Qazır oŋdy-soldy aityla beretın jahandanu ūǧymy ömırdıŋ qai salasyna da dendep enıp barady. Qalasaq ta, qalamasaq ta bız bügınde bükıl älemmen bırge tynystaimyz. Ädette töl söz önerımızdıŋ jai-küiın söz etetın «Ädebiettıŋ äŋgımesı» aidarynyŋ aiasynda tanymal ziiatker tūlǧa Talasbek ÄSEMQŪLOVPEN sūhbatqa «Özımızdıŋ ahualymyzdy-aq aityp almaimyz ba, Po, Heminguei, Nabokov, Mann, Tolstoi, Endo, Abe, Oe, İnoue, Misima, Murakami siiaqtylarda nemız bar?» dep qarauǧa bolmaityny da sondyqtan. Öitkenı, solar qaldyrǧan mūralar, olardyŋ bügıngı älem ädebietıne yqpal jasap, şulyǧan tudyryp otyrǧan şyǧarmalary ärtürlı jolmen bızdıŋ töl prozamyz ben poeziiamyzǧa da, kinossenariilerımızge de äser etpei qoimaidy. Sūhbattyŋ aşyqtan-aşyq kümän tuǧyzatyn, dau şaqyratyn tūstaryn da oqyrman nazaryna ūsynudy jön kördık.
– Talasbek aǧa, sızdıŋ jazuşy retınde qalyptasuyŋyzǧa älem ädebietınıŋ jäne tuǧan ädebiettıŋ qandai ökılderı äser ettı, äuelı osylardy aityp ketseŋız.
– Kesıp-pışıp aitu qiyn. Oiymşa, «Kım jäne nendei jaittar äser ettı?» degen dūrysyraq bolar. Sebebı, menıŋ ömırımde bolǧan jäne bolmaq jaittardyŋ barlyǧy da menıŋ jazuşy retınde qalyptasuyma äser ettı jäne būdan bylai da äser ete bermek. Öitkenı, adam, meilı, ol jazuşy ia basqa bolsyn, ǧūmyry tausylǧanşa bolmysty tani bermek. Bızdıŋ jazuşy aǧaiyndardyŋ, estelık jazǧanda oqyrmandy adastyryp, öner adamynyŋ nesıbesı, mūraty jaiynda jalǧan oi, jasandy ideiaǧa jeteleitın jaman ädetı bar. Olardy tyŋdai qalsaŋ, qaisybırı mektepte oqyp jürgende nemese esı kıre bastaǧanda-aq özınıŋ jazuşy bolatynyna nyq sengen eken, al endı bıreulerı «qolymyzǧa qalam ūstap tuyp edık» degen ertegını aitqysy keledı. Oqyp otyryp, külkıŋ keledı. Aiaisyŋ. Ärine, būl aitylǧandardyŋ barlyǧy naşar jazuşylardyŋ öz şyǧarmaşylyǧyn bürkemek üşın oilap şyǧarǧan mūnary, korporativtık mifter. Bary osy-aq. Jazuşylyq taǧdyrdyŋ tabaldyryǧy – barlyq sūraqqa taban astynda jauap berıp, jazuşyǧa ainala salatyn emtihan emes.
Ärine, jazuşylyq mamandyq barlyq basqa mamandyq siiaqty taŋdau bolyp tabylady. Alaida būl taŋdau barlyq basqa taŋdaular siiaqty jyldar boiy qalyptasady. Sol sebeptı men sızge özımnıŋ qalai jazuşy bolyp tuǧandyǧymnyŋ nemese qalai jazuşyǧa ainalǧandyǧymnyŋ «qasiettı tarihyn» aityp bere almaimyn. Ol tarih joq. Būl jerde menıŋ taǧdyrym ǧana bar. Mūny bır dep qoiyŋyz. Ekınşıden, men qazırgı talant teoriialaryna syn közben qaraimyn. Dälırek aitqanda, senımsızdıkpen qaraimyn. Aleksandr Blok aitqandai, talanttyŋ arnaiy türlerı joq. Tek qana jannyŋ talanty bar. A.Bloktyŋ pıkırın «düniede bır ǧana öner – «ömır» dep atalatyn öner bar, ömır sürudıŋ önerı bar» dep üstemeler edım. Osy künı bız talant dep ataityn närse osy önerdıŋ ıske asqan pışınderı.
Maǧan ömırde bolǧannyŋ barlyǧy äser ettı. Äsırese, bala kezımde oqyǧan jäne osy künı oqyp jürgen kıtaptarym. Ärine, erekşe atap ketetın şyǧarmalar bolady. Amerikalyq ädebietten men Emili Dikinsonnyŋ poeziiasyn erekşe bölıp qaraimyn. Sondai-aq Mark Tvennıŋ prozasy tamaşa. Äsırese, «Hanzada men tılenşı», men būl şyǧarmany şedevr dep esepteimın.
– Edgar Po, Ernest Heminguei…
– Joq. Oiymşa, Edgar Po jäne tıptı deseŋız Heminguei – qazırgı ataǧyna laiyq emes jazuşylar. Ärine, Heminguei tamaşa jazuşy. Bıraq onyŋ şyǧarmaşylyǧyn tūtastai şedevr dep aitu qiyn. Onyŋ «Ainymaly baqyt» («İmet i ne imet») degen teŋdessız şyǧarmasy bar (Naşar audarmam üşın keşırım sūraimyn). Osy atalǧan şyǧarmanyŋ qandai janr ekenın de aita almaimyn. Jinaqtarda mūny, ūmytpasam, povest dep beredı. Men üşın şyǧarmanyŋ janrlyq anyqtamasy emes, onyŋ qanşalyqty sapaly jazylǧany qymbat. Sondai-aq «Kilimandjaro – qarly tau» atty äŋgımesı de tamaşa jazylǧan.
Bızdıŋ jas jazuşylarǧa osy äŋgımenı oqyŋdar der edım. Ol äŋgımede, siujetke qatysy joq, basqa qarıppen terılgen bölek-bölek mätınder bar. Būl – jazuşymen bırge ölıp bara jatqan, myna düniege jaratylmaǧan, aian bolmaǧan, potensiia küiınde ǧana baqiǧa sıŋıp bara jatqan ädebiet. Jazuşy tamaǧy toq baqytty ömırge aiyrbastaǧan ūly ädebiet. Būl jazylmaǧan romandardyŋ taraulary jazuşynyŋ sanasynan jai ǧana qalqyp şyqpaidy. Būl jai ǧana estelık emes. Düniege jaratylmaǧan būl ädebiet jazuşynyŋ aryn azapqa salady. Äŋgımenıŋ keiıpkerı tozaqty, o düniege barmai-aq, osy düniede keşken. Siujetten tys, «qalqyp şyǧatyn» tekst prinsipı – şamasy, Vladimir Nabokovtyŋ oilap şyǧarǧany. Onyŋ şyǧarmalarynda, eşqandai motivasiiasyz, daiyndyqsyz orys ädebietınen, jazuşy üşın «būrynǧy orys ädebietınen» keltırılgen kırme tekster köptep kezdesedı. Men aǧylşyn, fransuz tılın meŋgere almadym, sondyqtan batys semiotikterı Nabokovtyŋ şyǧarmaşylyǧyn qandai yŋǧaida interpretasiia jasaǧanyn bılmeimın. Bıraq, öz oiymşa, Nabokov öz şyǧarmalarynda orys sanasynyŋ jat jerde qalai öşetının körsetken. HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysyn eske tüsırıŋız. Aqgvardiiaşyl qozǧalys sätsızdıkke ūşyrady, küiredı. Şeteldegı orys emigrasiiasy öz taǧdyryna moiynsūndy. Sonymen, keşegı orys bırte-bırte nemıske, aǧylşynǧa, fransuz ben italiialyqqa ainaldy. Orys bolmysy, orys mädenietı sanadan aqyryndap yǧystyrylyp kete berdı. Mıne, Nabokov orys emigrantynyŋ sanasyndaǧy, öşudıŋ aldynda tūrǧan būrynǧy orys mädenietınıŋ üzıkterın osylaişa beinelegen. Teŋeuım üşın keşırıŋız, bıraq būl – kompiuterdıŋ jūmysyna ūqsas prosess. Mysalǧa, sız bır mälımettı öşırdıŋız deiık. Alaida sol mälımettıŋ öşpei qalǧan keibır fragmentterı kompiutermen jūmys kezınde at joq, jön joq monitordan qalqyp şyǧady. Vladimir Nabokov pen Ernest Hemingueiden keiın būl qaǧidatty latynamerikalyq jazuşy Karlos Fuentes özınıŋ «Artemio Krustyŋ ölımı» romanynda paidalandy. Älbette, ol būl prinsiptı ary qarai damytty, «ūiat pen ardyŋ estelıgı» därejesıne jetkızdı. Körıp otyrǧanymyzdai üş jazuşy bır prinsiptı qoldanǧan, ärine, ärtürlı estetikalyq mazmūnda qoldanǧan.
– Al E.Hemingueidıŋ älem tanyǧan «Şal men teŋız» povesı şe?
– Bılesız be, ädebi beinenıŋ sozylyŋqylyǧy degen ūǧym bar. Jäne sol sozylyŋqylyqty tekseretın bır tamaşa amal bar. Men mūny kinematografiialyq prinsip dep atar edım. Kez kelgen siujettı «ışkı ekranda», jannyŋ ekranynda elestetuge bolady. Jäne būl prinsip qapysyz «atady». Mysalǧa povestıŋ keiıpkerı Santiagonyŋ bırneşe kün boiy qaiyqta otyrǧanyn elestetkende sız özıŋız jalyǧyp ketesız. Osy balyq aulaudyŋ amaldaryn saǧattap tüsındıremın dep Heminguei özınıŋ talai şyǧarmasyn qūrtyp alǧan. Mysalǧa, «Mūhittaǧy araldar» degen aiaqtalmai qalǧan romanynda tūtas tarau osy balyq aulauǧa arnalǧan. Sodan soŋ aqylǧa syimaityn suisid… Ūly jazuşy būlai ölmeuı kerek edı. Menıŋ oiymşa, E.Hemingueidıŋ ölımınıŋ syry joǧaryda atalǧan «Kilimandjaro – qarly tau» äŋgımesınde jatqan siiaqty. Kım bıledı, mümkın, o düniege bız bılmeitın, bız bılgennen basqa Heminguei ketken şyǧar. Jaraidy, osymen būl äŋgımenı doǧaraiyq.
Tomas Mann – menıŋ eŋ süiıktı jazuşylarymnyŋ bırı. Onyŋ «Buddenbroktar», «Doktor Faustus», «Siqyrly tau», «Lottanyŋ Veimarǧa keluı» siiaqty ūly romandary – menıŋ eŋ jaqsy köretın şyǧarmalarym. Orys jazuşylarynan men Lermontov, Gogol, Dostoevskii men Chehovty bölıp qaraimyn. Şynyna keletın bolsa, ūly orys ädebietın osy törteuı jaratqan. Jäne osylardyŋ ärqaisysynyŋ şyǧarmaşylyq taǧdyrlary eşkımge ūqsamaidy.
Lermontov osy künı HH ǧasyrdyŋ ädebietı aşty dep jürgen prinsipterdı öz zamanynda aşyp qoiǧan. Ärine, ol özınıŋ aşqan jaŋalyqtaryn sol zamanǧa laiyq romantikalyq mänerde beinelegen. Lermontov endı 20-30 jyl ömır sürgende älem ädebietı müldem basqa jolmen keter edı.
Gogol… – Dostoevskiidıŋ keluın daiyndaǧan ūly jazuşy. Ol ädebi sahnaǧa būryn bolmaǧan personaj – orys sanasynyŋ fantomyn (fantom russkogo soznaniia) alyp şyqty. «Dikanka maŋaiyndaǧy hutordyŋ keşterın» qaitadan oqyp şyǧyŋyz. Osy äŋgımelerdegı körbaq, şerälı, türlı jyn-perıler – bolaşaq Dostoevskiidıŋ romandaryndaǧy Stavroginder men Raskolnikovter. Būrynǧy dvoriandyq ädebiette adam özınıŋ äuletı, özınıŋ sosloviesıne ǧana tän ıske barady. Sol sebeptı būl keiıpkerlerdı, ädette, «tipter» dep ataityn. Dostoevskii adamnyŋ adamdyq tabiǧatyn aşty. Onyŋ şyǧarmaşylyǧynda adam özınıŋ bar kelbetımen, şyn tūlǧasymen körındı. Psihoanalizdyŋ atasy Z.Freid özınıŋ bır maqalasynda «men bırdeŋe üirengen bolsam, Dostoevkiiden ǧana üirendım» degenı bar-tyn.
– Sızdıŋ marhabatty tızımıŋızde ūly Tolstoiǧa oryn qalmaǧanyna qairan qalyp otyrmyn.
– Qalai desem eken… Menıŋ Tolstoiǧa degen közqarasym öte qaişylyqty. Jäne, orystyŋ özınıŋ de Tolstoiǧa degen közqarasy osyndai boluy kerek dep oilaimyn. Mysaly, men Tolstoidy şynynda da ūly jazuşy dep eseptemeimın.
– Qyzyq eken. Ol qandai sebep, bıluge bola ma?
– Tolstoidyŋ «Soǧys jäne beibıtşılık» romany men 1812 jyldyŋ soǧysyn eske tüsıreiık. Romannyŋ basty ideiasy – osy soǧystaǧy orys halqynyŋ ūly jeŋısı. Būl soǧys qalai bastaldy, kontinenttegı saiasi ahual qalai edı – mūnyŋ bärın tarihşylar san saqqa jügırtıp aitqan. Mäsele onda emes. Menıŋ aitaiyn degenım mynau. Orys ofiserlerı (köbı dvorian äuletınen şyqqan) odaqtas armiianyŋ qūramynda Parijge kırgende, basqa dünienıŋ esıgın aşqandai qairan qalǧan. Olar ūly mädeniettıŋ kuäsı bolǧan. Olar konstitusiia men söz bostandyǧy degennıŋ ne ekenın öz közımen körgen, özınıŋ kıtaptarymen inkvizisiianyŋ alau ottaryn öşırgen Volterdı tanyǧan. Fransiiadan Reseige qaityp kelgennen keiın aldyŋǧy qatarly orys ofiserlerınıŋ senat alaŋynda samoderjaviege qarsy köterılıske şyqqany belgılı. Orys elitasynyŋ ünsız kelısımımen dekabristerdıŋ qozǧalysy qanǧa batyryldy. Patşalyq Resei dekabristerdı joiǧannan keiın Leninmen, Troskiimen, Stalinmen ūşyrasuǧa mäjbür boldy. Oktiabr töŋkerısı osy 1812 jyldyŋ jeŋısınen, senat alaŋynan tamyr tartady.
Iаǧni, menıŋ aitaiyn degenım, 1812 jylǧy Otan soǧysynda, batiuşka Tolstoi aitqandai, orys halqy jeŋgen joq. Būl soǧysta orys samoderjaviesı jeŋdı. Fransiiada Napoleondy bilıkten taidyryp, aidauǧa jıberdı, Burbondardyŋ bilıgın qalpyna keltırdı, al Reseide özınıŋ tūǧyryn bekıttı. Sonymen Resei, Leninnıŋ sözımen aitqanda, «halyqtardyŋ türmesıne» ainaldy. Gersen «Qūldyqtyŋ eŋ berık şynjyry jeŋımpaz semserlerden jasalady» degen. 1812 jyly jeŋımpaz semserlerdıŋ şyŋyly aqyl menen sananyŋ dauysyn basyp kettı. Būl jeŋıs Reseidıŋ halyqaralyq saiasattaǧy jügensızdıgıne jol aşyp, ekı qolyn bos qoidy. Odan keiın Polşa, odan keiın «slavian bauyrlardy azat etu» jolynda Osman imperiiasymen soǧys. Sodan soŋ «Jaratqan İenıŋ tabytyn azat etudıŋ» naqūrys josparlary. Iаǧni, Bosfor men Dardanell būǧazynda soǧysyp, Ystambūldy jaulau josparlanǧan. Kümänıŋız bolmasyn, Oktiabr töŋkerısı bolmaǧanda, patşalyq Resei būǧan da barar edı. Sebebı, Reseide, qaşan bolsyn, adamnyŋ qany sumen teŋ edı.
«Soǧys jäne beibıtşılık» romany – äleumettık tapsyrys. Orys sarizmıne orys halqynyŋ äskeri talantyn, teŋdessız erlıgın jyrlaityn-mys, al şyndyǧynda samoderjavienıŋ bilıgın odan saiyn küşeitıp, sonyŋ qolaiyna jaǧatyn ideialardy uaǧyzdaityn roman-epopeia, roman-freska kerek edı. Özımız bıletındei, Lev Tolstoi būl tapsyrmany artyǧymen oryndap şyqqan.
– Myna sözden keiın «Anna Karenina» men «Arylu» turaly aituǧa qorqyp otyrmyn.
– «Anna Karenina»… Baqytty roman. Būl şyǧarma boiynşa jiyrmadan astam film tüsırılgen. Är rejisser būl romannan «öz taqyrybyn» tauyp, sony beineleuge tyrysqan. Älbette, būl roman jaiynda da menıŋ öz pıkırım bar. Qysqaşa aitsam, būl äieldıŋ jüikesı jaiynda roman. Reseide äieldıŋ jüikesı men jan jüiesı turaly tüsınık bolmaǧanymen, XVIII ǧasyrdyŋ özınde aqsüiekter äuletınde talma auruy modaǧa ainalǧan. Orystyŋ aqsüiek damalary salondarda talyp qūlaityn bolǧan. Mūndai ürdıs jappai etek aldy. Jäne onyŋ türlerı köp edı. Didonanyŋ talmasy, Medeianyŋ kejırlıkterı, Ninanyŋ qūrysu-tyrysuy, «qolaily kelgen talma», taǧysyn taǧy bolyp kete beredı. XIX ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldaryna qarai baryp jüike jüiesı jaily ılım paida boldy. Kavkaz, Karlovy Vary, t.b. mineraldy arasandarda emdelıp jürgen aqsüiek äielderdıŋ arasynda etek alǧan, aqsüiekterge ǧana tän syrqat aqyrynda ädebiettıŋ taqyrybyna ainaldy. Esıŋızde bolar, L.Tolstoidyŋ romanynda jüikenıŋ auruyna şaldyqqan adam – Kiti. Alaida, zer sala qarasaŋyz, Anna Kareninanyŋ da jüike auruymen auyratynyn baiqau qiyn emes. Tek onyŋ auruy basqaşa atalady, basqaşa örısteidı.
Ärine, mahabbattyŋ ölgenı – qaiǧy. Bıraq ol mahabbat ölmei qoisa, ölgısı kelmei qoisa – naǧyz qasıret sol. Anna Kareninaǧa er mınez jetıspeidı. Eger ol er köŋıldı, estiiar adam bolsa, onda ol ömır şyndyǧyn da kıreukesız, boiamasyz qabyldai alar edı. Ol osy düniedegı Qūdai jaratqan barlyq närse siiaqty mahabbatta da ölşeulı ömır bar ekenın, onyŋ da öletının tüsınıp, moiyndauy kerek edı, moiynsūnuy kerek edı. Vronskii men Karenina bır-bırıne jürekterın aşyp, bar şyndyqty aityp aiyrylysuy kerek edı.
Qazırgı tūrǧyny bylai qoiyp qoiyŋyz, tıptı sol zaman – HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda būl eskırgen közqaras edı. Madam Kareninanyŋ moraldyq tolǧanystaryn oqyp otyrǧanda adamnyŋ külkısı keledı. Sebebı, kün töbeden aumai-aq Grişka Rasputin siiaqty ter sasyǧan mūjyqpen arlanbai, jiırkenbei oinap-külgen osy Anna Kareninanyŋ äuletındegı dvorian äielder emes pe edı. Osydan kelıp, men, L.Tolstoi äiel tabiǧatyn, jalpy adamnyŋ ışkı syryn bılmeidı degen qorytyndy şyǧaramyn. Ärine, L.Tolstoidyŋ şyǧarmalary – ädebiet tarihy üşın kerek artefakt. Bıraq ol bärıbır ömır şyndyǧyn şeberhananyŋ terezesınen baqylaǧan graf bolyp qala bermek.
Sondai-aq men japon ädebietın joǧary baǧalaimyn. Japon romandarynyŋ abyroiyn asyrǧan bumnyŋ avtorlary – Siusaku Endo, Kobo Abe, Kendzaburo Oe, Iаsusi İnoue siiaqty jazuşylardy asa qūrmetteimın. Kendzaburo Oenyŋ «Janymnyŋ tükpırıne deiın şym battym» («Obiali menia vody do duşi moei») romanyn älem ädebietınıŋ eŋ asqaq ülgılerınıŋ bırı dep esepteimın. Osydan bıraz uaqyt būryn bız taǧy bır ūly japondyqpen tanystyq. Ol – Iýkio Misima. Qazaq oqyrmanyna Iý.Misimany alǧaş tanystyrǧan adam Şūǧa Nūrpeiısova edı. 1995 jyly Iý.Misimanyŋ «Altyn ǧibadathana» («Zolotoi hram») romanyn qazaq oqyrmanyna uaǧyzdap tanystyrǧan mädeniettanuşy bızdıŋ elde jaŋa, ūly esımge jol aşty. Keŋes zamanynda ädebi modany belgılep, taǧaiyndap otyratyn mäskeulık ideologtar äldebır eseppen Iý.Misimany «jauyp» tastaǧan siiaqty.
– Sız barlyǧynyŋ negızınde muzyka jatyr deisız. Bıraq önerdıŋ türlerı, ärqaisysy öz bastauynan şyqpauşy ma edı? Mysaly, ädebiet sözden taraidy. Müsın önerı plastikalyq materialmen jūmys ısteidı. Eger de barlyǧy sız aitqandai bolsa, onda düniede muzykadan basqa eşteŋe bolmas edı ǧoi.
– Tamaşa sūraq. Men öz oiymdy anyǧyraq jetkızuım kerek edı. Men muzyka degende, onyŋ osy adamzat mädenietınde körıngen, aian bolǧan tarihi pışının aitqan joq edım. Men bolmystyŋ negızındegı üilesım zaŋy önerdıŋ negızıne köşkendıgın aitqym kelgen edı. Iаǧni, önerdıŋ barlyq türı äldebır universaldyq zaŋǧa baǧynady. Muzyka dep men osy universaldyq zaŋdylyqty aityp edım. Mysaly, köne adamdar sözdı, söz önerın – «basqa muzyka» dep ataǧan. Poeziia qaşan bolsyn osy muzykalyq äuezdılıkke ūmtylǧan. Barlyq plastikalyq öner türlerı de osy muzykalyq sūlulyqqa ūmtylady.
– Keide müsınşı, muzykant, aqyn bırın-bırı tüsınbei jatady. Osyny qalai tüsındırer edıŋız?
– Būl önerdıŋ tekterı türlı tarapty ūstanyp ketkendıkten bolǧan närse. Müsınşı, muzykant jäne aqyn, öner türlerınıŋ mamandanyp ketkendıgınen, pışınnıŋ damyp ketkenınen bırın-bırı tüsınbeidı. Mysaly, Lermontovtyŋ öz poemalarynyŋ şetıne şimailap sala salǧan grafikalyq suretterın körgen suretşıler, onyŋ aqyn bolmasa tamaşa suretşı bolatyndyǧyn aitqan. Iаǧni, bır adamnyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy öner türlerınıŋ sintezdelıp keluı, ol öner türlerınıŋ o basta äldebır köne bastaudan tamyr tartatynyn körsetedı.
– Qazır nemen ainalysyp jürsız?
– Bızde bır ǧana nesıbe bar, ol – jazu. Jazyp jatyrmyn. Ärine, keide bala-şaǧany asyrau üşın negızgı jūmysty doǧaryp qoiyp, halturamen ainalysuǧa tura keledı.
– Sızdıŋ taiau arada «Jeztyrnaq» atty äŋgımenı jazyp bıtırgenıŋızdı bılemız. Basqa emes, nege osy taqyrypty taŋdadyŋyz? Jäne, taqyryp taŋdaǧanda nendei kriteriidı ūstanasyz?
– «Jeztyrnaq» äŋgıme emes, körkem filmnıŋ ssenariiı. Eger de kino qairatkerlerı yqylas tanytsa, būl film tüsırılıp te qaluy ǧajap emes. Būl taqyrypty men nege taŋdadym? Qazaq tarihyndaǧy eŋ ülken zobalaŋ, ūlttyŋ bolaşaǧyn qiǧan eŋ auyr näubet – ekı jüz elu jyldai uaqytqa sozylǧan qazaq-qalmaq soǧysy. Būl soǧystyŋ zardaby sūmdyq. Ekı jarym ǧasyr üzdıksız keskıles barysynda bız özımızdıŋ qalalyq otyryqşy mädenietımızden, bükıl jazba mūramyzdan aiyryldyq. Būl soǧystyŋ moraldyq, ızgılık, mentaldık şyǧyndary ūlttyq mınezden älı künge deiın körınıp otyrady. Jäne, eŋ qasırettısı, ūlttyq tarihtyŋ eŋ qandy kezeŋı bızdıŋ ädebietten dūrystap körınıs te tappaǧany. Qadau-qadau bırneşe tarihi roman, öte naşar tüsırılgen bırneşe film. Reseidı qaraŋyz. Ekınşı düniejüzılık soǧys taqyryby orys mädenietınıŋ kelıp bas ūratyn qūlpytasyna ainalǧan. Ol jaiynda jazyldy, jazylyp jatyr, jazyla bermek. Ol jaiynda qanşa film tüsırıldı jäne būdan keiın de tüsırıle bermek.
Al bız bärın ūmyttyq. Ol qalmaq soǧysy qazır kımnıŋ esınde deisız. Men būl ssenariidı jazǧanda qazaqtyŋ äskeri tūrmysyn, sol kezdegı adamdyq qatynastar jäne soǧysty körsetem dep maqsat qoidym. Jäne būl soǧysty geroika arqyly emes, barlyq qan sasyǧan şyndyǧymen, barlyq azabymen. Taqyryp, ideia türlı jolmen paida boluy mümkın. Keide bır närse jaiynda ūzaq oilanasyŋ, aqyrynda ışkı düniede äldebır muzyka, bolaşaq şyǧarmanyŋ leitmotivı paida bolady. Jäne, janyŋ eseigen saiyn ol muzyka da qataia tüsedı, jaŋa mälımetpen tolyǧady, sonymen künderdıŋ künınde būl dünienı qaǧazǧa «tastauǧa» bolatynyn tüsınesıŋ. Al keide taqyryp ılezde paida boluy mümkın. Būl – aian siiaqty, naizaǧaidyŋ soqqany siiaqty närse. Mūny ǧylymi tılde «insait» dep ataidy. Şamasy, būl – oi eŋbegımen tanys adamnyŋ sanasynyŋ arhitektonikalyq qūrylysyna bailanysty qūbylys. Bıraq, menıŋ oilauymşa, bızdıŋ aian dep jürgenımız, ol – ūzaqqa sozylǧan oilau prosesınıŋ soŋǧy aktısı.
– Al insaitty qoldan keltıruge bola ma?
– Menıŋ oiymşa, ol mümkın emes. Alaida köne, dästürlı mädenietter adamnyŋ sanasymen jūmys ıstei bılgen, iaǧni, gaşiş, apiyn siiaqty psihodelikterdı paidalanu arqyly qoldan insait tudyratyn bolǧan. Köne, qadym zamany aqyndarynyŋ keibır şyǧarmalaryn oqyp otyrǧanda, ol şyǧarmalardyŋ insait kezınde tuǧanyn şamalau qiyn emes. Al qazırgı adamdar galliusinogenderdı paidalanu mädenietınen aiyrylyp qaldy, sol sebeptı psihodelikalyq täjıribe azyp, kädımgı narkomaniiaǧa ainaldy.
– «Aştyq jäne soǧys» atty maqalaŋyzda sız kerı seleksiia zaŋyn qorytyp şyǧardyŋyz. Sızdıŋ aitysyŋyzda, būl zaŋ ǧasyrlar boiy örıstep, ūlttyŋ tūqymyn tozdyrǧan. Būl maqala ne sebeptı jazyldy? Atalǧan maqaladaǧy mäselelermen qaşannan berı ainalysa bastadyŋyz?
– Nansaŋyz, men būl maqalany jazuǧa otyz üş jyl daiyndaldym. 1973 jyly men, kökıregım armanǧa toly jas dombyraşy, Almatyǧa keldım. Sodan berı talai zaman öttı. Basymyzǧa ne kelıp, ne ketpedı. Men qazır jas emespın. Boiymda abyroiǧa degen būrynǧy qūştarlyq ta joq. Ärine, adamǧa degen közqarasym özgerdı desem, asylyq aitqanym bolar, alaida men dünienı boiamasyz qabyldap üirendım.
Alau şaǧymda, adam talantty bolsa boldy, ol üşın barlyq esık aşyq dep oilauşy edım. Bıraq şyn ömırde olai bolmaidy eken. Men adamdardyŋ şımırıkpei jaqsy men jaisaŋdy jamandyqqa qiǧanyn talai kördım. Bas paidasy üşın adamnyŋ nege bolsa da baratynyn kördım. Talantty boludyŋ qandai qaterlı ekenıne, şyndyq jaǧynda, aq jaǧynda bolǧan qandai qaterlı ekenıne közım jettı. «Aştyq pen soǧys» – menıŋ ūzaq jyldar boiǧy auyr tolǧanystarymnyŋ nätijesı. Men – köp körgen, köp sezınıp-tüisıngen adammyn.
Alǧaşynda men adamdardyŋ qoǧamnyŋ nigilizmıne ǧajap qalatynmyn. Sodan soŋ, künderdıŋ künınde mūnyŋ problema ekenıne, būl problemamen ainalysu kerek ekenıne közım jettı. Biologiiamen, psihologiiamen, näsıldık teoriialarmen ainalystym.
Lev Gumilevtıŋ passionarlyq teoriiasy menı qanaǧattandyrmady. Mäselenıŋ kıltın men biologiiadan taptym. Älbette, barlyǧyn tüsındırıp beretın teoriia bolmaidy. Alaida kerı seleksiia teoriiasy menıŋ köptegen tüitkıldı oilarymnyŋ tüiının şeşuge mümkındık berdı. Būl maqala menıŋ bolaşaqta jazylmaq ülken eŋbegımnıŋ (bırneşe tom boluy mümkın) qysqaşa tezisterı.
– Qanşa kıtabyŋyz jaryq kördı?
– 1988 jyly «Erte kelgen küz» atty jinaq şyqty. Ol jinaqta menıŋ «Şymdan» atty povesım jariialanǧan. 2003 jyly «Soros-Qazaqstan» qory menıŋ «Taltüs» romanymdy şaǧyn tirajben basyp şyǧardy. Men negızınen jinaqtarǧa ǧana qatystym. Kezınde Kobo Abenyŋ «Jat älpet» romanyn audardym. Bıraq ol audarma şyqpai qaldy. 2002 jyly serb jazuşysy İvo Andrichtıŋ «Drinadaǧy köpır» degen romanyn audardym. Audarma şaǧyn tirajben şyqty.
– Sız – qazaq jäne orys tılınde bırdei jaza beretın qostıldı jazuşysyz. Osy ekı tıldı bala jasyŋyzdan meŋgerdıŋız be?
– Men – Semei öŋırınıŋ tülegımın. Bızdıŋ jaqta ejelden qazaqtar ekı tıldı erkın meŋgergen. Onyŋ üstıne men orys mektebınde oqydym, bıraq dästürlı qazaq auylynda östım. Sondyqtan men – bilingv, ekı tılde söilei de, jaza da beremın. Men öz jolymdy orys tıldı jazuşy retınde bastadym. Köne türkı mifologiiasyn zerttegen alǧaşqy studenttık zertteuım orys tılınde jazylǧan. Sonymen qatar, men qazaq prozasyn da jazdym. Mıne, osylaişa men qazır ekı tılde de erkın jaza beremın.
– Ädebiet synşysy retınde bügıngı ädebiettıŋ ahualy men bolaşaǧyn qalai dep baǧalar edıŋız?
– Qazaqstandyq ädebiettıŋ be?
– Joq. Bügıngı älem ädebietı jäne onyŋ ışınde qazaq ädebietınıŋ bolaşaǧyn aityp edım.
– Ne aituǧa bolady? Men eşqaşan boljam jasamauǧa tyrysamyn. Bır-ekı ret boljap kördım, bıraq boljamdarym jüz seksen gradus kerısınşe bolyp şyqty. Aita keteiın, mūny, iaǧni, boljam jasaudy qazırgı küşı boiyna syimai jürgen jas jazuşylar ūnatady. Aitaiyn degenım, ädebi astrologiia, ädebi säuegeilık – baiansyz närse. Bır jyldan keiın ne bolatynyn bılmeisıŋ, meinstrimnıŋ kelesı aptada qalai qarai aunaitynyn bılmeisıŋ. Keide qyzyq üşın glamur jurnaldardy aqtaryp köremın. Sonda «jyldyŋ üzdık jazuşysy», «jyldyŋ üzdık romany» nemese odan da soraqy – «aidyŋ üzdık jazuşysy», «aidyŋ üzdık romany» degen anyqtamalardy kezdestırem. Ädebiettıŋ käsıbi ömırı öldı deuge bolǧandai, sebebı, älem ädebietınde menedjerlerdıŋ revoliusiiasy ıske asty. Mıne, kördıŋız be, sız menı bärıbır boljam jasauǧa mäjbürledıŋız.
– Iаǧni…
– Iаǧni, qazır qalyptasqan jüie boiynşa jazuşynyŋ talantty boluy şart emes. Eŋ bastysy – menedjerlerdıŋ oiyn şarttaryn qabyldap, jüiege kırıgu kerek. Boldy. Jetıstık qamtamasyz etıldı dei berıŋız. Mysaly, «älemge äigılı» Paulo Koelony alyŋyzşy. Osy da jazuşy bolyp pa? Bolmai ketsın. Bıraq ol qazır planetanyŋ aldynda kele jatyr. Mysaly, qazır Haruki Murakami degendı köterıp alyp, jūrttyŋ bärı şapqylap jür. Eger ol myqty jazuşy bolsa, onda men – Nobel syilyǧynyŋ laureatymyn. Paulo Koelo, Haruki Murakami siiaqtylardy ädebi impressariolar köterıp otyr.
– Bıluımşe, sız qazır kino önerıne bet būrdyŋyz. Azdap osyny äŋgıme etseŋız.
– Qazır älemdık kinematograf ssenariilyq daǧdarysty, «ssenariilyq aştyqty» bastan keşude. Gollivud bıtpeitın bır rimeikterdı tüsırumen jür. Rejisserler jaqsy siujet, jaqsy ssenarii ızdeumen äure. Älbette, ssenarii önerındegı daǧdarys – öz betınşe tūrǧan qūbylys emes. Būl HH ǧasyrda älemdık mädeniette etek alǧan jäne älı jalǧasyp jatqan antropologiialyq krizistıŋ, qarapaiymdap aitsaq, sananyŋ daǧdarysynyŋ bır qūramdas bölıgı, sonyŋ kinematografiialyq körınısı. Oiymşa, būdan bylai jaqsy hikaiat oilap şyǧara alatyn, jaqsy ssenarii jaza alatyn ssenaristerdıŋ baǧasy artady. Äzırge men üş ssenarii jazyp bıtırdım (student kezımnen bastap osy uaqytqa deiın jazǧan, bıtpei qalǧan nemese özım ūnatpai tastaǧan köp ssenariidı esepke alyp otyrǧam joq). Olar – «Kökbalaqtyŋ ölımı», «Bırjan sal» jäne «Jeztyrnaq». Osylardyŋ aldyŋǧysy – «Kökbalaqtyŋ ölımın» men bır fransuz menedjerdıŋ ötınışı boiynşa jazyp edım. Ssenarii Abylaihan ömırınıŋ tarihyna qūrylǧan. Bır jarym jyldan keiın fransuz ärıptes: «fransuz rejisserlerı mūndai ülken biudjettı film tüsıre almaimyz dedı» dep ssenariidı qaiyryp berdı. Sodan soŋ ssenariidıŋ problematikasy «Köşpendılerge» säikes, üiles bolǧandyqtan, ony Astanada ötıp jatqan konkursqa jıberdım. Ol jaq «Konkurs aiaqtaldy. Rustam İbragimbekovtıŋ ssenariiı jeŋdı. Endı ssenarii qabyldanbaidy» dep jauap qaitardy. Keiınnen «Prostor» jurnalynyŋ sol kezdegı redaktory Rostislav Petrov ssenariidı qatty ūnatyp, jurnalǧa kinopovest küiınde bastyryp şyǧardy. Qazaqtyŋ ūly änşısı Bırjan sal jaiyndaǧy ssenariidı men belgılı öner qairatkerı Dosqan Joljaqsynovtyŋ tapsyrmasy boiynşa jazdym. Film 2008 jyly Kökşetau öŋırınde tüsırıldı. Ekranǧa şyǧyp, körermennıŋ zor yqylasyna bölendı.
«Jeztyrnaq» ssenariiın de tapsyryspen jazdym. Bıraq investor soŋǧy sätte bır närseden kümändandy ma, kım bıledı, äiteuır jobadan bas tartty. Sonymen būl film tüsırılmei qaldy. Keiınnen «Jeztyrnaq» Oŋtüstık Koreia jariialaǧan ssenariiler konkursynda jeŋıp, sol jaqqa attandy. Alaida Koreia būl ssenariidı ne ıstedı, film tüsırdı me, joq pa, ol jaǧynan beihabarmyn. Osydan bıraz uaqyt būryn jazba kıtapşamdy qarap otyrsam, otyz şaqty ssenariidıŋ jobasyn jasappyn. Barlyǧy derlık ūlttyq, jalpyadamzattyq problemalarǧa baǧyştalǧan.
Sūhbattasqan
Maigül QONDYQAZAQOVA,
«Egemen Qazaqstan» gazetı
