıtkeni, zertteýshiler aıtatyndaı, áıgili halyq aqyny Kenen Ázirbaev ony jasóspirim shaǵynda kórgen. Kenenniń belgili áninde sol tuńǵysh kezdesý haqynda: «Bala edim jańa talap, izdep keldim, Ózińnen suraıyn dep aqyl, aǵa... Bala edim jańa talap aqyn-ánshi, Ánińdi úıreneıin alýan, aǵa», – dep aıtylady ǵoı. Bular, shyntýaıtynda, 1913–1914 jyldary otyzdarǵa tolǵan saqa jigitten góri, 1900–1901 jyldarǵy on alty–on jeti jasar bozbalaǵa jarasatyn sózder emes pe?! Eger osyndaı pikirdi durys dep qabyl alsaq, Balýan Sholaqtyń alǵash ret Jetisýda bolýy, shynynda da, 1884 jyly dúnıege kelgen bala Kenen 16 jasqa kelgen ýaqytqa – HH ǵasyrdyń basyna saı keledi. Ol atajurtyna jasaǵan sonaý birinshi saparynda uzaǵyraq qydyrystaǵan bolsa (Sábeńniń ataqty shyǵarmasyn eske alyńyz), ekinshi ret shyqqan sapary, Balýan Sholaqtyń uly Qudaıbergen Sholaqovtyń(jazýshy Jaıyq Bekturov zertteýindegi) esteligine qaraǵanda, birer aıǵa ǵana sozylǵan.
Shókeń tústik óńirde ata-babasynyń týyp-ósken jerlerin, Shý boıynda turyp jatqan alys aǵaıyndarynyń aýyldaryn aralady. Qyrǵyz aımaǵyna bardy. Jetisýdiń belgili óner adamdarymen, sonyń ishinde jyr alyby Jambylmen de syrlasty. Bolǵan jerlerin dýmanǵa toltyryp, óner kórsetti. Arqa dúldúlderiniń de, óziniń de ánderin shyrqady. Eline saǵynyshpen oraldy. Alaıda eldegi dushpandary birer mezgil kózden tasa bolǵan eken dep ony umytyp kete qoımaıdy. Uzaq saparynan qaıtyp kelgeninde oǵan túrli zalal keltirýdiń jolyn qıystyra beredi. Aqyry qapııada qastandyq jasap, ómirden erte ketýine sebep bolady. Bul qandy zulymdyq jaıyn Sábıt Muqanov onyń ómiri jaıynda jazǵan kólemdi hıkaıasynda kórkem kestelegeni belgili. Áıgili jazýshy óziniń sonaý týyndysyna ár kezde keıde roman, keıde povest dep janrlyq ataý bergen, ádebıetshi qaýym da ony solaı, kóbine povest retinde qabyldap ketken. DegenmenSábeń óziniń on alty tomdyq tańdaýly shyǵarmalar jınaǵynyń 3-shi tomynda (1972) jarııalaǵan povesteri arasyna40-shy jyldary jazylǵan bul hıkaıatyn «ańyz» dep úkilep qosqan. Bizdińshe, osy anyqtamasy dál, óıtkeni, shyǵarmasynda Balýan Sholaqtyń ómirinen beretin maǵlumattary kóp rette ańyz sıpatynda, ásireleı sýrettelip, kóterińki romantıkalyq rýhta baıandalady.Sábeń palýannyń 1916 jylǵy 25 maýsymda shyqqan qazaqtan maıdanǵa jumysshy alý jaıyndaǵy patsha pármeni saldarynan týǵan ult-azattyq kóterilis aldynda, tasadan jaýlyqpen atylǵan oqtan qaza tapqanyn jazady. Alaıda batyrdyń dúnıeden 1919 jyly ótkeni bul kúnde dáleldengen aqıqat. Demek, onyń sol eki aralyqtaǵy tarıhı kezeń kezindegi isin zerttep jańǵyrtý kerek-aq. Ázirge, jazýshy-zertteýshi Estaı Myrzahmetovtyń bolashaq zertteýlerge túrtki bolarlyqtaı qundy derekter jazyp qaldyrǵanyn este ustaýymyz kerek. Onyń aıtýynsha, Balýan Sholaq týyp-ósken «eldiń burynǵy jaılaýy Aıqaıqabaq, Úıjyǵylǵan syqyldy keń dalany», «osy kúngi Aqmola oblysynyń Astrahan, Marıevka (Amantaı), Jýravlevka (Qylysh), Makınka (Bulandy qaraǵaıy) aımaǵyn basyp, Býrabaıǵa ótetin tas jol, temir jol boıyndaǵy burynǵy qazaq eliniń shuraıly qonysy», kúlli «ádemi jerlerdi» kelimsekter ıemdengen. Úkimet tartyp alǵan bul jerlerge qosa, qoldaǵy birazyn – «Qaıraqty, Mat ózenderiniń, Qandyqaraǵaı, Aqsý, Aıdabol jaılaýlarynyń keń órisin» jergilikti qazaq alpaýyttary «patsha ákimderine, orystyń kýlaktaryna ...satqan».Mundaı áreketterge Balýan Sholaq narazy bolyp, otarshyldarǵa qarsy kúresken. 1916 jylǵy qazaq ult-azattyq kóterilisiniń Kókshe óńirinde keń óristeýine osy jáıt myqty tirek boldy dep esepteıdi qalamger. Balýan Sholaq týyp-ósken Kókshe óńirine – qazirgi Aqmola oblysynyń Bulandy aýdanyna – irgeles jatqan Aqkól aýdanyndaǵy Monshaqty, Salqynkól degen jerlerde oryn alǵan qozǵalystardyń, sonaý Salqynkól kóterilisiniń tabıǵaty men týý sebepterin, sondaı-aq oǵan qatysýshylardy, ásirese, E. Myrzahmetov zertteý-maqalasynda jazǵandaı, Balýan Sholaqtyń kóteriliske tıgizýi yqtımal yqpalyn anyqtańqyrap, tereń qarastyrý qajet-aq. Patshanyń taqtan qulaýy, odan keńes ókimetiniń ornaýy Shókeńniń bul oraıdaǵy belsendiligin arttyra tústi.Ras, onyń revolıýııa murattaryn qoldaǵany jaıynda jalpylama túrde aıtylady, sony naqty derektermen tolyqtyrý máselesi zertteýshisin tosyp tur. Odan keıingi tóńkeris jyldarynda oryn alǵan oqıǵalardy, Alashorda, keńes ókimeti kezindegi ahýaldy saralaý, sondaı zertteýler negizinde kúresker ánshi-sazger-palýan ómiriniń sońǵy sátterin jańǵyrtý oryndy bolmaq.
Balýan Sholaq 1919 jylynaýryz aıynyń orta sheninde qaıtys bolǵan.Jaǵdaıdy naqty biletin kisilerdiń estelikterine súıene otyryp, E.Myrzahmetov osyndaı qorytyndy jasaıdy. Aqpan aıynyń sońyna qaraı Shókeń kishi uly Qudaıbergendi ertip Atbasar jaǵyndaǵy qudalaryna qaraı shyǵady. Alaıda mejeli jerge jetpesten keri oralýǵa bel býady. Qaıran qalǵan balasyna munysynyń sebebin túsinde «Aqqoshqarynyń aıan bergenimen» túsindiredi. Tezdetip qaıtpasa bolmaıtynyn, «ajal shirkinniń sońyna túskenine úsh jylǵa aınalǵanyn», sodan, «aqyry, mine, qýyp jetkenin» aıtady. Úıge kelgen soń «ishiniń janyp áketip baratqanyn»aıtyp, tósek tartyp biraz jatady. Sosyn báıbishesi Qanykeı men aǵasy Tóleýbaıdy ońashalap qasyna alady da, syryn ashady jáne aqtyq amanatyn estirtip, «Baramyn alys sapar qaıtyp kelmes... Turyńdar duǵa qylyp, qurby-qurdas!» dep keletin el-jurtyna arnaǵan qoshtasý óleńin aıtady. Birer kúnde kóz jumady. Báıbishesi, aǵasy jáne Sabyr qajy batyrdyń «ósıetin aıtqanyndaı oryndaıdy». Aqtyq amanatynyń mazmuny bertinge deıin belgisiz bolyp kelgen. «Eriniń ómirden ótý qupııasyn Qanykeı báıbishe qyryq qulyptyń astyna sap asa berik saqtaǵan, jat turmaq óziniń qara qursaǵyn qaq jaryp shyqqan Isajary men Qudaıbergenine, jan degende jalǵyz qyzy Bátenine de ashpaǵan kúıi, 1948 jyly ózimen birge qara jer qoınyna ala túsedi», – deıdi E.Myrzahmetov. Al Shókeń qaıtqanda súıegine túsken Sabyr qajy 1934 jyly, ómirden óterin sezgen shamada, nemere inisi Ǵabbasqa – jazýshynyń naǵashy atasyna syr ashady. Bul syrdy atasynan ol 1959 jyly ákesi ekeýi estıdi. Al Shókeńniń aǵasy Tóleýbaı qupııany ortanshy ulyna, ol óz balasyna aıtyp ketedi. Sol derekterge jáne el ishindegi basqa da málimetterge qaraǵanda, bylaı bolǵan eken. Shókeń 1916 jyly jazǵyturym aýylyna keshtetip qaıtyp kele jatady. Bulandy ormanynyń Aqbalaq dep atalatyn nýynyń shetine kire bergeninde, kenetten týra qarsy aldynan myltyq gúrs ete túsedi. Oq erdiń aldyńǵy qasyna tıedi, sodan álsirep baryp,ony ishten jaraqattaıdy. Ol, áıteýir, attan qulamaıdy, 1919 jyly tósek tartyp jatqandaǵy óz sózimen aıtqanda, «...qudaıdyń bergen kúsh-qýatynyń arqasynda» úıine jetedi. Jaranyń qanyn báıbishesi Qanykeı jýyp, tańyp tastaıdy. Ózine oq atylǵanyn eshkimge aıtpaıdy, bul jaıynda tis jarýǵa áıeline de tyıym salady. El ishine «qoıdyń qumalaǵyndaı qorǵasyndy kótere almaı aýyrsynyp jatyr» eken degen sóz taralyp ketýi yqtımaldyǵyn namys kóredi. Endi, mine, ishinde úsh jyl jatqan sol oqtyń saldarynan ómirden ótkeli jatyp ta qupııany berik saqtaýǵa úndeıdi. Aǵasyna: «Sabyr qajy ekeýiń ǵana arýlańdar», – dep qatty tapsyrady.«Súıegime basqalardy túsirseńder – denemdegi jarany kórer. ...aq ajal buıyrmaı oqtan óldi degen súıekke tańba». Eshkim bilmesin... «Tap irgede kijinýmen otyrǵan qara shekpendi jaýlar tynysh qarap qalmas. Tirimde shamalary kelmegenmen, tym bolmasa súıegimdi qorlamaqqa qabirimdi aqtarar». Qupııalap qoıatyn bolsyn... Asa qınalyp jatyp, joǵaryda aıtylǵandaı ósıetterin estirtip qoshtasqan soń, dúnıeden tez ótip kete barady. Zertteýshiniń aıtýyna qaraǵanda, «qazaq dese qany qaraıyp qaǵynyp turatyn jaýyzdar ...Shókeń ózi aqylmen boljap ketkenindeı, ...batyrsynyp, ósh almaqqa» shyǵady. «Qara quzǵynsha shýlap jan-jaqtan jınalyp, aýylǵa oınaq salady. ...kór qoparady. Biraq Shókeńniń súıegin tabaalmaıdy». (Onyń máńgi tynshyǵan qupııa jerin biletinder búgingi urpaqqa 1943 jyly naqtylap kórsetip bergen). Jaýlary kijinisip, Shókeńde ketken eselerin onyń artynda qalǵan urpaǵynan almaqqa bel býady, sóıtip balasynyń úlkeni Isajardy atyp ketedi...
Balýan Sholaq men Qanykeıdiń on segiz ul-qyzy bolypty, solardan Isajar men Qudaıbergen jáne qyzy Báten úsheýi qalǵan kórinedi. Ákesiniń kúsh-qýaty Báten qyzǵa daryǵan eken. Ony 30-shy jyldarǵy qıyn kezeńde Balýan Sholaqtyń ánderin jazyp alý úshin B.G.Erzakovıch izdep barady. Sondaǵy kórgenin ol bylaı sýretteıdi: «...Kóp uzamaı, úıden árirekte turǵan qaýǵaly qudyq jaqtan uzyn boıly, búrmeli keń kóılek pen jińishke beline shaq qynalǵan qamzol kıgen bir áıel bizge qaraı kele jatty. Ol moıynaǵashpen shyp-shyp toly shelek sýdy kóterip kele jatqanyna qaramastan búgilmeı, búkireımeı, aıaqtaryn jep-jeńil basyp, tip-tik júrip keledi. Balýan Sholaqtyń qyzy Báten Nurmaǵambetova – sol eken. Jas bolmaǵanymen, onyń sportshyǵa tán sulý symbaty meni tań qaldyrdy. Onyń keskin-kelbeti – sopaqsha kelgen qaratory óńdi, keń mańdaıly, muńdy bolǵanymen jyly nur shashatyn ádemi kózderi, túzý túsken murny, áppaq tisti kishkentaı aýzy – esimde qalyp qoıdy. Basyna úlken aq sháli tartqan eken, samaıynan aq shalǵan qara shashy kórinip turdy». Balýan Sholaqtyń ózine tartyp qaıratty bop týǵan osynaý qyzy Bátenónerden de quralaqan bolmaǵan, áıgili A.V. Zataevıchtiń aqylymen ómirin qazaq mádenıetine arnaǵan osynaý mýzyka zertteýshisiniń arqasynda bizge onyńbir óleńi jetti.Zertteýshilerdiń eńbekterinde Bátenniń uzatylǵan kezde ákesi Balýan Sholaqqa arnap aıtqan nazy men ákesi ómirden ozǵandaǵy saǵynyshty joqtaýy saqtalǵan.
Iri qalalarda, jármeńkelerde óner kórsetken, áıgili ánshi, sazger, palýannyń kózi tirisinde sýretke túspegenine sengiń kelmeıdi. Áıtse de, osy ýaqytqa deıin eshqandaı fotosýreti tabylǵan joq. Onyń keskinin Sábeńniń ataqty hıkaıatynan keıin qazaq beıneleý óneriniń negizin salýshylardyń biri bolǵan halyq sýretshisi Ábilhan Qasteeev qylqalammen beıneleıdi. Alaıda sýret, E.Myrzahmetovtyń jazýyna qaraǵanda, dala serisin kórip ósken kókshetaýlyqtardyń kóńilinen shyqpapty. Sodan qalamger Shókeńniń jerlesterinen, kózi tiri týystarynan pikir jınaı otyryp, sazgerdiń sóz sýretin jınastyrady. Balýan Sholaqtyń aǵasy Tóleýbaıdyń uly Esenjol aqsaqaldyń: «...keıbir minezi, ásirese, túr-túsi jaǵynan ákesine aýmaı uqsaǵan – Qudaıbergen», – deýine baılanysty, Qudaıbergenniń sýretterin, jınalǵan kúlli sıpattamamen qosa, jergilikti sýretshi Tolqybek Ákimov degen jigitke tapsyrady. Uzaq izdenisten keıin dúnıege kelgen beıneni 1986 jyly Úısin aýylyndaǵy «Shókeńdi kózi kórgenderden ...Aqylbaı, Halıolla aqsaqal ekeýi ...jalpy nusqasy kelip tur» dep maquldaıdy...
Shókeńniń keskindemesin jasaýdan – shyǵarmashylyǵyn jınaý erte bastalǵany málim. Ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarynda ónertanýshy A.V. Zataevıch Qazaq ólkelik áskerı-revolıýııalyq komıtettiń esep-qısap bóliminde eńbek ete júrip, qazaq elindegi mýzykalyq folklordy jınastyrýǵa bilek sybana kirisken. Onyń myń jarym án-kúıdi jazyp alǵan eren eńbeginen keıin, osynaý abyroıly isti mýzyka zertteýshisi B.G. Erzakovıch alyp júrdi, bertinde qazaq zertteýshileri jalǵastyrdy. Mýzykatanýshy ǵalym Zeınur Qospaqov Balýan Sholaq ánderin túgendeýde kóp eńbek sińirdi.Balýan Sholaqtyń ánderin ataqty halyq aqyny Kenen Ázirbaev jas kezinde qasynda júriptikeleı ózinen úırengen de,kóziniń qarashyǵyńdaı saqtap, bizdiń dáýirimizge jetkizgen. Eger qazaq ánderin jınaýshy áıgili A.V. Zataevıch 20-shy jyldary Balýan Sholaqtyń tórt-bes ánin ǵana notaǵa túsirgen bolsa, palýan-ánshi-sazger dúnıe salǵannan otyz shaqty jyl ótkende, onyń taǵy on eki ánin Kenen Ázirbaevtyń oryndaýynda B.G. Erzakovıch jazyp alǵan. Balýan Sholaq ánderin ár kezde Júsipbek Elebekov, Moldahmet Tyrbıev, Musa Asaıynov, Igibaı Álibaev, Qosymjan Babaqov, Elýbaı Ómirzaqov, Nuǵyman Ábishev, Muhtar Ótebaev, Maǵaýııa Kóshkinbaev, Jánibek Kármenov, Qaırat Baıbosynov jáne basqa da ánshiler shyrqaǵan. Mýzyka mamandary bul kúnde Balýan Sholaq ánderiniń, túrli nusqamen aıtylatyndaryn qosqanda, qyryq shaqtysyn jınaǵan.
Balýan Sholaq shyǵarmashylyǵy mádenıetimizdiń tórinen máńgi oryn alǵan qundy jádigerlik bolyp tabylady. Esimin halyq qadirleıdi. Ókimetimiz onyń ánshiligin, sazgerligin, ulttyq sporttyń negizin salyp, qazaqtyń ózindik ulttyq mádenıetin damytýǵa qosqan úlesin taný belgisi retinde,týǵanyna 125 jyl tolýyna oraı, 1989 jyly arnaıy qaýly shyǵardy. Jambyl oblysy, Shý aýdanynyń Aqtóbe selosynyń aty Balýan Sholaq selosy dep ózgertildi, sondaı-aq sondaǵy «Aqtóbe»ujymsharyna,Almatydaǵy mádenıet jáne sport saraıyna,respýblıkanyń qalalary men aýyldarynda kóshelerge, Kókshe aımaǵyndaǵy týǵan jerinde mektepke Balýan Sholaq esimi berildi. Mundaı jumystar batyrdyń týǵanyna 150 jyl tolý qarsańynda da júrgizilýde. Aqmola oblysynyń Bulandy aýdandyq «Bulandy tańy» gazeti aýdannyń qaıyń-qaraǵaıly ásem qoınaýynda tynshyp jatqan qazaqtyń birtýar uly, ataqty palýan, ánshi, kompozıtor, aqyn Balýan Sholaqtyń beıitiniń basyna bıiktigi 16 metrlik sáýlettik sheshimi erekshe memorıaldyq eskertkish turǵyzylǵany barshaǵa málimdigin aıta kele, 20 metrlik bıik eskertkishi saltanatty túrde Jambyl oblysy Shý aýdanynyń Tóle bı aýylynda ashylǵanyn habarlady. Qazaqtyń ataqty aqyny, ánshisi, kompozıtory, palýany, Qazaqstanda ırk óneriniń negizin salýshy Balýan Sholaqqa turǵyzylǵan eskertkishtiń ashylýyna Aqmola oblysynan aqynnyń nemeresi, Bulandy aýdanynyń ortalyǵy Makınsk qalasynyń ákimi Shaıdolla Qudaıbergenuly Sholaqov arnaıy baryp qatysyp, sondaı monýmenttiń Balýan Sholaq týyp-ósken aýdannyń ortalyǵynan da boı kóteretinin aıtqan eken (http://baq.kz/kk/regional_media/post/2298)...
Balýan Sholaqtyń ómir joly Sábıt Muqanovtan bastap Ánes Saraı, Dýlat Isabekov, Serik Turǵynbekov, t.b. sóz sheberleriniń shyǵarmashylyǵyna arqaý bolyp, olardyń qalamynan týǵan prozalyq, dramalyq, poezııalyq týyndylar jurtshylyqqa qajet rýhanı azyq qoryn tolyqtyrýda. Kóptegen zertteýshiler, pýblııster balýansholaqtaný salasyna qyzyqty izdenisterimen óz úlesterin qosýda. Dala serisiniń dúnıege kelgenine 150 jyl tolýyna oraı onyń ańyz bolyp ketken ómir jolyn jańǵyrtý isi jalǵasa bermek. Halqymyzdyń maqtanyshyna aınalǵan Balýan Sholaqtyń ánshilik-aqyndyq murasyn nasıhattaý, onyń qaharmandyq beınesine muqııat nazar aýdarý – barshamyzdyń paryzymyz.
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
