2019 jyldaǵy resmı statıtıka jeńil ónerkásip salasyna bólingen qarjy 500 mlrd teńgeshe jetkenin aıtady. Memlekettiń bul salany alǵa jyljytady dep bólgen qarjysy týraly málimetter jyl saıyn jańartylyp, ósip turady. Biraq nátıjesine kelgende bas shaıqap qalamyz. «Nátıjesin qashan kóremiz?» " degen zańdy saýaldyń jaýaby úkimettiń dálizderinen asa almaı jatyr.
Taǵy da resmı málimet: 2017 jyldyń jeltoqsan aıynda Astana qalasynda jeńil ónerkásipti damytý taqyrybyna arnalǵan halyqaralyq konferenııada elimizde 1534 jeńil ónerkásip orny tirkelgeni belgili boldy. Al onyń 20-sy – iri, 35-i – ortasha jáne 1479-y – kishigirim ónerkásip.
Qazir olardyń 58 paıyzy ǵana jumys isteıdi. Qazaqstandyq naryqtaǵy otandyq óndiris oshaqtarynyń úles salmaǵy bar-joǵy 0,6 paıyz. Oǵan qosa bıylǵy jyly 20-dan astam kásiporyn óz jumysyn toqtatypty.
Al qyrǵyzdar qyr asyp ketipti
Bul elde jeńil ónerkásip qarqyndy damý ústinde. Munda jylyna 190 mıllıon dollardyń ónimi óndirilip, onyń basym bóligi Qazaqstan men Reseıge tasymaldanady eken. Sarapshylardyń esebine súıensek, eldegi jeńil ónerkásip sektorynyń 40 paıyzy reseılikterdiń, 30 paıyzy qazaqstandyqtardyń ıeliginde. Qyrǵyz reeksporty týraly másele –ekonomıster men úkimettiń ekonomıkalyq blogy birlesip otyryp talqylaýy tıis jeke taqyryp.
Jeńil ónerkásip qaýymdastyǵynyń tóraıymy Lıýbov Hýdova bul salada bizden kóz ilgeri ozyp ketken Belorýssııa men Qyrǵyzstannyń tájirıbesin zerttegenin aıtty. Ol elderde erkin ekonomıkalyq aımaqtar ashylǵan. «Eger, Qazaqstanda osyndaı erkin ekonomıkalyq aımaqtar ashylsa, bankter biz aldyna barmaı-aq ınvestıııa salýǵa, óndiristi damytýǵa múddeli bolar edi, – deıdi Lıýbov Hýdova bizben áńgimesinde.
Sarapshylar jeńil ónerkásip salasynan toqsan saıyn mýltımıllıoner shyǵarýǵa múmkindik bar ekenin aıtady. Biraq bul arman qazir bolashaqtyń enshisinde. Munaıdyń kermek dámin umyta almaı júrgen bizdiń bılik ázirge bul salaǵa shyndap moıyn burýǵa yqylas tanytyp júrgen joq. 2018 jyldyń birinshi jarty jyldyǵynyń qorytyndysy boıynsha, elimizge jalpy kólemi 144,3 mıllıon dollardy quraıtyn ımporttyq kıim-keshek ákelinipti. Olardyń 80 paıyzy Qytaı, Túrkııa, Bangladesh, Italııa jáne Ózbekstan elderinen jetkizilgen taýarlar. Máselen, osy merzimde Qytaıdan ákelingen kıim-keshek ótken jyldyń sáıkes merzimimen salystyrǵanda 9 paıyzǵa ósip, Bangladeshten jetkizilgen taýarlar 45 paıyzǵa ósip, 22 mıllıon dollarǵa jetipti. Bir ǵana Almaty qalasyna jetkiziletin ımporttyq kıim-keshekter jergilikti kásiporyndar shyǵaratyn ónimderden 18 ese asyp tústi. Halyq tutynatyn qolǵaptardyń 93 paıyzy, shulyq ónimderiniń 73 paıyzy Qytaıdan jetkizilip tur. Halyqaralyq tájirıbede ekonomıkalyq ekspansııaǵa tótep berý úshin jeńil ónerkásiptiń úlesi 30 paıyzdan kem bolmaýy tıis. Al bizde 10 paıyzdyq qazirgi kórsetkishte tapsyryspen, tender arqyly daıyndaıtyn mektep, áskerı formadaǵy kıim úlgileriniń úlesi basym.
Importqa "baýyr basyp qalyppyz"
Salany tunshyqtyryp jatqan kontrabandalyq taýar tasymaly máselesin birneshe jyldan beri sheshe almaı kelemiz. Qytaı, Túrkııa jáne qasymyzdaǵy Qyrǵyzstannan kóleńkeli jáne zańdy jolmen keletin daıyn kıim-keshek pen tekstıl otandyq óndiristi qyspaqqa alyp otyr. Jeńil ónerkásip salasynyń betalysy "otandyq ónimdi tańdańyz" dep jar salýǵa áli de jetkizbeı tur.
«Qyrǵyzstan halqynyń 30 paıyzy dál osy jeńil ónerkásippen aınalysyp, sońǵy on jylda kóp nárseni úırendi. Bul rette olar germandyq belgili kompanııalarmen isker baılanys ornatyp, solardyń tehnologııasyn myqtap meńgerdi. Sóıtip tómen sapa, arzan baǵa prınıpimen jumys isteıdi. Endi bul tizimge Ózbekstan qosyldy, – deıdi Lıýbov Hýdova.
Maqta-mata ónimderinen buıymdar daıyndaıtyn 728 kásiporyn "Ózbekstanda jasalǵan" markisimen ónimderin álemniń 50 eline eksporttaı bastaǵanyn ózbek basylymdarynyń bári jarysa jazyp jatyr. Demek ózbek naryǵy oıana bastady.
Qazaqstan jeńil ónerkásip qaýymdastyǵynyń basshysy Lıýbov Hýdova osydan 27 jyl buryn maqta ósirse de, daıyn buıym shyǵaratyn birde-bir kásiporny bolmaǵan Ózbekstannyń bul qadamyn reformatorlyq sheshimge balaıdy.
Ózbekstan jeńil ındýstrııasyndaǵy ózgeristerdiń mýltıplıkatıvtik áseri qandaı bolmaq?
Bul suraqqa mamandar jaýap berýge asyǵar emes. Popýlızm men uranshyldyqtan ada ózbek ekonomıkasy bizge áli ishin bermeıdi. Derekterdi sóıletsek, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda ózbekter tek 7 paıyz ǵana maqta talshyǵyn qaıta óńdeıtin. Qazir bul kóretkish 55 paıyzdan asyp ketipti. Ózbekstanda ishki naryqqa shıkizat ótkizgen azamattarǵa 15 paıyzǵa deıin salyqtyq jeńildik qarastyrylǵan.
Lıýbov Hýdova áńgime arasynda Ulybrıtanııa, Germanııa, Shveıarııa, Sıngapýr, Ońtústik Koreıa, Úndistan men Túrkııa sıqty elder ózbekterdiń jeńil ónerkásip salasyna ınvestıııa salyp úlgirgenin aıtty. Ózbekstanda jeńil ónerkásiptiń IJÓ-degi úlesi 2,7 paıyzǵa, taýar kólemi 15 paıyzǵa artypty. 2019 jyly quny 918 mln AQSh dollaryna baǵalanǵan 77 iri joba júzege júzege asady dep otyr. Nátıjesinde toqyma ónimderiniń úlesi 3 ese, toqyma trıkottaj ónimderi 1,5 ese ósýi múmkin. «Ózbek naryǵy oıansa, qytaı, qyrǵyz jeńil ónerkásibin bizdiń naryqtan yǵystyryp shyǵarýy múmkin. Sebebi kórshi elden kelip jatqan taýardyń sapasy qytaı jáne qyrǵyz taýarlaryna qaraǵanda jaqsy. Ózbek basylymdary 2020 jylǵa qaraı eldegi daıyn ónimderdiń úlesi 70 paıyzǵa deıin ósýi múmkin ekenin aıtyp jatyr, – deıdi Lıýbov Hýdova.
2018 jyly ózbekstandyq Mir24.tv telearnasy Ózbekstannyń aıaq kıim jáne teriden jasalǵan buıymdaryn, kıim túrlerin Túrkııa, Italııa, Ulybrıtanııaǵa eksportqa shyǵarý jáne Ortalyq Azııadaǵy eń iri terini tereńdetip qaıta óńdeıtin ortalyq-habqa aınaldyrý nıeti baryn, Ózbekstannyń Reseımen aradaǵy eksporty 2016-2018 jyldary 20 esege deıin ósip, 3 mlrd AQSh dollaryna deıin jetken.
Ózbek eksportynyń 80 paıyzy – maqta-mata jáne teriden tigilgen aıaq kıim.
Qazaqstandyq dızaıner Alına Han Han bizdiń jeńil ónerkásip tenderge qaraı beıimdele bastaǵanyna alańdaıtynyn aıtady. « Kópshilikke arnalǵan kıimderdi tigý úshin tehnologııa kerek. Mamandardy oqytý kerek. Biraz aqsha shyǵarsa, onyń qaıtarymy qapshyqtap kıim tasyǵannan áldeqaıda kóp, – deıdi Alına Han.
«Bizdiń tigin ehtarynda daıyndalǵan kıimderimiz tutynýshynyń talǵamyna saı kele me?» degen suraqqa "ARCADA" kompanııasynyń kommerııalyq dırektory Elza Rozental ózderiniń qazaqstandyq kıim tigetin kásiporyndarmen kelisimshart jasaýǵa umtylǵanyn aıtty. Biraq bizdiń otandyq kıim ındýstrııasy saýda úılerindegi "V", "S-V" kategorııalary aýdıtorııasynyń talabyna sáıkes kelmeıdi eken.
Qazaqtyń abyroıyn qyrǵyz japty
Qazaq qyzy Samal Eslıamova Kann festıvalinde "Kórermen kóz aıymy" júldesimen marapattalyp jatqan kezde onyń ıyǵyna jamylǵan oıýly-zerli kúrteshesine nazar aýdarmaǵan qazaq qalmaǵan edi. "Ulttyq dızaınerlerimizdiń biriniń qolynan shyqqan kıim ǵoı" degen senimdi oıdy biz de sanaǵa túıip qoıǵanbyz. Áleýmettik jelilerdiń qazaqstandyq segmentinde sol sátti aqjoltaı habarǵa teńep, búkil elge taratyp jibergen. Qatelesippiz. Erte qýanyppyz.Samaljannyń ústine jamylyp shyqqan qazaqy kúrteshe bizdiń emes, qyrǵyz dızaıneri Farzana Sharshembaevanyń qolynan shyqqanyn endi bilip otyrmyz. Qyrǵyz basylymdary Farzanany tek Qyrǵyzstanda emes, álemge tanylǵan dızaıner ekenin aıtady. AQSh-tyń ataqty modeleri Donna Karan da Farzana tikken kúrteshemen kórindi. Tek Donna ǵana emes, álemdik sán úlgisiniń ıkondary men saıasatkerleri qyrǵyz dızaınerine arnaıy tapsyryspen kıim tiktiredi eken.
Ol jergilikti jýrnalısterge bergen suhbatynda qazaq ártisi Samal Eslıamovanyń Kann festıvalindegi kúrteshesi arnaıy tapsyryspen daıyndalǵanyn aıtypty.
Dımashty qazaq brendine aınaldyrýǵa múmkindik bar
Dımashtyń Japonııaǵa sapary kezinde ústindegi qazaqtyń oıýymen ádiptelgen kúrteshesine aýdarmaǵan jan qalmady. Saıasattanýshy Erlan Saırov keıinirek áleýmettik jelidegi paraqshasynda Qazaqtyń mádenı brendin halyqaralyq dárejede yntalandyrý osyndaı naqty qadamdardan bastalary haq. Endi, Dımashtan keıin qazaqtyń oıý-órnegimen kıim tigýdi shet eldiń kóptegen iri moda ortalyqtary dástúrge aınaldyrýy yqtımal. Mádenı brend degenimiz osy. Bul tendenııany bizdiń, otandyq jeńil ónerkásibi ózine ońtaıly paıdalansa, óte jaqsy bolmaq. Áıtpese, qytaılyqtar qazaqtyń oıý-órnegimen kıim tigýdiń maıtalmany bolyp alyp, oıý-órnekti menshiktep alýy da múmkin. Bizdiń ulttyq brend qurylymdaryna qazaqtyń oıý-órnegin halyqaralyq dárejede menshikteý máselesin shuǵyl qarastyrýy qajet. Bul búginde "qypqyzyl" qarjynyń kóz» dep jazǵan.
Álem Dımash dep, qazaq dalasy uly Abaı dep terbelip turǵanda, Abaı men Dımash brendimen ishki naryqqa da syrtqy naryqqa da tanylatyn kez kelgen shyǵar.
Ázirge jeńil ónerkásipte, túren túspegen taqyryptar da, ıirimder je jeterlik. Tek yqylas bolsa bolǵany...
Raýan Ilııasov,
"Adyrna" ulttyq portaly
