Qazir ońdy-soldy aıtyla beretin jahandaný uǵymy ómirdiń qaı salasyna da dendep enip barady. Qalasaq ta, qalamasaq ta biz búginde búkil álemmen birge tynystaımyz. Ádette tól sóz ónerimizdiń jaı-kúıin sóz etetin «Ádebıettiń áńgimesi» aıdarynyń aıasynda tanymal zııatker tulǵa Talasbek ÁSEMQULOVPEN suhbatqa «Ózimizdiń ahýalymyzdy-aq aıtyp almaımyz ba, Po, Hemıngýeı, Nabokov, Mann, Tolstoı, Endo, Abe, Oe, Inoýe, Mısıma, Mýrakamı sııaqtylarda nemiz bar?» dep qaraýǵa bolmaıtyny da sondyqtan. Óıtkeni, solar qaldyrǵan muralar, olardyń búgingi álem ádebıetine yqpal jasap, shýlyǵan týdyryp otyrǵan shyǵarmalary ártúrli jolmen bizdiń tól prozamyz ben poezııamyzǵa da, kınosenarıılerimizge de áser etpeı qoımaıdy. Suhbattyń ashyqtan-ashyq kúmán týǵyzatyn, daý shaqyratyn tustaryn da oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.
– Talasbek aǵa, sizdiń jazýshy retinde qalyptasýyńyzǵa álem ádebıetiniń jáne týǵan ádebıettiń qandaı ókilderi áser etti, áýeli osylardy aıtyp ketseńiz.
– Kesip-piship aıtý qıyn. Oıymsha, «Kim jáne nendeı jaıttar áser etti?» degen durysyraq bolar. Sebebi, meniń ómirimde bolǵan jáne bolmaq jaıttardyń barlyǵy da meniń jazýshy retinde qalyptasýyma áser etti jáne budan bylaı da áser ete bermek. Óıtkeni, adam, meıli, ol jazýshy ıa basqa bolsyn, ǵumyry taýsylǵansha bolmysty tanı bermek. Bizdiń jazýshy aǵaıyndardyń, estelik jazǵanda oqyrmandy adastyryp, óner adamynyń nesibesi, muraty jaıynda jalǵan oı, jasandy ıdeıaǵa jeteleıtin jaman ádeti bar. Olardy tyńdaı qalsań, qaısybiri mektepte oqyp júrgende nemese esi kire bastaǵanda-aq óziniń jazýshy bolatynyna nyq sengen eken, al endi bireýleri «qolymyzǵa qalam ustap týyp edik» degen ertegini aıtqysy keledi. Oqyp otyryp, kúlkiń keledi. Aıaısyń. Árıne, bul aıtylǵandardyń barlyǵy nashar jazýshylardyń óz shyǵarmashylyǵyn búrkemek úshin oılap shyǵarǵan munary, korporatıvtik mıfter. Bary osy-aq. Jazýshylyq taǵdyrdyń tabaldyryǵy – barlyq suraqqa taban astynda jaýap berip, jazýshyǵa aınala salatyn emtıhan emes.
Árıne, jazýshylyq mamandyq barlyq basqa mamandyq sııaqty tańdaý bolyp tabylady. Alaıda bul tańdaý barlyq basqa tańdaýlar sııaqty jyldar boıy qalyptasady. Sol sebepti men sizge ózimniń qalaı jazýshy bolyp týǵandyǵymnyń nemese qalaı jazýshyǵa aınalǵandyǵymnyń «qasıetti tarıhyn» aıtyp bere almaımyn. Ol tarıh joq. Bul jerde meniń taǵdyrym ǵana bar. Muny bir dep qoıyńyz. Ekinshiden, men qazirgi talant teorııalaryna syn kózben qaraımyn. Dálirek aıtqanda, senimsizdikpen qaraımyn. Aleksandr Blok aıtqandaı, talanttyń arnaıy túrleri joq. Tek qana jannyń talanty bar. A.Bloktyń pikirin «dúnıede bir ǵana óner – «ómir» dep atalatyn óner bar, ómir súrýdiń óneri bar» dep ústemeler edim. Osy kúni biz talant dep ataıtyn nárse osy ónerdiń iske asqan pishinderi.
Maǵan ómirde bolǵannyń barlyǵy áser etti. Ásirese, bala kezimde oqyǵan jáne osy kúni oqyp júrgen kitaptarym. Árıne, erekshe atap ketetin shyǵarmalar bolady. Amerıkalyq ádebıetten men Emılı Dıkınsonnyń poezııasyn erekshe bólip qaraımyn. Sondaı-aq Mark Tvenniń prozasy tamasha. Ásirese, «Hanzada men tilenshi», men bul shyǵarmany shedevr dep esepteımin.
– Edgar Po, Ernest Hemıngýeı…
– Joq. Oıymsha, Edgar Po jáne tipti deseńiz Hemıngýeı – qazirgi ataǵyna laıyq emes jazýshylar. Árıne, Hemıngýeı tamasha jazýshy. Biraq onyń shyǵarmashylyǵyn tutastaı shedevr dep aıtý qıyn. Onyń «Aınymaly baqyt» («Imet ı ne ımet») degen teńdessiz shyǵarmasy bar (Nashar aýdarmam úshin keshirim suraımyn). Osy atalǵan shyǵarmanyń qandaı janr ekenin de aıta almaımyn. Jınaqtarda muny, umytpasam, povest dep beredi. Men úshin shyǵarmanyń janrlyq anyqtamasy emes, onyń qanshalyqty sapaly jazylǵany qymbat. Sondaı-aq «Kılımandjaro – qarly taý» atty áńgimesi de tamasha jazylǵan.
Bizdiń jas jazýshylarǵa osy áńgimeni oqyńdar der edim. Ol áńgimede, sıýjetke qatysy joq, basqa qarippen terilgen bólek-bólek mátinder bar. Bul – jazýshymen birge ólip bara jatqan, myna dúnıege jaratylmaǵan, aıan bolmaǵan, potenııa kúıinde ǵana baqıǵa sińip bara jatqan ádebıet. Jazýshy tamaǵy toq baqytty ómirge aıyrbastaǵan uly ádebıet. Bul jazylmaǵan romandardyń taraýlary jazýshynyń sanasynan jaı ǵana qalqyp shyqpaıdy. Bul jaı ǵana estelik emes. Dúnıege jaratylmaǵan bul ádebıet jazýshynyń aryn azapqa salady. Áńgimeniń keıipkeri tozaqty, o dúnıege barmaı-aq, osy dúnıede keshken. Sıýjetten tys, «qalqyp shyǵatyn» tekst prınıpi – shamasy, Vladımır Nabokovtyń oılap shyǵarǵany. Onyń shyǵarmalarynda, eshqandaı motıvaııasyz, daıyndyqsyz orys ádebıetinen, jazýshy úshin «burynǵy orys ádebıetinen» keltirilgen kirme tekster kóptep kezdesedi. Men aǵylshyn, franýz tilin meńgere almadym, sondyqtan batys semıotıkteri Nabokovtyń shyǵarmashylyǵyn qandaı yńǵaıda ınterpretaııa jasaǵanyn bilmeımin. Biraq, óz oıymsha, Nabokov óz shyǵarmalarynda orys sanasynyń jat jerde qalaı óshetinin kórsetken. HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysyn eske túsirińiz. Aqgvardııashyl qozǵalys sátsizdikke ushyrady, kúıredi. Sheteldegi orys emıgraııasy óz taǵdyryna moıynsundy. Sonymen, keshegi orys birte-birte nemiske, aǵylshynǵa, franýz ben ıtalııalyqqa aınaldy. Orys bolmysy, orys mádenıeti sanadan aqyryndap yǵystyrylyp kete berdi. Mine, Nabokov orys emıgrantynyń sanasyndaǵy, óshýdiń aldynda turǵan burynǵy orys mádenıetiniń úzikterin osylaısha beınelegen. Teńeýim úshin keshirińiz, biraq bul – kompıýterdiń jumysyna uqsas proess. Mysalǵa, siz bir málimetti óshirdińiz deıik. Alaıda sol málimettiń óshpeı qalǵan keıbir fragmentteri kompıýtermen jumys kezinde at joq, jón joq monıtordan qalqyp shyǵady. Vladımır Nabokov pen Ernest Hemıngýeıden keıin bul qaǵıdatty latynamerıkalyq jazýshy Karlos Fýentes óziniń «Artemıo Krýstyń ólimi» romanynda paıdalandy. Álbette, ol bul prınıpti ary qaraı damytty, «uıat pen ardyń esteligi» dárejesine jetkizdi. Kórip otyrǵanymyzdaı úsh jazýshy bir prınıpti qoldanǵan, árıne, ártúrli estetıkalyq mazmunda qoldanǵan.
– Al E.Hemıngýeıdiń álem tanyǵan «Shal men teńiz» povesi she?
– Bilesiz be, ádebı beıneniń sozylyńqylyǵy degen uǵym bar. Jáne sol sozylyńqylyqty tekseretin bir tamasha amal bar. Men muny kınematografııalyq prınıp dep atar edim. Kez kelgen sıýjetti «ishki ekranda», jannyń ekranynda elestetýge bolady. Jáne bul prınıp qapysyz «atady». Mysalǵa povestiń keıipkeri Santıagonyń birneshe kún boıy qaıyqta otyrǵanyn elestetkende siz ózińiz jalyǵyp ketesiz. Osy balyq aýlaýdyń amaldaryn saǵattap túsindiremin dep Hemıngýeı óziniń talaı shyǵarmasyn qurtyp alǵan. Mysalǵa, «Muhıttaǵy araldar» degen aıaqtalmaı qalǵan romanynda tutas taraý osy balyq aýlaýǵa arnalǵan. Sodan soń aqylǵa syımaıtyn sýııd… Uly jazýshy bulaı ólmeýi kerek edi. Meniń oıymsha, E.Hemıngýeıdiń óliminiń syry joǵaryda atalǵan «Kılımandjaro – qarly taý» áńgimesinde jatqan sııaqty. Kim biledi, múmkin, o dúnıege biz bilmeıtin, biz bilgennen basqa Hemıngýeı ketken shyǵar. Jaraıdy, osymen bul áńgimeni doǵaraıyq.
Tomas Mann – meniń eń súıikti jazýshylarymnyń biri. Onyń «Býddenbroktar», «Doktor Faýstýs», «Sıqyrly taý», «Lottanyń Veımarǵa kelýi» sııaqty uly romandary – meniń eń jaqsy kóretin shyǵarmalarym. Orys jazýshylarynan men Lermontov, Gogol, Dostoevskıı men Chehovty bólip qaraımyn. Shynyna keletin bolsa, uly orys ádebıetin osy tórteýi jaratqan. Jáne osylardyń árqaısysynyń shyǵarmashylyq taǵdyrlary eshkimge uqsamaıdy.
Lermontov osy kúni HH ǵasyrdyń ádebıeti ashty dep júrgen prınıpterdi óz zamanynda ashyp qoıǵan. Árıne, ol óziniń ashqan jańalyqtaryn sol zamanǵa laıyq romantıkalyq mánerde beınelegen. Lermontov endi 20-30 jyl ómir súrgende álem ádebıeti múldem basqa jolmen keter edi.
Gogol… – Dostoevskııdiń kelýin daıyndaǵan uly jazýshy. Ol ádebı sahnaǵa buryn bolmaǵan personaj – orys sanasynyń fantomyn (fantom rýsskogo soznanııa) alyp shyqty. «Dıkanka mańaıyndaǵy hýtordyń keshterin» qaıtadan oqyp shyǵyńyz. Osy áńgimelerdegi kórbaq, sheráli, túrli jyn-periler – bolashaq Dostoevskııdiń romandaryndaǵy Stavrogınder men Raskolnıkovter. Burynǵy dvorıandyq ádebıette adam óziniń áýleti, óziniń soslovıesine ǵana tán iske barady. Sol sebepti bul keıipkerlerdi, ádette, «tıpter» dep ataıtyn. Dostoevskıı adamnyń adamdyq tabıǵatyn ashty. Onyń shyǵarmashylyǵynda adam óziniń bar kelbetimen, shyn tulǵasymen kórindi. Psıhoanalızdyń atasy Z.Freıd óziniń bir maqalasynda «men birdeńe úırengen bolsam, Dostoevkııden ǵana úırendim» degeni bar-tyn.
– Sizdiń marhabatty tizimińizde uly Tolstoıǵa oryn qalmaǵanyna qaıran qalyp otyrmyn.
– Qalaı desem eken… Meniń Tolstoıǵa degen kózqarasym óte qaıshylyqty. Jáne, orystyń óziniń de Tolstoıǵa degen kózqarasy osyndaı bolýy kerek dep oılaımyn. Mysaly, men Tolstoıdy shynynda da uly jazýshy dep eseptemeımin.
– Qyzyq eken. Ol qandaı sebep, bilýge bola ma?
– Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshilik» romany men 1812 jyldyń soǵysyn eske túsireıik. Romannyń basty ıdeıasy – osy soǵystaǵy orys halqynyń uly jeńisi. Bul soǵys qalaı bastaldy, kontınenttegi saıası ahýal qalaı edi – munyń bárin tarıhshylar san saqqa júgirtip aıtqan. Másele onda emes. Meniń aıtaıyn degenim mynaý. Orys ofıerleri (kóbi dvorıan áýletinen shyqqan) odaqtas armııanyń quramynda Parıjge kirgende, basqa dúnıeniń esigin ashqandaı qaıran qalǵan. Olar uly mádenıettiń kýási bolǵan. Olar konstıtýııa men sóz bostandyǵy degenniń ne ekenin óz kózimen kórgen, óziniń kitaptarymen ınkvızıııanyń alaý ottaryn óshirgen Volterdi tanyǵan. Franııadan Reseıge qaıtyp kelgennen keıin aldyńǵy qatarly orys ofıerleriniń senat alańynda samoderjavıege qarsy kóteriliske shyqqany belgili. Orys elıtasynyń únsiz kelisimimen dekabrısterdiń qozǵalysy qanǵa batyryldy. Patshalyq Reseı dekabrısterdi joıǵannan keıin Lenınmen, Trokıımen, Stalınmen ushyrasýǵa májbúr boldy. Oktıabr tóńkerisi osy 1812 jyldyń jeńisinen, senat alańynan tamyr tartady.
Iaǵnı, meniń aıtaıyn degenim, 1812 jylǵy Otan soǵysynda, batıýshka Tolstoı aıtqandaı, orys halqy jeńgen joq. Bul soǵysta orys samoderjavıesi jeńdi. Franııada Napoleondy bılikten taıdyryp, aıdaýǵa jiberdi, Býrbondardyń bıligin qalpyna keltirdi, al Reseıde óziniń tuǵyryn bekitti. Sonymen Reseı, Lenınniń sózimen aıtqanda, «halyqtardyń túrmesine» aınaldy. Geren «Quldyqtyń eń berik shynjyry jeńimpaz semserlerden jasalady» degen. 1812 jyly jeńimpaz semserlerdiń shyńyly aqyl menen sananyń daýysyn basyp ketti. Bul jeńis Reseıdiń halyqaralyq saıasattaǵy júgensizdigine jol ashyp, eki qolyn bos qoıdy. Odan keıin Polsha, odan keıin «slavıan baýyrlardy azat etý» jolynda Osman ımperııasymen soǵys. Sodan soń «Jaratqan Ieniń tabytyn azat etýdiń» naqurys josparlary. Iaǵnı, Bosfor men Dardanell buǵazynda soǵysyp, Ystambuldy jaýlaý josparlanǵan. Kúmánińiz bolmasyn, Oktıabr tóńkerisi bolmaǵanda, patshalyq Reseı buǵan da barar edi. Sebebi, Reseıde, qashan bolsyn, adamnyń qany sýmen teń edi.
«Soǵys jáne beıbitshilik» romany – áleýmettik tapsyrys. Orys arızmine orys halqynyń áskerı talantyn, teńdessiz erligin jyrlaıtyn-mys, al shyndyǵynda samoderjavıeniń bıligin odan saıyn kúsheıtip, sonyń qolaıyna jaǵatyn ıdeıalardy ýaǵyzdaıtyn roman-epopeıa, roman-freska kerek edi. Ózimiz biletindeı, Lev Tolstoı bul tapsyrmany artyǵymen oryndap shyqqan.
– Myna sózden keıin «Anna Karenına» men «Arylý» týraly aıtýǵa qorqyp otyrmyn.
– «Anna Karenına»… Baqytty roman. Bul shyǵarma boıynsha jıyrmadan astam fılm túsirilgen. Ár rejısser bul romannan «óz taqyrybyn» taýyp, sony beıneleýge tyrysqan. Álbette, bul roman jaıynda da meniń óz pikirim bar. Qysqasha aıtsam, bul áıeldiń júıkesi jaıynda roman. Reseıde áıeldiń júıkesi men jan júıesi týraly túsinik bolmaǵanymen, XVIII ǵasyrdyń ózinde aqsúıekter áýletinde talma aýrýy modaǵa aınalǵan. Orystyń aqsúıek damalary salondarda talyp qulaıtyn bolǵan. Mundaı úrdis jappaı etek aldy. Jáne onyń túrleri kóp edi. Dıdonanyń talmasy, Medeıanyń kejirlikteri, Nınanyń qurysý-tyrysýy, «qolaıly kelgen talma», taǵysyn taǵy bolyp kete beredi. XIX ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldaryna qaraı baryp júıke júıesi jaıly ilim paıda boldy. Kavkaz, Karlovy Vary, t.b. mıneraldy arasandarda emdelip júrgen aqsúıek áıelderdiń arasynda etek alǵan, aqsúıekterge ǵana tán syrqat aqyrynda ádebıettiń taqyrybyna aınaldy. Esińizde bolar, L.Tolstoıdyń romanynda júıkeniń aýrýyna shaldyqqan adam – Kıtı. Alaıda, zer sala qarasańyz, Anna Karenınanyń da júıke aýrýymen aýyratynyn baıqaý qıyn emes. Tek onyń aýrýy basqasha atalady, basqasha óristeıdi.
Árıne, mahabbattyń ólgeni – qaıǵy. Biraq ol mahabbat ólmeı qoısa, ólgisi kelmeı qoısa – naǵyz qasiret sol. Anna Karenınaǵa er minez jetispeıdi. Eger ol er kóńildi, estııar adam bolsa, onda ol ómir shyndyǵyn da kireýkesiz, boıamasyz qabyldaı alar edi. Ol osy dúnıedegi Qudaı jaratqan barlyq nárse sııaqty mahabbatta da ólsheýli ómir bar ekenin, onyń da óletinin túsinip, moıyndaýy kerek edi, moıynsunýy kerek edi. Vronskıı men Karenına bir-birine júrekterin ashyp, bar shyndyqty aıtyp aıyrylysýy kerek edi.
Qazirgi turǵyny bylaı qoıyp qoıyńyz, tipti sol zaman – HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda bul eskirgen kózqaras edi. Madam Karenınanyń moraldyq tolǵanystaryn oqyp otyrǵanda adamnyń kúlkisi keledi. Sebebi, kún tóbeden aýmaı-aq Grıshka Raspýtın sııaqty ter sasyǵan mujyqpen arlanbaı, jıirkenbeı oınap-kúlgen osy Anna Karenınanyń áýletindegi dvorıan áıelder emes pe edi. Osydan kelip, men, L.Tolstoı áıel tabıǵatyn, jalpy adamnyń ishki syryn bilmeıdi degen qorytyndy shyǵaramyn. Árıne, L.Tolstoıdyń shyǵarmalary – ádebıet tarıhy úshin kerek artefakt. Biraq ol báribir ómir shyndyǵyn sheberhananyń terezesinen baqylaǵan graf bolyp qala bermek.
Sondaı-aq men japon ádebıetin joǵary baǵalaımyn. Japon romandarynyń abyroıyn asyrǵan býmnyń avtorlary – Sıýsaký Endo, Kobo Abe, Kendzabýro Oe, Iasýsı Inoýe sııaqty jazýshylardy asa qurmetteımin. Kendzabýro Oenyń «Janymnyń túkpirine deıin shym battym» («Obıalı menıa vody do dýshı moeı») romanyn álem ádebıetiniń eń asqaq úlgileriniń biri dep esepteımin. Osydan biraz ýaqyt buryn biz taǵy bir uly japondyqpen tanystyq. Ol – Iýkıo Mısıma. Qazaq oqyrmanyna Iý.Mısımany alǵash tanystyrǵan adam Shuǵa Nurpeıisova edi. 1995 jyly Iý.Mısımanyń «Altyn ǵıbadathana» («Zolotoı hram») romanyn qazaq oqyrmanyna ýaǵyzdap tanystyrǵan mádenıettanýshy bizdiń elde jańa, uly esimge jol ashty. Keńes zamanynda ádebı modany belgilep, taǵaıyndap otyratyn máskeýlik ıdeologtar áldebir eseppen Iý.Mısımany «jaýyp» tastaǵan sııaqty.
– Siz barlyǵynyń negizinde mýzyka jatyr deısiz. Biraq ónerdiń túrleri, árqaısysy óz bastaýynan shyqpaýshy ma edi? Mysaly, ádebıet sózden taraıdy. Músin óneri plastıkalyq materıalmen jumys isteıdi. Eger de barlyǵy siz aıtqandaı bolsa, onda dúnıede mýzykadan basqa eshteńe bolmas edi ǵoı.
– Tamasha suraq. Men óz oıymdy anyǵyraq jetkizýim kerek edi. Men mýzyka degende, onyń osy adamzat mádenıetinde kóringen, aıan bolǵan tarıhı pishinin aıtqan joq edim. Men bolmystyń negizindegi úılesim zańy ónerdiń negizine kóshkendigin aıtqym kelgen edi. Iaǵnı, ónerdiń barlyq túri áldebir ýnıversaldyq zańǵa baǵynady. Mýzyka dep men osy ýnıversaldyq zańdylyqty aıtyp edim. Mysaly, kóne adamdar sózdi, sóz ónerin – «basqa mýzyka» dep ataǵan. Poezııa qashan bolsyn osy mýzykalyq áýezdilikke umtylǵan. Barlyq plastıkalyq óner túrleri de osy mýzykalyq sulýlyqqa umtylady.
– Keıde músinshi, mýzykant, aqyn birin-biri túsinbeı jatady. Osyny qalaı túsindirer edińiz?
– Bul ónerdiń tekteri túrli tarapty ustanyp ketkendikten bolǵan nárse. Músinshi, mýzykant jáne aqyn, óner túrleriniń mamandanyp ketkendiginen, pishinniń damyp ketkeninen birin-biri túsinbeıdi. Mysaly, Lermontovtyń óz poemalarynyń shetine shımaılap sala salǵan grafıkalyq sýretterin kórgen sýretshiler, onyń aqyn bolmasa tamasha sýretshi bolatyndyǵyn aıtqan. Iaǵnı, bir adamnyń shyǵarmashylyǵyndaǵy óner túrleriniń sıntezdelip kelýi, ol óner túrleriniń o basta áldebir kóne bastaýdan tamyr tartatynyn kórsetedi.
– Qazir nemen aınalysyp júrsiz?
– Bizde bir ǵana nesibe bar, ol – jazý. Jazyp jatyrmyn. Árıne, keıde bala-shaǵany asyraý úshin negizgi jumysty doǵaryp qoıyp, haltýramen aınalysýǵa týra keledi.
– Sizdiń taıaý arada «Jeztyrnaq» atty áńgimeni jazyp bitirgenińizdi bilemiz. Basqa emes, nege osy taqyrypty tańdadyńyz? Jáne, taqyryp tańdaǵanda nendeı krıterııdi ustanasyz?
– «Jeztyrnaq» áńgime emes, kórkem fılmniń senarııi. Eger de kıno qaıratkerleri yqylas tanytsa, bul fılm túsirilip te qalýy ǵajap emes. Bul taqyrypty men nege tańdadym? Qazaq tarıhyndaǵy eń úlken zobalań, ulttyń bolashaǵyn qıǵan eń aýyr náýbet – eki júz elý jyldaı ýaqytqa sozylǵan qazaq-qalmaq soǵysy. Bul soǵystyń zardaby sumdyq. Eki jarym ǵasyr úzdiksiz keskiles barysynda biz ózimizdiń qalalyq otyryqshy mádenıetimizden, búkil jazba muramyzdan aıyryldyq. Bul soǵystyń moraldyq, izgilik, mentaldik shyǵyndary ulttyq minezden áli kúnge deıin kórinip otyrady. Jáne, eń qasirettisi, ulttyq tarıhtyń eń qandy kezeńi bizdiń ádebıetten durystap kórinis te tappaǵany. Qadaý-qadaý birneshe tarıhı roman, óte nashar túsirilgen birneshe fılm. Reseıdi qarańyz. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys taqyryby orys mádenıetiniń kelip bas uratyn qulpytasyna aınalǵan. Ol jaıynda jazyldy, jazylyp jatyr, jazyla bermek. Ol jaıynda qansha fılm túsirildi jáne budan keıin de túsirile bermek.
Al biz bárin umyttyq. Ol qalmaq soǵysy qazir kimniń esinde deısiz. Men bul senarııdi jazǵanda qazaqtyń áskerı turmysyn, sol kezdegi adamdyq qatynastar jáne soǵysty kórsetem dep maqsat qoıdym. Jáne bul soǵysty geroıka arqyly emes, barlyq qan sasyǵan shyndyǵymen, barlyq azabymen. Taqyryp, ıdeıa túrli jolmen paıda bolýy múmkin. Keıde bir nárse jaıynda uzaq oılanasyń, aqyrynda ishki dúnıede áldebir mýzyka, bolashaq shyǵarmanyń leıtmotıvi paıda bolady. Jáne, janyń eseıgen saıyn ol mýzyka da qataıa túsedi, jańa málimetpen tolyǵady, sonymen kúnderdiń kúninde bul dúnıeni qaǵazǵa «tastaýǵa» bolatynyn túsinesiń. Al keıde taqyryp ilezde paıda bolýy múmkin. Bul – aıan sııaqty, naızaǵaıdyń soqqany sııaqty nárse. Muny ǵylymı tilde «ınsaıt» dep ataıdy. Shamasy, bul – oı eńbegimen tanys adamnyń sanasynyń arhıtektonıkalyq qurylysyna baılanysty qubylys. Biraq, meniń oılaýymsha, bizdiń aıan dep júrgenimiz, ol – uzaqqa sozylǵan oılaý proesiniń sońǵy aktisi.
– Al ınsaıtty qoldan keltirýge bola ma?
– Meniń oıymsha, ol múmkin emes. Alaıda kóne, dástúrli mádenıetter adamnyń sanasymen jumys isteı bilgen, ıaǵnı, gashısh, apıyn sııaqty psıhodelıkterdi paıdalaný arqyly qoldan ınsaıt týdyratyn bolǵan. Kóne, qadym zamany aqyndarynyń keıbir shyǵarmalaryn oqyp otyrǵanda, ol shyǵarmalardyń ınsaıt kezinde týǵanyn shamalaý qıyn emes. Al qazirgi adamdar gallıýınogenderdi paıdalaný mádenıetinen aıyrylyp qaldy, sol sebepti psıhodelıkalyq tájirıbe azyp, kádimgi narkomanııaǵa aınaldy.
– «Ashtyq jáne soǵys» atty maqalańyzda siz keri selekııa zańyn qorytyp shyǵardyńyz. Sizdiń aıtysyńyzda, bul zań ǵasyrlar boıy óristep, ulttyń tuqymyn tozdyrǵan. Bul maqala ne sebepti jazyldy? Atalǵan maqaladaǵy máselelermen qashannan beri aınalysa bastadyńyz?
– Nansańyz, men bul maqalany jazýǵa otyz úsh jyl daıyndaldym. 1973 jyly men, kókiregim armanǵa toly jas dombyrashy, Almatyǵa keldim. Sodan beri talaı zaman ótti. Basymyzǵa ne kelip, ne ketpedi. Men qazir jas emespin. Boıymda abyroıǵa degen burynǵy qushtarlyq ta joq. Árıne, adamǵa degen kózqarasym ózgerdi desem, asylyq aıtqanym bolar, alaıda men dúnıeni boıamasyz qabyldap úırendim.
Alaý shaǵymda, adam talantty bolsa boldy, ol úshin barlyq esik ashyq dep oılaýshy edim. Biraq shyn ómirde olaı bolmaıdy eken. Men adamdardyń shimirikpeı jaqsy men jaısańdy jamandyqqa qıǵanyn talaı kórdim. Bas paıdasy úshin adamnyń nege bolsa da baratynyn kórdim. Talantty bolýdyń qandaı qaterli ekenine, shyndyq jaǵynda, aq jaǵynda bolǵan qandaı qaterli ekenine kózim jetti. «Ashtyq pen soǵys» – meniń uzaq jyldar boıǵy aýyr tolǵanystarymnyń nátıjesi. Men – kóp kórgen, kóp sezinip-túısingen adammyn.
Alǵashynda men adamdardyń qoǵamnyń nıgılızmine ǵajap qalatynmyn. Sodan soń, kúnderdiń kúninde munyń problema ekenine, bul problemamen aınalysý kerek ekenine kózim jetti. Bıologııamen, psıhologııamen, násildik teorııalarmen aınalystym.
Lev Gýmılevtiń passıonarlyq teorııasy meni qanaǵattandyrmady. Máseleniń kiltin men bıologııadan taptym. Álbette, barlyǵyn túsindirip beretin teorııa bolmaıdy. Alaıda keri selekııa teorııasy meniń kóptegen túıtkildi oılarymnyń túıinin sheshýge múmkindik berdi. Bul maqala meniń bolashaqta jazylmaq úlken eńbegimniń (birneshe tom bolýy múmkin) qysqasha tezısteri.
– Qansha kitabyńyz jaryq kórdi?
– 1988 jyly «Erte kelgen kúz» atty jınaq shyqty. Ol jınaqta meniń «Shymdan» atty povesim jarııalanǵan. 2003 jyly «Soros-Qazaqstan» qory meniń «Taltús» romanymdy shaǵyn tırajben basyp shyǵardy. Men negizinen jınaqtarǵa ǵana qatystym. Kezinde Kobo Abenyń «Jat álpet» romanyn aýdardym. Biraq ol aýdarma shyqpaı qaldy. 2002 jyly serb jazýshysy Ivo Andrıchtiń «Drınadaǵy kópir» degen romanyn aýdardym. Aýdarma shaǵyn tırajben shyqty.
– Siz – qazaq jáne orys tilinde birdeı jaza beretin qostildi jazýshysyz. Osy eki tildi bala jasyńyzdan meńgerdińiz be?
– Men – Semeı óńiriniń túlegimin. Bizdiń jaqta ejelden qazaqtar eki tildi erkin meńgergen. Onyń ústine men orys mektebinde oqydym, biraq dástúrli qazaq aýylynda óstim. Sondyqtan men – bılıngv, eki tilde sóıleı de, jaza da beremin. Men óz jolymdy orys tildi jazýshy retinde bastadym. Kóne túrki mıfologııasyn zerttegen alǵashqy stýdenttik zertteýim orys tilinde jazylǵan. Sonymen qatar, men qazaq prozasyn da jazdym. Mine, osylaısha men qazir eki tilde de erkin jaza beremin.
– Ádebıet synshysy retinde búgingi ádebıettiń ahýaly men bolashaǵyn qalaı dep baǵalar edińiz?
– Qazaqstandyq ádebıettiń be?
– Joq. Búgingi álem ádebıeti jáne onyń ishinde qazaq ádebıetiniń bolashaǵyn aıtyp edim.
– Ne aıtýǵa bolady? Men eshqashan boljam jasamaýǵa tyrysamyn. Bir-eki ret boljap kórdim, biraq boljamdarym júz seksen gradýs kerisinshe bolyp shyqty. Aıta keteıin, muny, ıaǵnı, boljam jasaýdy qazirgi kúshi boıyna syımaı júrgen jas jazýshylar unatady. Aıtaıyn degenim, ádebı astrologııa, ádebı sáýegeılik – baıansyz nárse. Bir jyldan keıin ne bolatynyn bilmeısiń, meınstrımniń kelesi aptada qalaı qaraı aýnaıtynyn bilmeısiń. Keıde qyzyq úshin glamýr jýrnaldardy aqtaryp kóremin. Sonda «jyldyń úzdik jazýshysy», «jyldyń úzdik romany» nemese odan da soraqy – «aıdyń úzdik jazýshysy», «aıdyń úzdik romany» degen anyqtamalardy kezdestirem. Ádebıettiń kásibı ómiri óldi deýge bolǵandaı, sebebi, álem ádebıetinde menedjerlerdiń revolıýııasy iske asty. Mine, kórdińiz be, siz meni báribir boljam jasaýǵa májbúrledińiz.
– Iaǵnı…
– Iaǵnı, qazir qalyptasqan júıe boıynsha jazýshynyń talantty bolýy shart emes. Eń bastysy – menedjerlerdiń oıyn sharttaryn qabyldap, júıege kirigý kerek. Boldy. Jetistik qamtamasyz etildi deı berińiz. Mysaly, «álemge áıgili» Paýlo Koelony alyńyzshy. Osy da jazýshy bolyp pa? Bolmaı ketsin. Biraq ol qazir planetanyń aldynda kele jatyr. Mysaly, qazir Harýkı Mýrakamı degendi kóterip alyp, jurttyń bári shapqylap júr. Eger ol myqty jazýshy bolsa, onda men – Nobel syılyǵynyń laýreatymyn. Paýlo Koelo, Harýkı Mýrakamı sııaqtylardy ádebı ımpressarıolar kóterip otyr.
– Bilýimshe, siz qazir kıno ónerine bet burdyńyz. Azdap osyny áńgime etseńiz.
– Qazir álemdik kınematograf senarıılyq daǵdarysty, «senarıılyq ashtyqty» bastan keshýde. Gollıvýd bitpeıtin bir rımeıkterdi túsirýmen júr. Rejısserler jaqsy sıýjet, jaqsy senarıı izdeýmen áýre. Álbette, senarıı ónerindegi daǵdarys – óz betinshe turǵan qubylys emes. Bul HH ǵasyrda álemdik mádenıette etek alǵan jáne áli jalǵasyp jatqan antropologııalyq krızıstiń, qarapaıymdap aıtsaq, sananyń daǵdarysynyń bir quramdas bóligi, sonyń kınematografııalyq kórinisi. Oıymsha, budan bylaı jaqsy hıkaıat oılap shyǵara alatyn, jaqsy senarıı jaza alatyn senarısterdiń baǵasy artady. Ázirge men úsh senarıı jazyp bitirdim (stýdent kezimnen bastap osy ýaqytqa deıin jazǵan, bitpeı qalǵan nemese ózim unatpaı tastaǵan kóp senarııdi esepke alyp otyrǵam joq). Olar – «Kókbalaqtyń ólimi», «Birjan sal» jáne «Jeztyrnaq». Osylardyń aldyńǵysy – «Kókbalaqtyń ólimin» men bir franýz menedjerdiń ótinishi boıynsha jazyp edim. Senarıı Abylaıhan ómiriniń tarıhyna qurylǵan. Bir jarym jyldan keıin franýz áriptes: «franýz rejısserleri mundaı úlken bıýdjetti fılm túsire almaımyz dedi» dep senarııdi qaıyryp berdi. Sodan soń senarııdiń problematıkasy «Kóshpendilerge» sáıkes, úıles bolǵandyqtan, ony Astanada ótip jatqan konkýrsqa jiberdim. Ol jaq «Konkýrs aıaqtaldy. Rýstam Ibragımbekovtiń senarııi jeńdi. Endi senarıı qabyldanbaıdy» dep jaýap qaıtardy. Keıinnen «Prostor» jýrnalynyń sol kezdegi redaktory Rostıslav Petrov senarııdi qatty unatyp, jýrnalǵa kınopovest kúıinde bastyryp shyǵardy. Qazaqtyń uly ánshisi Birjan sal jaıyndaǵy senarııdi men belgili óner qaıratkeri Dosqan Joljaqsynovtyń tapsyrmasy boıynsha jazdym. Fılm 2008 jyly Kókshetaý óńirinde túsirildi. Ekranǵa shyǵyp, kórermenniń zor yqylasyna bólendi.
«Jeztyrnaq» senarııin de tapsyryspen jazdym. Biraq ınvestor sońǵy sátte bir nárseden kúmándandy ma, kim biledi, áıteýir jobadan bas tartty. Sonymen bul fılm túsirilmeı qaldy. Keıinnen «Jeztyrnaq» Ońtústik Koreıa jarııalaǵan senarııler konkýrsynda jeńip, sol jaqqa attandy. Alaıda Koreıa bul senarııdi ne istedi, fılm túsirdi me, joq pa, ol jaǵynan beıhabarmyn. Osydan biraz ýaqyt buryn jazba kitapshamdy qarap otyrsam, otyz shaqty senarııdiń jobasyn jasappyn. Barlyǵy derlik ulttyq, jalpyadamzattyq problemalarǵa baǵyshtalǵan.
Suhbattasqan
Maıgúl QONDYQAZAQOVA,
«Egemen Qazaqstan» gazeti
