Qazaqtyń ulttyq sút taǵamdarynyń (aıran, qaımaq, qurt, qymyz, súzbe, sút, shubat, irimshik) adam densaýlyǵyna tıgizetin paıdasy orasan zor. Babalarymyz qadirlegen jylqy malynyń súti – qymyzdyń emdik qasıeti bar ekendigi ejelden málim. Deni saý adamnyń aǵzasy bir táýlikte orta eseppen 50 mg S dárýmenin qajet etse, bir lıtr qymyz quramynda 200-260 mg S dárýmeni bar eken. Qymyzda sonymen qatar sól bólý jáne júrek jumysyn jaqsartatyn V tobyndaǵy jáne aǵzadaǵy totyǵý-totyqsyzdaný reakııalaryna áser etetin S toby dárýmenderi, sondaı-aq, A toby dárýmenderi kezdesedi.
Shiritkish mıkrobtarǵa, ishek taıaqshalaryna jáne sarǵysh stafılokoktarǵa qarsy joıǵysh kúshi bar qymyz – týberkýlez, súzek, dızenterııaǵa, dıfterııa bakterııalaryna tosqaýyl qoıady. Arnaıy emdeıtin saýyqtyrý ortalyqtaryndaǵy qymyzdyń joǵaryda aıtylǵan aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn joıý qýaty dáriden esh kem túspeıdi. «Aýrýǵa – em, saýǵa – qýat, dári qymyz» – dep Jambyl atamyz jyrǵa bekerden-beker qospasa kerek-ti. Al Aqtamberdi jyraý bolsa: «Bıeniń súti sary bal – qymyzdan asqan dám bar ma?» dep tamsanǵan. Óıtkeni, qymyz qazaq halqynyń ulttyq taǵamdarynyń ishindegi eń qurmetti dastarqan dámderiniń biri.
Qymyz dertke – shıpa, denege – kúsh. Qymyz erekshe dámdi, kunarly, jan saraıyńdy ashyp, adamnyń zaýqyn keltiretin hosh ıisti jáne óte sińimdi sýsyn. Onyń bulaı bolý sebebi jylqy janýardyń ózine ǵana tán asyl qasıetinen bolsa kerek. Adymy keń, órisi uzaq sáıgúlik sańlaqtar qazaq dalasynyń keń baıtaq jaılaýyn emin-erkindep, dámdiden-dámdini, korekti men qunarlyny ǵana teredi, ósimdiktiń shuraılysyn ǵana úzedi. Sóıtip, keń dalanyń san alýan gúl-báısheshekteri men myń túrli dári-dármektik shópterinen jylqy jaryqtyq adamǵa shıpaly, jaǵymdy tamaqtyq zattar ázirleıtin bolsa kerek.
Qymyzdyń baby pisý men sapyrýǵa baılanysty. Jıi-jıi pisken qymyzdyń dámi kire beredi. Kóbirek pisilse tipti kúshti degen qymyzdyń ózi jumsap, ishýge súıkimdi bola beredi. Bal tatyǵan barqyt qymyz osyndaı baptaýymen dámdi bola beredi.
Bal qymyz – bal, qant, órik-meıiz qosylyp ashytylǵan qymyz; syrqat adamǵa, balalarǵa, jas bosanǵan áıelderge beriledi.
Sirge jııar qymyzy – kúzdigúni bıe aǵytarda birneshe kún jınalǵan qymyz; salt boıynsha sirge jııar qymyzǵa eldi shaqyryp, bólip ishken.
Ýyz qymyz — bıe sútiniń ýyz dámi taramaǵan kezde ashytylǵan qoıý qymyz. Maı qymyzy, keıde saýmal qymyz dep te atalady.
Sary qymyz — jazdyń ortasynda, shóp ábden pisken, býyny qatqan kezdegi qymyz. Bul qymyz kóp pisiledi de, irimshigi jaqsy jazylyp, ashýy bilinbeı, qymyzdyń kúshi óz boıyna sińip sarǵylt bolady. Sary qymyz óte juǵymdy, shıpalyq qasıeti mol. Qymyz ben shubattyń tehnologııasyn meńgerýdiń ózi óz aldyna bir mektep qoı.
Quramynda S dárýmeni kóp bolǵandyqtan ókpe aýrýlaryna, qant dıabeti, ateroskleroz jáne júrek aýrýlaryna qymyz birden-bir em ekeni kóptegen ǵalymdardyń eńbekterinen belgili.
Ókinishke qaraı, keń qoltyq halqymyz óziniń negizgi ónimin áli kúnge deıin álemdik deńgeıde jarnamalaı almaı keledi.
Qazaq túıe malyn da erekshe qasterlegen ǵoı. Sondyqtan da túıe sútiniń emdik qasıetteri baǵzy zamannan beri belgili. Shubatty babalarymyz ókpe, asqazan aýrýlarymen qatar túrli sozylmaly dertterge, jalpy aǵza álsiregende, ári ýlanǵanda emdik qasıeti joǵary mal ónimi retinde paıdalanǵan.
Túıe sútiniń emdik qasıetterine keıingi kezderi qytaılyqtar qatty mán berýde. Tipti Qytaıdyń Altaı óńirinde túıe sútinen untaq jasaıtyn, túıe sútin uzaq merzimde saqtaıtyn arnaıy zaýyt ashyp, onymen eldiń túıe ósirmeıtin aımaqtaryn, onyń ishinde Shanhaı qalasyn qamtamasyz etip otyr. Kóńildi qobaljytatyn jaǵdaı, 6 myń jyldyq tarıhy bar qymyzymyzdy – nemister, ata sýsynymyz shubatty – evreıler, qazy-qartamyzdy – ıtalııalyqtar menshiktep, ıaǵnı patenttep alǵany-aı!
Túıe sútiniń, shubattyń emdik qasıetterin bile tura áli kúnge deıin oǵan tııanaqty mán bermeı kelemiz. Shyǵys ǵulamasy Ábý Álı ıbn Sınanyń kóz jumar sátinde shákirtteri aınalasyn qaýmalap: «Uly ustaz! Siz ketseńiz, qalyń halqymyzdyń syrqatyn kim emdeıdi?» dep qınalsa kerek. Sonda ǵulama: «Qınalmańdar, anaý júrgen túıe bar emes pe»-degen kórinedi. Ony qaıtemiz dese: «Sonyń sútin ishe berińder» – depti danyshpan.
Eń aldymen shubattyń emdik qasıetine toqtalatyn bolsaq, bir lıtr shubat adam aǵzasyn táýliktik qajet etetin dárýmendermen jáne basqa mıkroelementtermen tolyq qamtamasyz ete alady. Bir lıtr túıe sútiniń qýattylyǵy 911 kılokalorııa bolsa, sıyr sútiniki 660 kılokalorııaǵa teń eken. Shubatta tabıǵı ımmýndyq qasıeti adam densaýlyǵyna paıdaly túıirshik beloktar bar. Otandyq jáne batys ǵalymdarynyń málimetteri boıynsha, alty aı boıy kúndelikti astan 30 mınýt buryn bir lıtr shubat ishken jaǵdaıda onyń isik, tynys alý, as qorytý joldary jáne júrek-qan tamyry sııaqty aýrýlardy emdeýge yqpal jasaıtyndyǵy tujyrymdalǵan. Shubattyń shıpalylyǵy negizinde Birikken Ulttar Uıymynyń sheshimimen Eýropa, Ońtústik Amerıka, Soltústik Amerıka, Afrıka, Azııa qurlyqtarynyń halqyn túıe sútinen daıyndalǵan ónimdermen qamtamasyz etý baǵdarlamasy qabyldandy. Osyǵan oraı Japonııa, Eýroodaq, Amerıka, Avstralııa sút ındýstrııasynyń beldi kompanııalary túıe sútiniń ónimderin óńdeý tehnologııalaryna qyzyǵýshylyq tanytýda.
Tórt túliktiń tóresi sanalatyn túıe men bıe súti dınamıkalyq, bıologııalyq tabıǵı ónimder bolyp sanalady. Tabıǵı ımmýnomodýlıatorlyq qasıeti kóp. Demek, ulttyq sýsyndardy qaı jaǵynan alyp qarasańyz da, densaýlyqqa paıdasy sheksiz. Jalpy, súttiń eki túri bolady. Kópshiligi, ıaǵnı sıyr, qoı, eshki maldarynyń súti globýlındi sút delinedi de, al jylqy súti albýmındi sútke jatady. Bul degenimiz, qazaqı uǵymǵa salsaq, jylqy sútiniń qunarlylyǵy adam sútine jaqyn. Kóktem qulpyra shyǵyp, bıe alǵash saýylǵan shaqta ata-babamyz «Qymyzmuryndyq» dástúrin jasaýǵa bel býa kirisip ketedi eken.
Sondaı-aq, halqymyz qymyzdy daıyndaý tásilderi men yrymdaryna da erekshe mán bergen. Jylqynyń jas ereksheligine qaraı ýyz qymyz, dónen qymyz, taı qymyz, qunan qymyz, dónen qymyz, besti qymyz deıtin ataýlary da bar. Qazirgi tańda Almaty dúkenderinen «Altaı» jáne «Sarjaılaý» ortalyqtary daıyndaǵan bótelkedegi qymyz-shubattardy ǵana kóptep kezdestiremiz. Ras, Mańǵystaý, Atyraý, Qyzylorda, Semeı, Jambyl oblystarynda qymyz ben shubat óndiretin shaǵyn sharýashylyq seriktesteri bar. Biraq, ulttyq sýsyndarymyz kópshiliktiń aýzyna jete bermeıdi. Óıtkeni, buryndary bıe-túıe saýyp, qymyz pisetin, shubat sapyratyn apalar qartaıdy, boılarynan qýat, qoldarynan kúsh ketti. Qazirgi jas kelinder bıege kóp jýymaıdy. Artyq jumystan qashady. Ári saýylǵan qymyzdy ótkizýdiń jolyn da taba almaıtynyn biledi.
Tarıhtyń kóne derekterine kóz jibersek, grek oıshyly Gerodottyń: «Saqtardyń súıikti sýsyny bıe súti eken, eger bireý qupııasyn ashsa, eki kózin aǵyzyp jiberedi» degen sózderin oqyr edik. Al, sol saqtardyń búgingi urpaqtary aıdyń kúni amanynda qymyzymyzdy nemisterdiń menshikteýine jol berip qoıǵanymyz qalaı? Jyl saıyn nemister qymyzmuryndyq ótkizip jatqanyn estigende qalaısha kúıinbessiz?! 50-den astam nemis kásiporyndary qymyz óndirip, tipten untaq túrinde shetelderge shyǵaryp, dańqyn asyrýda. Al, bizde bári basqasha. Aldaǵy ýaqytta 6 myń jyldyq tarıhy bar súıikti sýsynymyzdy keń kólemde óndirýge, taratýǵa úkimet tarapynan qoldaý bolsa ǵoı, shirkin!
Saltanat QAJYKEN,
«Ana tili».
