Osy kúnderi egemendi Qazaqstan jaǵdaıynda Muhamed Haıdar Dýǵlatıdi bilmeıtinder gýmanıtar ǵylymyn zertteýshiler arasynda joq bolar dep esepteımiz. M.Dýǵlatı HVI ǵasyrdyń birinshi jartysynda ótken túrki halyqtarynan shyqqan iri tarıhshy jáne shyǵystaný ǵylymynyń iri ókili. Sońǵy jyldary Qazaqstanda ol týraly az jazylǵan joq, kóptegen ǵylymı-praktıkalyq konferenııalardyń taqyryby boldy. Sondyqtan osynaý uly tarıhshynyń ómir joly men onyń eńbekterine (mysaly, «Tarıhı Rashıdıge») toqtalmas buryn negizgi taqyrybymyzdy bastaǵanymyz jón bolar.
Qazaqstan tarıhy bıblıografııasynda «Tarıhı Rashıdı» atty M.Dýǵlatıdyń kitabyn zertteý Sh.Ýálıhanovtan bastalǵan edi. Shoqan bastaǵan ıgilikti isten soń Qazaqstan tarıhshylary «Tarıhı Rashıdıdiń» qazaq eli tarıhyna qatysty bólikterine HH ǵasyrdyń basynda kóńil bóle bastady. Mysaly, sonaý 30-jyldary Qazaqstan tarıhyn jan-jaqty jazýǵa alǵash ret qulshyna kirisken professor Sanjar Asfendııarov bul kitapqa kóp kóńil bólgen edi. Sonymen qatar, 40-jyldary V.Vıatkın óziniń zertteýlerinde «Tarıhı Rashıdı» atty kitapty keńinen paıdalanǵan.
60-jyldary jarqyrap shyqqan shyǵystanýshy, ırantanýshy S.Ibragımov bastaǵan ıgilikti isterdi bul kúnde maqtanyshpen eske alamyz. S.Ibragımovtyń basshylyǵymen bul kúndegi áıgili shyǵystanýshy tarıhshylarymyz N.Mıngýlov, K.Pıýlına jáne basqalary MIKH-ny dúnıege keltirdi. Mine, osy kitaptaǵy Muhamed Haıdardyń Qazaq tarıhyna qatysty bólimderiniń bári belgili tarıhshylarymyz N.Mıngýlov pen K.Pıýlınanyń aýdarmasy boıynsha jaryq kórýi shyn máninde Qazaqstan tarıhshylarynyń úlken tabysy bolatyn. Sankt-Peterbýrgtegi jerlesimiz T.Sultanov óziniń asa qundy zertteýlerinde M.Haıdar Dýǵlatıdyń eńbekterin jan-jaqty paıdalandy…
Qoryta aıtqanda, tarıh zertteýshileri úshin osy uly tarıhshynyń áıgili kitaby «Tarıhı Rashıdı» jańalyq emes. Alaıda kópshilik qaýymǵa áli jete qoıǵan joq. Árıne, buǵan tańdanýǵa bolmaıdy… Ol túgili Sh.Ýálıhanovtyń eńbekteri de kópshilik oqyrmanǵa áli kúnge deıin tolyq jete qoımady.
Alaıda 1996 jyly Tashkenttegi Ózbekstan Ǵylym Akademııasynyń «Fan» baspasy osy «Tarıhı Rashıdı» kitabynyń tolyq nusqasyn jaryqqa shyǵarǵanda bizdiń elde kópshilik eleń etkendeı boldy. Bul kitapty bizdiń respýblıkamyzda nege shyǵarmaıdy?» degen sekildi narazylyq bildirgen ártúrli áńgimeler de aıtylyp jatty. Árıne, jaǵdaı bolsa barlyq respýblıkalarda ondaı qundy kitaptardyń shyǵyp jatqany artyq bolmas edi. Bizdiń aıtarymyz, tarıh zertteýshileri úshin Qazaqstanǵa tikeleı qatysty qajetti bólimderi áldeqashan jaryq kórgendigi. Sol Tashkentte jaryq kórgen nusqany 1999 jyly Almatyda «Sanat» baspasy biraz tolyqtyryp qaıta basyp shyǵaryp, Qazaqstan jurtshylyǵyn úlken qýanyshqa bóledi.
Tashkentte jaryq kórgen M.H.Dýǵlatıdyń kitabyna arnap jazylǵan alǵy sózde: «Rýsskıh vostokovedov sochınenııa «Tarıhı Rashıdı» Mırzy Haıdara prıvleklo ee zadolgo do poıavlenııa ego anglııskogo ızdanııa. Vpervye kak osnovnoı ı ennyı ıstochnık ego ıspolzoval v svoem trýde V.V.Velıamınov-Zernov» dep jazyp, onyń 1864 jyly shyqqan «Issledovanııa o Kasymovskıh arıah ı arevıchah» atty kitabyna silteme berilipti.
Osyndaı sóılemder bizdiń sanymyzdy myqtap soqtyrdy. Sebebi Reseıde M.H.Dýǵlatı eńbekterimen alǵash aınalysqan Velıamınov-Zernov emes, qazaq ǵalymy Sh.Ýálıhanov ekenin sol kezdegi jáne qazirgi Peterbýrgtegi ǵylymı ortalyqtar óte jaqsy biledi. Al «anglııskogo ızdanııa» týraly aıtylǵany naqty emes. Sebebi Erskınndtyń «Indııa tarıhy» týraly kitabynda (1854 j.) M.Haıdarǵa soqpaı ótken joq edi.
Mundaı qısyny kelmeıtin «Vpervye kak osnovnoı ı ennoı…» degen sóz tirkesterin Tashkent ǵalymdary qoldanýyna Peterbýrgtegi belgili qazaq ǵalymy Tursyn Sultanovtyń: «Izýchenıe sochınenııa Mırzy Haıdara otechestvennymı vostokovedamı blestıae otkryvaet shıroko ızvestnaıa rabota V.V.Velıamınova-Zernova «Issledovanıe o kasymovskıh arıah ı arevıchah» (1864) degen atústi oıy muryndyq bolǵan sııaqty. Biz bul jerde T.Sultanov syndy maıtalman tarıhshyny muqatqymyz kelip otyrǵan joq. Sebebi onyń M.Haıdar eńbekterin zerttep, Qazaqstan tarıhyna sińirgen eńbegi ushan-teńiz. Qysqasha aıtqanda, T.Sultanov bul kúnde Reseı Ǵylym Akademııasynyń korrespondent-múshesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory. Onyń ústine Muhamed Haıdar eńbekteriniń osy zamandaǵy úlken bilgirleriniń biri belgili ırantanýshy ekenin biz maqtanyshpen aıtamyz.
Ol sondaı-aq osynaý uly tarıhshy M.Haıdar kitabynyń qundylyǵyn qansha kórsetse, kemshilikterin de sonsha kórsetip dáleldegen ǵalym… Mysaly, M.Haıdar Qasym han tusynda, ıaǵnı HVI ǵasyrdyń 1-shıreginde Qazaq handyǵynyń asa kúsheıip, halqynyń sany mıllıonǵa jetkenin aıtsa, 1537-1538 jyldyrdan soń osynaý kúshti memleketten dym qalmaı ydyrap ketkenin aıtyp tarıhqa kereǵar keletin málimet beredi… Osyndaı qate málimetti T.Sultanov bylaı túsindiredi: «Mırza Haıdar Dýglat zablýjdalsıa. Ý kajdogo zablýjdenııa svoıa prıchına. Prıchına zablýjdenııa avtora «Tarıhı Rashıdı» legko ýstanavlıvaetsıa. Sýdba Mırzy Haıdara slojılas takım obrazom, chto v 1533 g. on vynýjdenno pokınýl rodıný ı pereselılsıa v Kashmır, gde ı napısal svoıý znamenıtýıý ıstorııý. Tak chto avtor nablıýdal sobytııa v Sredneı Azıı ı Kazahstane posle 1533 goda ızdalı, chasto polzýıas ınformaıeı ız vtoryh ı tretıh rýk, a podchas ı prosto peredaval neproverennye slýhı» dep uly tarıhshynyń kitabyndaǵy keıbir naqty emes jaǵdaılardy anyqtaıdy.
Tashkent basylymy týraly bir aıta ketetin jaıt, «Tarıhı Rashıdı» kitabynyń avtoryn «Mırza Mýhamed Haıdar» dep qysqasha jazǵandyǵy. Buǵan deıin dúnıejúzinde qansha ret basylym kórse de, onyń avtoryn «Mırza Mýhamed Dýǵlat» dep tolyq, ıaǵnı onyń shyqqan eliniń aty barlyq jerde jazylǵan bolatyn. Mysaly, Batys Eýropa ǵalymdary V.Erskın, Sh.Ýálıhanov, V.V.Velıamınov-Zernov, E.D.Ross, V.V.Bartold jáne onyń shákirti Zakı Ýálıdı Toǵan, ıaǵnı barlyq zertteýshiler onyń rýynyń atymen berilgen famılııasyn qaldyrǵan joq edi. Al Tashkent basylymynda tek biraq jerde (7-bette) «Mırza Mýhamed Haıdar dýǵlatı» dep kishi árippen jazylǵan. Árıne, bul jaǵdaı da kóptegen tarıhshylarǵa unamaı qalǵany ras. Bul jerde Z.Toǵan týraly aıta ketetin bir tarıhı jaǵdaı, «Jahanname» atty túrik tilinde óleńmen jazylǵan geografııalyq qundy shyǵarmany ol M.Haıdar Dýǵlatıdiki dep dáleldegen edi.
Joǵaryda atap aıtqanymyzdaı, HVI ǵasyrdyń 1-jartysyna deıin ómir súrgen uly tarıhshy Muhamed Haıdar Dýǵlatıdyń eńbekterin alǵash ret Reseı ǵylymynda zerttep, ǵylymı aınalymǵa kirgizgen qazaq ǵalymy Sh.Ýálıhanov edi. Onyń áıgili ǵylymı eńbegi «Ocherkı Djýngarıı» Peterbýrgtegi ZRGO-nyń (Zapıskı Rýsskogo Geografıcheskogo Obestva) 1861 jyly 1-kitabynda 184-200 betterde, 2-kitabynda 35-58 betterde basylyp shyqqan edi.
Mine, osyndaı asa qundy ǵylymı basylymnyń 2-3 beti M.Haıdardyń «Tarıhı Rashıdı» kitabyna arnalǵan bolatyn. Onda Sh.Ýálıhanov osyndaı qundy tarıhı kitaptyń sol ýaqytqa deıin Reseı ǵylymynda belgisiz bolyp kelgenin aıtady. Sol kezde Ǵylym Akademııasynyń murajaıynda onyń túrikshe aýdarmasy, al Peterbýrg ýnıversıtetinde túpnusqasy, ıaǵnı parsy tilindegi nusqasynyń saqtaýly ekenin kórsetedi de: «K sojalenııý, akademıcheskıı ekzemplıar ne polon, a ýnıversıtetskıı ızobılýet oshıbkamı ı ochevıdno, skopırovan chelovekom ne znavshego persıdskogo ıazyka» dep sol qoljazbalardyń kemshilikteriniń kóp ekenin atap aıtady. Osyndaı jaǵdaılar qazaq ǵalymy Sh.Ýálıhanov Peterbýrgtegi M.Haıdar kitabynyń nusqasymen óte jaqsy tanys bolǵanyn jáne jan-jaqty zerttegenin kórsetedi.
Odan ári qaraı qazaq ǵalymy «Tarıhı Rashıdı» kitabyn qysqasha taldap, onyń eki bólimnen turatynyn, birinshi bólim Qashǵar handyǵy Toǵylyq Temirden, ıaǵnı 1362 jyly Shyńǵys han urpaǵynan Rashıd hanǵa deıingi (1554 j.) tarıhty qamtıtynyn, al ekinshi bólim memýar túrinde avtor estelikterinen turatynyn kórsetedi. M.Haıdar óz basyndaǵy qıyn-qystaý jaǵdaılardy jaza otyryp, oǵan qosa asa qajetti geografııalyq (Tıan-Shan, Bolor, Tıbet, Kýen-Lýn, t.b. jerler týraly) jáne tarıhı málimetter bergenin Sh.Ýálıhanov tebirene jazypty. Al avtordyń ózi týraly: «Sam avtor prınadlejal k znamenıtoı famılıı Dýglat, predkı ego pod ımenem ýlýsbekov ıgralı v Mogýl-ýlýsa takýıý je rol, kak majordomy prı Merıngovyh frankov» dep M.Haıdardyń han tuqymyna jatpaıtyn dýlat rýynyń adamy bolsa da, ákesiniń Moǵolstan memleketinde sheshýshi ról atqarǵan tarıhı tulǵa ekenin kórsetip, olardy V-VII ǵasyrlardaǵy Franııada sheksiz bılikke ıe bolǵan Mırovıngtermen salystyrady.
1554 jylǵa deıin Ortalyq Azııa tarıhynan kóp málimet beretin osynaý asa qundy kitap Eýropada tek aty ǵana belgili ekenin aıta kelip, Sankt-Peterbýrgtegi onyń qoljazbalarynyń áli kúnge deıin ıgerilmegenin qynjyla jazypty.
Biz joǵaryda tek Sh.Ýálıhanovtyń 1861 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen «Ocherkı Djýngarıı» atty áıgili eńbekterindegi M.Haıdardyń «Tarıhı Rashıdı» kitabyna berilgen qysqasha sholýyn ǵana qaradyq. Endi onyń «Iz Tarıhı Rashıdı» dep atalatyn asa qundy zertteýine toqtalaıyq. Atalǵan zertteý Shoqan qolymen jazylǵan 22 betten turady. Munda «Tarıhı Rashıdı» kitabynyń qysqasha mazmuny men Qashǵardan ózi alyp kelgen kitaptardyń avtorlary týraly málimetter berilgen. Sol Shoqan jazǵan qoljazba 1860 jyldan beri talaı ǵalymdardyń qolynan ótken eken. Biraq dál osy kúıinde jaryqqa shyqpaı qalǵan. Oǵan negizgi sebep, birinshiden, Shoqannyń 1865 jyly qaıtys bolýy; ekinshiden, K.K.Gýtkovskııdiń 1867 jyly qaıtys bolǵany.
Mundaǵy málimetterdiń negizi 1864 jyly shyqqan V.V.Velıamınov-Zernov kitabynda aıtylǵan. Sondyqtan Sh.Ýálıhanov eńbekterimen tolyq tanyspaǵan adamdar úshin «Velıamınov alǵashqy zertteýshi bolyp» júr.
Jalpy, Sh.Ýálıhanovpen Sankt-Peterbýrgte talaı ǵalymdar ǵylymı baılanysta boldy. Árıne, sonyń biri V.V.Velıamınov-Zernov. Mysaly, qazaq ǵalymy óziniń alǵash ret «Tarıhı Rashıdı» týraly qysqasha jazǵan «Ocherkı Djýngarıı» atty kólemdi zertteýinde Qashǵardan ákelgen kitaptaryna qosa asa qundy ǵylymı zattar ákelgenin aıtady: «…sverh poımenovannyh prıobretenııa, ıa sobral vo vremıa pýteshestvııa nebolshýıý nýmızmatıcheskýıý kollekııý, kotoraıa ýje opısana v «Bıýlletenah» Akademıı Naýk (sm.Melenges asiatiques, IV, librasion) kollekııý gornyh porod, vstrechavshıhsıa na pýtı, takje kýskı nefrıta, dobyvaemogo v gorah Mırdjeı, okolo Iarkenda ı v reke Kara-Kash, bolorskıe ıashmy, mramor, hrýstal, pesochnye zoloto ız rekı Kerııa; ıa prıvez s soboıý takje proızvedenııa týzemnyh manýfaktýr ı obrazchıkı anglııskıh tovarov, vstrechaıýıhsıa na kashgarskom rynke» dep osylaı ákelgen qundy zattardyń tizimin keltiredi. Mine, onyń sol jınaǵan nýmızmatıkalyq kollekııasyn Akademııa jýrnalyna 1861 jyly franýz tilinde shyǵarǵan V.V.Velıamınov-Zernov edi. Osy tarıhı jaǵdaılar qazaq ǵalymymen onyń qandaı ǵylymı qatynasta bolǵanyn bildiredi.
Sh.Ýálıhanov «Tarıhı Rashıdı» týraly zertteýlerin 1860 jyly jazǵan bolsa, V.V.Velıamınov-Zernov 1864 jyly jaryqqa shyǵarǵan «Issledovanıe o kasymovskıh arıah ı arevıchah» atty kitabynda ol Shoqannyń zertteýi «Izvlechenıe ız Tarıhı Rashıdı» úzindiler bergen.
«Tarıhı Rashıdı» materıaldary boıynsha Sh.Ýálıhanov «Toǵylyq Temir han Júnis han shejirelerin jasaýmen qatar asa qundy HVI ǵasyr kartalaryn jasapty. M.Haıdar kitabynyń materıaldary Sh.Ýálıhanov jasaǵan «Moǵolstan kartasy» jáne Moǵolstannyń batys bóliginiń kartasy asa baǵaly dúnıeler bolǵandyqtan, Sankt-Peterbýrg ǵalymdary, sonyń ishinde Orys Geografııalyq Qoǵamy jáne ózi qyzmet atqarǵan Azııa Departamentinde joǵary dárejede baǵalandy.
Sh.Ýálıhanovtyń 1860 jylǵy Sankt-Peterbýrgtegi qyrýar jáne asa qundy ári jemisti qyzmetteri týraly N.M.Iadrınev: «…V Peterbýrge ıa vstretıl Chokana Valıhanova ofıerom kak raz v tý porý ego slavy, on tolko chto sovershıl pýteshestvıe v Kashgar, orıentalısty s nım zavodılı znakomstvo ı ıa ego zastaval s raznymı vostochnymı manýskrıptamı ı kartamı…» dep tebirene eske alǵan edi. Mine, sol kezde ol «Tarıhı Rashıdı» men Qashǵardan alyp kelgen 5 kitaptyń ústinde zertteý jumysyn júrgizip jatqan. Onyń «Ocherkı Djýngarıı» (1861) atty zertteýinde qysqasha baıandaldy. Al «Tarıhı Rashıdı» týraly zertteýleri eń bolmaǵanda N.I.Veselovskııdiń (Peterbýrg ýnıversıtetiniń prorektory) qolyna túskende, 1904 jylǵy jınaǵyna kiretin edi.
Qalaı aıtsaq ta, bul kúnde M.Haıdar eńbekterin alǵash zerttep, ǵylymı aınalymǵa kirgizgen qazaq ǵalymy Sh.Ýálıhanov ekeni bul kúnde barshaǵa aıan. Bul kúndegi qazaq eli Muhamed Haıdar Dýǵlatı eńbekteriniń enıklopedııasyn asyǵa kútip júr.
Samat ÓTENIIaZOV,
Qazaq-amerıkan jáne Madrıd ýnıversıtetteriniń professory,
«Ana tili»
