AQSh-Iran janjalyna sebep bolǵan Kasem Súleımanı kim edi?

Búgin, 5 qańtarda Iranda, Meshhed qalasynda ıslam saqshylary korpýsynyń arnaıy elıtalyq bólimi – «Quds kúshteriniń» qolbasshysy general Kasem Súleımanıdy joqtaý rásimi bastalady. Bul arnaıy jasaq elden syrttaǵy áskerı árekettermen aınalysady. Tek jasaq basshysy ǵana emes, iri strateg, Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy yqpaldy áskerı tulǵa retinde tanymal Súleımanı seısenbi kúni týǵan jeri Kerman provınııasyna jerlenbek.

Kesheden bastap Iran baspasózi generaldyń iri sýretterimen kólemdi-kólemdi qazanama jarııalap jatyr. Ol 3 qańtarda Baǵdat áýejaıy aýmaǵynan kólikpen shyǵa bergende AQSh drondary shabýylyna ushyrady. Generaldyń jasy 63-te bolatyn.

Onymen birge Iran qoldaıtyn ıraktyq "Hashd ash-Shaabı" áskerı bólimi jetekshileriniń biri Ábý Mahdı ál-Mýhandıs te qaza tapqan. Osy oqıǵadan soń Iran aza kúnin jarııalady. Súleımanıdyń kózin joıýǵa AQSh prezıdenti Donald Tramptyń buıryq bergeni belgili boldy. Amerıka basshysy bul týraly "Biz soǵys bastaý úshin emes, soǵysty toqtatý úshin shara qoldandyq" degen. Kongreske eskertilmeı jasalǵan bul shabýyldy Amerıkanyń ózinde aıyptap jatqandar bar.

31 jeltoqsanda AQSh-tyń Baǵdattaǵy elshiligi aldynda narazylyq sharasy bolyp, sherýshilerdiń aldy elshilik ǵımaratyna shabýyldaǵan. Amerıka bul narazylyqtyń artynda Iran tur dep esepteıdi. Narazylyq AQSh kúshteriniń Iraktaǵy jáne Sırııadaǵy shabýylynda shııt musylmandary qaza tapqany týraly málimet taraǵan soń tutanǵan edi.

Áýelde búgin, 5 qańtarda AQSh memlekettik hatshysy Maık Pompeonyń Qazaqstanǵa sapary josparlanǵany belgili. Onyń Ýkraına, Belarýs, Kıpr, Qazaqstan jáne Ózbekstanǵa sapary Baǵdattaǵy narazylyqqa baılanysqa keıinge shegerildi. Pompeo Qazaqstanǵa saparynda AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa arnalǵan jańa strategııasyn jarııalamaq edi. Alaıda qazir Amerıkanyń Taıaý Shyǵystaǵy qaýipsizdigi máselesi basty orynǵa shyǵyp, halyqaralyq saıasatta alańdaý sıpaty beleń aldy.

Kasem Súleımanıdyń ólimin «soǵys jarııalaý» retinde tanyp, «kek qaıtaratynyn» málimdegen Iran naqty qandaı áreketke baratynyn jarııalaǵan joq. Alaıda Tegerannyń Amerıkanyń Iraktaǵy áskerı bólimderi men AQSh-tyń aımaqtaǵy odaqtasy Izraıl nysandaryna shabýyldaýy múmkin ekeni aıtylady. Tıisinshe, Vashıngton Tegerannyń qandaı da bir áreketin jaýapsyz qaldyrmaıtynyn ańdatyp otyr. BUU bolsa, Amerıka men Iran arasyn ustamdylyqqa shaqyryp, Parsy shyǵanaǵynda taǵy bir soǵysqa jol bermeıtinin jarııalady.

SÚLEIMANI NEGE BEN LADEN NEMESE ÁL-BAǴDADI EMES?

Amerıka sońǵy jyldary halyqaralyq terrorıstik uıymdar jetekshileriniń kózin joıǵanda másele mundaı emes edi. Barak Obamanyń prezıdenttigi tusynda 2011 jyly mamyrda Pákistanda «ál-Qaıda» uıymynyń basshysy Ýsama Ben Ladenniń kózi joıylyp, máıiti teńizge tastaldy. 2019 jyly qazan aıynda Sırııada «Islam memleketi» uıymynyń jetekshisi Ábý Bákir ál-Baǵdadıdyń kózi joıylyp, onyń da denesi teńizge tastalǵany habarlandy.

Ben Laden de, ál-Baǵdadı da ózderi basqaratyn uıym jeńiliske ushyraǵannan keıin óltirildi. Iaǵnı, Ben Laden men ál-Baǵdadıdyń óliminen keıin olardy áldebir memleket deńgeıinde joqtaǵandar bolǵan joq. Qarymta qaıtarý týraly da sóz bolǵan emes.

Al Kasem Súleımanıdyń jaǵdaıy múlde basqasha. Amerıka byltyr «terrorıstik uıymdar» tizimine alyp, sankııa salǵany bolmasa, Súleımanı qyzmet atqarǵan saqshylar korpýsy - tutas bir memlekettiń áskerı nysany. Osyndaı uıymnyń ókilin óltirýdiń zańdylyǵy da daýly másele. Alaıda bul uıymdy Iranda ıslam respýblıkasy paıda bolǵan 40 jyldan asa ýaqyttyń ishinde memleket ishindegi memleketke aınalyp úlgerdi deýge de bolady. Quramyna «Quds kúshteri» elıtalyq bólimi kiretin Islam saqshylary korpýsy eldegi negizgi salanyń barlyǵyna derlik aralasady. Bul uıym tikeleı bas qolbasshy aıatolla Hameneıge ǵana baǵynady.

DIPLOMSYZ GENERAL «QAJY KASEM»

Kasem Súleımanı - aıatolla Hamaneıden keıin atalatyn eldegi ekinshi tulǵa. Ony úkimettiń ústindegi úkimettiń, áskerdiń ústindegi áskerdiń basshysy deýge de bolady. Saqshylar korpýsynyń elıtalyq «Quds kúshteri» jasaǵy elde ǵana emes, Taıaý Shyǵysta da belgili uıym. Bul jasaq elden syrtta áskerı árekettermen jáne barlaýmen aınalysady. Aımaqta qaqtyǵys jaılaǵan nemese shııter qonystanǵan elderde osy uıymnyń izi jıi baıqalyp otyrady.

Tegeran bul uıymdy Irak, Sırııa, Lıvan, Aýǵanstan, Palestına, Bahreın, Iemen tárizdi elderdegi «qarsylasý» maıdanyna nemese qozǵalysyna at salysyp otyr dep tanytqysy keledi. Hameneı general Súleımanıdy «qarsylasý maıdanynyń halyqaralyq beınesi» dep, keıde «tiri sháhıd» dep te atap kelgen.

Qarapaıym sharýa otbasynan shyqqan, joǵary bilim almaǵan dıplomsyz general jas kezinde sý sharýashylyǵynda jumys istegen. Iran-Irak soǵysy Súleımanıdyń áskerbasy retinde qalyptasyp, ósýine sebep bolady. Maıdan kezinde ol basqarǵan qosyn jeńilmeıtindigimen tanylady. Súleımanı Iran-Irak shekarasyndaǵy kúrdeli operaııalarǵa qatysyp otyrǵan. Soǵys kezinde ony qatarlastary «Habıb» dep atapty. Odan keıingi kezeńde Súleımanıdy el «Qajy Kasem» atandyryp jibergen.

1998 jyly ol «Quds» jasaǵynyń jetekshisi bolyp taǵaıyndalady. Kasem Súleımanıdyń 2002 jyly jáne 2010 jyly Amerıkanyń Taıaý Shyǵystaǵy ókilderimen kezdeskeni týraly aıtylady. Amerıka ókilderimen kezdesýdiń birinde onyń Hameneıden ruqsat almaǵany týraly da sóz bar. Ol Amerıkanyń Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy áskerbasylary men dıplomatııalyq ókilderine hat joldap, baılanysqa shyǵyp otyrǵan.

General Súleımanı Aýǵanstandaǵy Talıban uıymyna qarsy jáne Irak pen Sırııadaǵy «Islam memleketi» uıymyna qarsy áreketterge de at salysqan. Ony «Islam memleketi» Baǵdatty qorshaýǵa alǵanda Irakty ydyrap ketýden saqtap qaldy dep esepteıtinder jáne «Kúrdistandy qutqarýshy» dep ataıtyndar bar. Al Sırııadaǵy áskerı áreketke Reseıdi tartýda da Kasem Súleımanıdyń aty atalady. Generaldyń 2015 jyly Máskeýge saparynda prezıdent Pýtınmen kezdesip, 140 mınýt boıy sóılesip, Reseıdi Sırııaǵa barýǵa kóndirip qaıtqany týraly aıtylady. Kasem Súleımanı keıde «álemdegi qaterli tulǵa» retinde atalsa, keıde «soǵysamyn dese, soǵysqa jetkize alatyn, beıbitshilik dese, beıbitshilikke jetkize alatyn jetekshi», keıde «Taıaý Shyǵystaǵy eń qudiretti oıynshy» dep te sıpattalady.

Ony «syrtqy ister mınıstri» atandyrǵan oqıǵanyń biri byltyr boldy. Aqpan aıynda Sırııa prezıdenti Bashar Asad aıaq astynan Tegeranǵa saparlap, Hameneımen kezdesedi. Oqıǵa sońynan Iran syrtqy ister mınıstri Muhammad Javad Zarıf áleýmettik jelige qyzmetten ketetinin jarııalaıdy. Biraq ketý sebebin túsindirmeıdi. Sońynan Iran syrtqy ister mınıstriniń Bashar Asad saparynan beıhabar qalǵany belgili bolady. Alaıda prezıdent Roýhanı mınıstrdiń aryzyn qanaǵattandyrmaıdy da, Javad Zarıf ornynda qala beredi. Al Bashar Asadtyń Tegeranǵa saparyn qupııa túrde uıymdastyrǵan Kasem Súleımanı ekeni keıinnen belgili bolady.

Irandyqtar «sardar Súleımanı» ataıtyn generaldyń jemqorlyq daýynda aty estilmegen, qarapaıym ómir súrgeni jáne basqa áskerbasylarǵa uqsap Hameneıdi madaqtaýdan ada ekeni aıtylady.

IRAN BASPASÓZI NE DEIDI?

Senbi kúni Iran baspasózi birinshi betine Kasem Súleımanıdyń iri sýretterin basyp, kólemdi qazanama jarııalady. Tipti sporttyq basylymdar da osyndaı sıpatta jaryq kórdi. Basylymdardyń barlyǵy Iran kósemi Álı Hameneıdiń Súleımanıdyń ólimi úshin Amerıkadan kek qaıtaratyny týraly aıtqandarynan dáıeksóz keltirgen. Iran prezıdenti de kek qaıtarý týraly málimdegen bolatyn.

«Keıhan» gazeti Súleımanı týraly maqalasyn «Súleımanı Tramptyń uıqysyn qashyrady» degen taqyryppen bastasa, «Sedaı-e eslahat» gazeti maqala taqyrybyn «Irannan joldaý: Kek alý» dep óleńdete qoıypty. «Arman-e mıllı» gazeti «Sen máńgilik Súleımen bolyp qalasyń» degen maqala jarııalasa, «Aftab» gazeti bas maqalasyn «Kek qaıtarýǵa kelip qaldyq» dep atapty. Ekonomıkaǵa arnalǵan «Dúnııaı-e eqtesad» gazetiniń birinshi betindegi maqalaǵa «Islamnyń uly sardary aspanǵa ketti» degen taqyryp qoıylǵan. Sport gazeti «Abrar-e várzesh» Kasem Súleımanı týraly birinshi bettegi maqalasyn «Búkil tarıhqa arnalǵan sardar» degen taqyryppen jarııalady.

Kasem Súleımanı basqarǵan «Quds» elıtalyq bólimi qaraıtyn Islam revolıýııasy saqshylary korpýsy 1979 jyly qurylǵan. Korpýs qarýly kúshterdiń quramdas bóligi bolyp esepteledi. Saqshylar korpýsynyń áskerı qýatyna qosa ıdeologııalyq jáne saıası sıpaty basym. Onyń quramyndaǵy ásker sany naqty aıtylmaıdy. Alaıda «básıdj» - eriktiler jasaǵyna múshelerdiń sany shamamen 10 mıllıon dep esepteledi.

"Azattyq" radıosy