Qazaq tiliniń tarıhı tanymyndaǵy orta ǵasyr eskertkishteriniń róli men mańyzy
(«Kıtab – mýhaddıma» mátini negizinde)
Ár kezeńderde zertteýshilerdiń tarapynan qyzyǵýshylyq týdyryp kele jatqan túrki tilderi, sonyń ishinde qazaq tiliniń qalyptasýy, damý joldarynyń ózindik zańdylyqtary, ulttyq dúnıe tanymdy qalyptastyrýdaǵy belsendi qyzmeti búgingi ǵasyrlar toǵysynda zertteýdiń erekshe tásilderimen qosa, ulttyq tanym men bolmystyń tarıhı kúre tamyryn odan ári zertteýdi qajet etedi. Sondyqtan qazaq tiliniń tarıhyna qatysty árbir kezeńderdi jan-jaqty zerttep, jazba esketkishterge tereń taldaý jasaý arqyly, tildiń damý barysyndaǵy ejelgi zaman men qazirgi kezeń arasyndaǵy sabaqtastyqty anyqtaý arqyly tilimizdiń keleshetegi qadamyn nyqtaı túsemiz.
Adam balasynyń ómir boıǵy qarym-qatynasynyń quraly bolyp kele jatqan til máselesi árdaıym ózekti. Til damýyndaǵy ár kezeńderdiń naqty deregi bolyp tabylatyn sózdik qordaǵy árbir tildik birlikter nemese belgili bir tarıhı jaǵdaıattyń bir úzigin boıyna saqtap qalǵan oralymdar, tipti ár dáýirdiń tutas belgisin kórsetetin jazba eskertkishterdi tarıhı-mádneı-tanymdyq tildik tutastyqta zertteý basqa ǵylymdarmen qosa, qazaq til biliminiń de órisin keńeıtip, til tarıhyn, týrkologııanyń mańyzyn tereńdete túseri sózsiz. Ult pen tildiń tarıhyna qatysty zertteýlerdiń barlyǵy orta ǵasyr tarıhyna soqpaı kete almaıdy. Túrkilik mádenıet pen álemdik órkenıette orta ǵasyrdyń úlesi qandaı? Qytaı qorǵanynan Qara teńiz aralyǵynday Orta Azııadaǵy qazirgi túrki tildes halyqtardyń qurylýyna basty uıytqy bolǵan qypshaqtar kimder? Túrkitanýshylar túrki tilderiniń ishinen qazirgi tatar, bashqurt, qarashaı, qumyq, qaraqalpaq, noǵaı, qazaq tilderin nege qypshaq toby dep jiktedi? Túrki halyqtarynyń birigip-bólinip, qaıta qurylýyna sebep bolǵan orta ǵasyr nesimen qundy? Orta ǵasyrda ómir súrgen túrki halyqtary artyna mol rýhanı qazyna qaldyrdy. Bul qazynanyń qomaqty bóligi – san alýan álipbı negizinde hatqa túsip, (rýna, got, armııan, manıheı, soǵdy, arab t.b) bizdiń zamanymyzǵa jetken jazbalar. V ǵasyrdan XV ǵasyrǵa deıingi, ıaǵnı qazirgi zamanǵy ulttar qalyptasa bastaǵan kezeńge deıingi jazba eskertkishter búkil túrki halqyna ortaq mura. Orta ǵasyrda Eýrazıany mekendegen halyqtar úshin kúrdeli tarıhı ózgerister kezeńi bolǵany belgili. Uly dala parsylyq derekter boıynsha orta ǵasyrdyń basqy kezeńinde (XI ǵ.) «Deshti Qypshaq» degen atpen álemge áıgili boldy. Orta ǵasyr sonymen birge túrki tektes halyqtar ómirinde jalpy túrkilik odaq qurýmen nemese odaqtardyń ydyrap, birneshe halyqtardyń jeke otaý tigýimen erekshelenedi. Orta ǵasyr jazba esketkishteri jazylý maqsatyna qaraı úsh topqa bólinedi: 1.Ádebı-dinı eskertkishter. 2. Tildik grammatıkalyq zertteýler (sózdikter jáne t.b). 3.Tarıhı kezeńge arnalǵan esketkishter (handar shejiresi ,jalpy shejireler, qolbasshylar men batyrlar, joryqtar týraly jáne t.b. [1, 30-32] Osy orta ǵasyrdaǵy ádebı-dinı eskertkishteriniń biri «Kıtab Mýqaddıma» (Kitaptyń kirispe bólimi) – mámlúk qypshaqtarynyń tilinde jazylǵan dinı traktat (H ǵ.). Avtory – Abý-l Laıs as – Samarqandı, arab ádebıetiniń tarıhynda aty áıgili zańger (quqyqtanýshy), musylman dúnıesiniń belgili teologi (hanıfat baǵytyn ýaǵyzdaýshy, ıaǵnı Qudaı men Ybyraıymdy jalǵyz dep tanýshy); 983 j. Qaıtys bolǵan. Qoljazba kólemi – 47 paraq (94). Ár bette 6 jol arabsha mátin bar da, olar 6 jol bolyp qypshaq tiline jolma-jol aýdarylǵan. Mazmuny – ıslam dininiń erejeleri men qaǵıdlary, ádet ǵuryptary men jón-josyqtary týraly. Ol sol kezdegi Mámlúk memleketiniń sultany, ıaǵnı avtordyń sózimen aıtqanda, «jarqyn jerlerdiń jalǵyz bıleýshisi» – ál Málik ál Áshiráf Ábý Násir Kansýh ál Gýrý úshin jazylǵan da, soǵan syıǵa tartylǵan (ol sultan úlken kitaphana qurastyryp, sonyń negizin qalaǵan). Bul sultan Mysyr elin bılep turǵan mámlúkter áýletiniń eń sońǵy sultany edi (1500-1517j.). Ol ózi mámlúk memleketindegi túrikter ádebıeti men olardyń tilin zertteýdi jelep-jebeýshi ataqty da iri meenat edi. Bizge jetken Mýqaddımanyń qoljasbasy – túpnusqanyń Asanbaı ıbn Sýdyń jasaǵan kóshirmesi. Mysyr elinde Mámlúk eliniń tarıhyna baılanysty málimetterde Asanbaıdyń aty keńinen belgili bolǵan. Osy «Mýqaddıma» ispettes ne bolmasa sonyń keıbir úzindileri sııaqty birshama jazba nusqalar Parıjdyń kitaphanalarynda bar kórinedi. Bul qoljazba qazir Stambýldyń Aıa-Sofııa kitphanasynda saqtaýly tur. Onyń materııaldary áli ǵylymı aınalysqa túse qoıǵan joq. Qoljazba A.Zaıonchkovskııdiń franýz tilinde berilgen túsiniktemeleri men eń alǵash Býdapesht (1959j.) sodan soń Varshava (1962j) qalalarynda jarııalandy. [2,17 - 21]. «Mýqaddıma» qoljazbasynyń alǵashqy betinde keltirilgen mátinniń aýdarmasy: Bısmıllahır rahmanır rahım [1] Bashladým táńrı ady bırle dýnıda rahmaty ýchýn dýr mýmynlara kafırlara ahıretde rahmat edıchı dýr mýmyn [2] shýkır táńrıe sabıt dýr bısalıjıdı zalymlary jannat ıahshylar ýchýn [3] dýshmanlyqy ıoq ılalla zalymlar ústıne ýar táńiri rahmaty [4] salamatylyǵy ıaradlamysh ıahshy ústıne Mýhammed dýr ahlı ústıne ıaranlary ústıne [5] barchasy ústıne olsýn aıytdy faqıh Laıt atasy táńrı rahmat qylsýn [6] bıl haq táńr ı farz dýr táńr ı dýr doǵry ol dýr. Aýdarmasy : Bastadym Táńiri atymen. [Bu] dúnıede momyndarǵa, kápirlerge [jasaǵan] rahmeti úshin aqırette momyndarǵa sózsiz rahmet etýshi Táńirige shúkir! Tozaq [bu dúnıeniń] zalymdary úshin, jannat jaqsylar [úshin.] Dushpandyǵy joq [bolsa,] zalymdarǵa [sondaı jannat bolsyn!] Táńiri rahmeti, salamattyǵy jaratylǵan jaqsy[larǵa], Muhammedtiń otbasyna, jarandarǵa barlyǵyna bolsyn.! [dep] aıtty fahıh Laıttyń ákesi, – Táńiri rahmet qylsyn oǵan! Bilip qoı haq Táńiri – paryz, Táńiri ol týra [aqıqat.] Qoljazba mátininde sózderdiń mynandaı túrlerin kóremiz: a . Túbir sózder. «Mýqaddıma» tilindegi sózderdiń kópshiligi túbir sózder bolyp keledi: dıl, bash, bır, ıır, ev, kıshı, ot, baq, kıt, kıch, qan, qara. t.b. á . Tarıhı týyndy túbirler. Bul topqa tarıhı turǵydan alǵanda bir zamandary túbir jáne qosymsha morfemalardan turǵan, ýaqyt óte kele negiz bolǵan túbirdiń leksıkalyq maǵynasy kómeskilenip, túbir men qosymsha jymdasyp, qoljazbada túbir kúıinde jumsalǵan sózder jatady: boıýn (moıyn), avých (ýys), qýıý (qudyq),aıyt (aıtý),chúberek (shúberek), qaıt (qaıtý). b . Týyndy sózder. Tildgi barlyq zattar men uǵymdardyń ataýy tek túbir sózderden ǵana emes, keıbir ataýlar týyndy túbir sózder arqyly beriledi. Mundaı sózderdi keńeıtilgen nemese kúrdeli túbir dep ataýǵa bolady. Mysaly: Tanýqlýq (kýálik), avdazlý (dáreti bar), arysýz (tazalyqsyz), baqychy (qaraýyshy) t.b. v . Birikken sózder.Eskertkish tilindegi túrki sózderinde birikken sózder kezdespeıdi. Alaıda, arab tilinen engen keıbir kisi esimderiniń eki komponentteń turatyn birikken sózder ekenin kóremiz: Abdýllah (abd jáne allah sózderiniń birigýinen), Ábıbákır (Taılaqtyń ákesi), Mesýdoǵly (Mesýduly) t.b . g . Qos sózder. Eskertkish tilinde bir ǵana qaıtlama qos sóz qoldanylǵan: qatty-qatty (qatty-qatty). ǵ . Kúrdeli sózder. Eki sózdiń tirkesýi arqyly jasalady. Bular grammatıkalyq quramy jaǵynanan eki sózden tursa da, bir ǵana nárseniń ataýyn bildirip, bir maǵynadaǵy sóz esebinde ǵana jumsalady: ólý namazy (janaza) sý ávı (ájethana), sarý ıaǵ (sary maı), sırke sýıý (sirke sýy). «Mýqaddıma» tilindegi sózderdiń tulǵalyq jáne maǵynalyq erekshelikteri. Eskertkish tilindegi túrki sózderiniń basym kópshiligi yqylym zamannan beri kele jatqan, osy kúngi túrki halyqtarynyń negizgi sózdik qoryn qurap júrgen jalpy túrkilik sıpattaǵy sózder bolyp keledi. Sózderdiń úlken bir toby az-kem fonetıkalyq ózgeristerge ushyraǵanymen negizgi tulǵasy leksıkalyq maǵynasyn saqtaǵan. Mysaly: ıýrek (júrek), dırsek (tirsek), qol (qol), baomaq (saýsaq), ırıń (iriń), qan (qan), qulaq (qulaq), qýl (qul), ot (shóp), tasma (taspa), teńrı (táńir), kóz (bulaq ,kóz), ıer (jer), kómúr (kómir), kók (aspan), tash (tas), kóńúl (kóńil), kúch (kúsh), ach (ashý), bıl (bilý), vır (berý, dýt (tut), dúsh (túsý), ıýrý (júrý), dýr (turý) t.b. Bul sózder Orhon jazbalary men keıingi dáýirlerdegi eskertkishter tilinde de osylaı qoldanylǵan. Qazirgi túrki tilderine ortaq sózder bolyp tabylady. Endigi bir sózder túrli ózgeristerdi bastan keshirgen. Olardyn keıbireýin birden tanı qoıý da múmkin emes. Tilimizdegi varıanttarmen nemese basqa sózdermen, tipten týys tilder elementterimen salystyra otyryp anyqtaýǵa bolady. Bul topqa kiretin sózderdi basym kópshiligi dybystardyń túsirilýi nemese basqa dybystarmen almasýy sııaqty fonetıkalyq ózgeristermen jetken. Mysaly avých sóziniń tilimizdegi balamasy – ýys. Qazaq tilindegi sóz basyndaǵy ý dybysyna, aldymen kómeskilenip u// ú dybystary estiletindikten dıftong dybys dep qaraıdy da, u jazýda elenbeıdi. Al birinshi býynnan keıingi ý dybysy erin úndestiginiń álsizdiginen y – ǵa aınalǵandyǵyn eskersek, mynadaı dybys sáıkestikteri kelip shyǵady: a-o-u, ǵ-v-ý, ý-y, -ch-sh-s. Sondaı-aq, sóz sońyndaǵy ǵ dybysynyń túsirilýi arqyly jetken birqatar sózder bar. Bulardyń kópshiligi syn – esim bolyp keledi. Mysaly: Saryǵ >sarý, aryǵ>arý, ýlyǵ>ýlý, kıchıg>kıchı, qatyǵ> qaty, ólig >ólý t.b. Mundaı tulǵalyq ózgeristerge túsken sózderdiń bir bóligi kóne túrkilik túbir men qosymshanyń jymdasyp, kirigýinen paıda bolǵan. M. Sabyr: «sınhrondyq tegistik turǵysynan qarasaq, tutas tulǵa bolyp kórinedi, al dıahrondyq tereńdikten barlasaq, álgi tutas tulǵanyń negiz ben qosymshaǵa ajyraıtynyn baıqaımyz» — deıdi. [3, 261 b]. Bul sózder «Mýhaddıma» tilinde túbir sóz qalpynda qoldanylady jáne kóbisiniń túpki túbiri umytylyp, óli túbirge aınalǵan: qoq (sasý) +ýǵ> qoqý (ıis), ıoǵýr (shaıqaý) + t >ıoǵýrt (aıran), óǵ(aqyl) + ret (úıret) t.b Mundaı sózderdiń kópshiligi kóne etistik túbir men etis qosymshalar arasynda kezdesedi: aı+t >aıt, qad+ yt > qaıt, kel+túr>keltir,súmúk (murynboq) +úr>súmkir (sińbirý) t.b Sondaı-aq, negizgi túbiri umytylyp, óli túbirge aınalǵan nemese dybys almasý nátıjesinde túbir-qosymsha dep bólýge kelmeıtin esim sózderden etistik týdyrýshy – le jurnaǵy arqyly jasalǵan birqatar sózder bar: beńkle (azan oqý), bısle (tárbıeleý), zıbbıle (úlken dáret syndyrý). «Mýqaddıma» tilindegi túrki sózderin saralaı kele joǵaryda sóz etken alǵashqy toptaǵy sózderdi, ıaǵnı fonetıkalyq jáne leksıkalyq ózgeriske ushyramaǵan sózderdi – kóne túrkilik qabat, al keıingilerin – orta ǵasyrlyq qabat dep kórsetýge bolady. Sebebi, sońǵy toptaǵy sózderde kezdesetin qubylystar men ózgeristerdiń kópshiligi orta ǵasyrlarda bolǵandyǵyn ańǵarý qıyn emes. Sońǵy toptaǵy sózderdi M. Sabyr kónergen sózder qataryna jatqyzady da, olardy ishinara: a) qazirgi túrki tilderinde múldem ushyramaıtyn sózder; á) maǵynasy jaǵynan kónergen sózder; v) túbir nemese qosymsha morfemalardyń kónerýi arqyly kónergen sózder dep tórt topqa bólip qarastyrady. [4, 80 b]. Alǵashqy topqa «Mýqaddıma» tilindegi myna sózderdi jatqyzýǵa bolady: údik – mási, sarý – qaraı, saný – esepsiz, hanal – ıek. Kelesi topqa, ıaǵnı maǵynasy jaǵynan kónergen sózder qazir de qoldanylatyn, alaıda qoljazba tilinde maǵynalyq ózgeristerge túsken sózder jatady. Mysaly, oǵylan sózi qazirgi qazaq tilinde ulan tulǵasynda ekeni belgili. B. Saǵyndyqov bul sózdiń «jasóspirim, óren, jetkinshek» maǵynasynda qoldanylatyndyǵyn, tilimizdegi jynystyq mándi birden ala qoımaǵandyǵyn, asa jıi qoldanylý nátıjesinde «er bala, «erkek bala» maǵynasynda qoldanylady. [5,83 b] Qoryta kelgende, eskertkishtiń mámúlikter memleketiniń sońǵy dáýirlerinde jazylýy oǵan oǵyz elementteriniń kóptep enýine jol ashsa da, kóptegen qubylystardyń qazirgideı turaqtalǵanyn, basqa eskertkishke qaraǵanda qazirgi qazaq tiline jaqyndyǵyn kóremiz. Olaı bolsa, eskertkish materııaldary qypshaq jáne oǵyz tobyndaǵy tilderdiń tarıhyn zertteýde júginetin qundy derek kózi bolatyndyǵy sózsiz.
Gúlfaırýz MYQTYBEKOVA, QazUPÝ-dyń magıstri
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
1. Isabekova U. Orta ǵasyr jazba eskertkishteri – qazaq tiliniń tarıhı negizi. // – Dástúr jýrnaly, №8, tamyz 2010 j.
2. Quryshjanuly Á. Mámlúk qypshaqtarynyń tilinde jazylǵan bir eskertkish jaıynda, — "Kóne túrki jazýlarynyń zerttelýi. Búgini men bolashaǵy". Dóńgelek ústel materııaldary. – Astana, 2004 j.
3. Sabyr M. Orta túrki leksıkasy men qazaq tili leksıkasynyń sabaqtastyǵy. – Almaty, Qazaq ýnıversıteti, 2004. 315 b
4. M. Sabyr Babadan qalǵan muraǵat // Tiltanym, 2003. №1 -78 -81 b.
5. Saǵyndyquly B. Qazaq tili leksıkasy damýynyń etımologııalyq negizderi. – Almaty: Sanat, 1994-168 b.
